Mensen verzetten zich nog al eens tegen het opgeplakt krijgen van een etiket. Als de Vlaamse minister-president (wat een zielig woord: geen eerste minster, geen president) pleit voor meer Vlaamse autonomie, haast hij zich om erbij te zeggen dat hij geen separatist is. En niemand, zelfs niet zij die roepen ‘eigen volk eerst’, wil racist genoemd worden (in hun geval enkel omdat ze dan hun toelage verliezen). Homo’s en lesbische vrouwen aarzelen om zich zo te (laten) noemen en gelijk hebben ze: het zijn gewoon mensen, hun seksuele voorkeur is niet relevant voor de meeste van hun contacten met hun medemensen.

En toch voelen wij mensen af en toe de behoefte om voor een of andere overtuiging uit te komen, zich te ‘outen’, zeggen we in het Vlengels. Dat kan door een symbool te dragen: een geknoopt rood aids-lintje, een Palestijnse sjaal, een reggae-kapsel, een A met sterretjes, een vakbondspet en -kazuifel, er zijn er zo veel.

Het kan ook met woorden: ik ben een groene jongen; ik ben een ‘motard’; is speel viool; ik ben een wandelaar; ik ben gelovig. Of negatief: ik ben tegen Europa, of tegen Israël, of de Islam; ik ben tegen kernenergie, ik ben een anti. Tijdens het studentenprotest in Leuven in 1964 droegen we een paars en een zwart lintje: we waren tegen de bisschoppen, en wat later was het een kernraket met een streep erdoor. Nu zie je wel eens een doorgehaalde sigaret.

Het kan ook zijn dat we een neutrale positie willen duidelijk maken: ik ben a-politiek, ik doe niet aan politiek. Iemand die niet gelovig is, heeft te kiezen uit een ruime waaier van etiketten.

Gelovigen zelf noemen zo iemand een ongelovige, maar dat is louter negatief en het wordt ook nog altijd zo aangevoeld, het is geen naam die je met trots draagt. In de Islam is het zelfs het zwaarste scheldwoord dat je iemand kan toeslingeren: hem of haar wacht de doodstraf. Dus liever niet…

Een atheïst dan? Theos is Grieks voor God. Een atheïst is dan iemand die niet in God gelooft; dat noemt men het zwakke atheïsme. Iemand die het bestaan van God nadrukkelijk ontkent behoort tot het sterke atheïsme. Een agnost (letterlijk: niet-kennende) beweert dat wij over God geen zinvolle uitspraken kunnen doen, in positieve of negatieve zin. Je hoort ook wel eens spreken over vrijdenkers: zij stellen dat de mens in zijn denken niet mag gehinderd worden en enkel geleid door de logica en de wetenschappelijke methode, dus wars van alle dogma’s, gezagsargumenten of vooringenomenheid. Anderen noemen zich humanist (humaan= menselijk), of secularist (saeculum= eeuw; men gelooft enkel in de tijd, het hier en nu, niet in een persoonlijk eeuwig leven na de dood). Aanhangers van lekenfilosofie en -moraal (leek komt van laicus, laikos en betekent oorspronkelijk: volks, maar in de kerk: niet tot de priesterlijke stand behorend) aanvaarden evenmin het bestaan van God en zijn ook niet religieus, soms zelfs anti-godsdienstig. Sceptici (van het Grieks voor kijken, onderzoeken) aanvaarden ook enkel het wetenschappelijk onderzoek als methode en geloven niet in bovennatuurlijke dingen.

Deïsten aanvaarden wel een God, maar enkel als een soort demiurg, een schepper van de wereld, maar die daarna niet meer actief in die wereld ingrijpt; de wereld moet uit zichzelf begrepen worden, volgens de regels van de wetenschap.

Uit deze opsomming en uit verdere studie over het ontstaan van al deze benamingen in de loop van de geschiedenis, blijkt dat er steeds mensen geweest zijn die afstand namen van religie en die het bestaan van God in vraag stelden. Daarmee plaatsten zij zich meestal meteen buiten de gemeenschap, want die was hier in het Westen in zeer belangrijke mate religieus, wat dat in de praktijk ook moge betekend hebben. Deze ongelovigen hebben zich ook nooit echt verenigd onder één vlag, er is nooit een niet-gelovige massabeweging tot stand gekomen. Zelfs in landen waar het geloof verboden werd, zoals de Sovjet-Unie en de satellietstaten, bleef het toch latent aanwezig en was er geen specifieke, algemeen aanvaarde en herkenbare moraal of ideologie.

Het lijkt erop dat het alternatief voor God en godsdienst gewoon de afwezigheid van God en godsdienst is, en niet iets dat ervoor in de plaats komt. Bevrijd van extern gezag wordt de mens gewoon zichzelf, geen kind meer van God de Vader, maar een autonoom wezen dat op eigen benen staat in de wereld en verantwoordelijkheid opneemt voor zijn eigen doen en laten.

Alle negatieve benamingen lijken dan ongepast. Een vrij mens noemt men niet een niet-slaaf (al heeft men dat eeuwen lang wel gedaan). Dus geen atheïst, geen agnosticus, geen ongelovige. Ook termen als secularist of leek, die enkel aanduiden wat men niet is, voldoen niet, net zomin als humanist en scepticus, want een humaan mens is een tautologie en iedereen die kan zien moet ook kijken, en een onvrij denker is een contradictio in terminis.

Maar dan zitten we op een weer (dat is Vlaams voor een kwast of een knoest, een harde, donkere plek in het hout waar een tak vastzat op de stam; als je met een (hand-) zaag op een weer zit, dan zit je vast). Een goddeloze mens is gewoon een mens. Homo sum, humani nil alienum a me puto, zei Terentius al 150 jaar voor onze tijdrekening. Ik ben een mens en niets menselijks is me vreemd. Homo sapiens, het dier dat denkt. Maar dan heb ik geen etiket, geen benaming die me van andere mensen onderscheidt. En dat is goed zo. Want elk onderscheid dat we maken, vervreemdt ons van anderen, zorgt voor tweedracht, twist en haat en broederstrijd. Friedriech Schiller maakte in 1803 deze aanpassing in zijn Ode an die Freude (1785): Alle Menschen werden Brüder.

Maar dan begint het weer. Bij de bespreking van de Grondwet voor de Europese Unie kon men het niet eens worden over (onder meer) de verwijzing naar God of het christendom. Wellicht moet ook het einde van de Europese hymne aangepast worden, met haar lieve Vader en de Schepper die hoog in de sterrenhemel woont.

Mensen zijn we, broeders en zusters nog lang niet.

Er is iets fundamenteel verkeerd met veel kritiek op godsdienst.

Men doet de godsdiensten teveel eer aan: niet al wat gebeurt in naam van de godsdienst gebeurt ook omwille van de godsdienst. Het beste bewijs daarvoor is dat de meeste mensen die zich op godsdienst beroepen, geen flauw idee hebben van zelfs de eerste beginselen van die godsdienst. Er moet dus iets anders zijn dat hen samenhoudt en dat hen drijft tot de daden die ze stellen.

Het is ook vreemd dat critici enerzijds heldhaftig bewijzen dat er geen God is, maar tezelfdertijd die God verantwoordelijk stellen voor al wat er verkeerd is met godsdienst. De ene spreekt van een rotgodje, de andere van godsdienst als de grootste boosdoener op aarde. Ze hebben allebei gelijk, maar ze vergissen zich van vijand. Niet God en godsdienst moeten ze dat alles verwijten, maar hun medemens die God en godsdienst heeft uitgevonden. Enkel de mens is verantwoordelijk voor alle onzin, irrationaliteit, wreedheid die in de heilige boeken staat en voor alles wat hij uitgespookt heeft in naam van een of andere God of godsdienst.

Zeggen dat de Bijbel onmogelijk het woord van God kan zijn omdat vele van de verhalen erin geen steek houden, is een zinloze cirkelredenering: er is namelijk helemaal geen God om de volmaakte leer te schrijven. De Bijbel is door mensen geschreven, niet door God, dus verwacht niets volmaakts. Atheïsten mogen niet dezelfde simpele vergissing begaan die ze hun (goed)gelovige medemensen zo verwijten.

Dat maakt het meteen mogelijk om de heilige boeken selectief te lezen, zoals we dat doen met de rest van de wereldliteratuur. Ontdaan van hun exclusiviteit, hun goddelijke oorsprong, hun onvoorwaardelijk gelijk en hun afdwingbaar gezag, zijn het vaak merkwaardige getuigenissen van de hoogste menselijke ambities en de meest tragische voorbeelden van menselijke grootheid en jammerlijk falen.

Zelfde redenering met alle dogma’s en elke officiële leer van welke kerk dan ook: allemaal mensenwerk, dus allemaal povere pogingen om de waarheid te benaderen, allemaal tijdsgebonden uitspraken en bedenksels van zeer concrete mensen, niet het onfeilbare woord van God. Ook hier zien we geïnspireerde teksten naast klinkklare nonsens, onverteerbare prietpraat en schandelijke beledigingen van de menselijke waardigheid. Dus laten we het daarover eens zijn, onder atheïsten: er is geen God, Hij heeft de Bijbel niet geschreven, Hij heeft de godsdienst niet ingesteld, Hij dwingt ons tot niets want Hij bestaat niet. God is niet dood, hij heeft nooit bestaan.

Maar godsdienst wel. Die is er steeds geweest en wat we vandaag om ons heen zien, doet ons twijfelen aan de mogelijkheid van een wereld zonder godsdienst. Vele mensen hebben blijkbaar behoefte aan godsdienst. Er zijn allerlei perfect aanvaardbare redenen die men daarvoor kan bedenken: de behoefte aan het behoren tot een dominante of herkenbare gemeenschap, de vraag naar algemene principes die het samenleven regelen zonder dat elk individu ze telkens opnieuw moet uitvinden of ongestraft kan overtreden, de drang naar aangrijpende artistieke ervaringen en naar emotionele beleving. Die en wellicht nog een aantal andere diep menselijke gevoelens hebben godsdienst doen ontstaan en houden godsdienstigheid in leven, met of zonder God.

Maar zoals bij al wat menselijk is, zijn er ook ontsporingen. Atheïsten hebben niet meer redenen om daarvan lijstjes op te stellen dan gelovigen, en gelovigen minder excuses om dat niet te doen dan atheïsten, die er zich met een schouderophalen zouden kunnen van af maken om zich dan ijverig te wijden aan alternatieven voor de godsdienst die ze zo verfoeien.

Ondertussen zijn er alternatieven genoeg, zou je zeggen. Voor de ene is dat fan-dom (zoals in christen-dom en mens-dom): verbazingwekkend hoe fans van bijvoorbeeld een voetbalclub of een veldrijder op religieuze fan-atici lijken en hoe de organisatoren van sportmanifestaties, zoals de Olympische spelen, in de leer zijn gegaan bij de gevestigde godsdiensten. Een andere zal zich laten inspireren door de Universele verklaring van de rechten van de mens, hoewel het moet gezegd zijn dat de Verenigde Naties, het bestuur van de wereld, zeg maar, op heel wat minder enthousiasme kan rekenen bij zijn ongetwijfeld verdienstelijke humanitaire inspanningen, dan de Champions League of de Grand Slam toernooien. Misschien daarom dat de UN-ambassadeurs precies onder voetballers en tennissers gekozen worden en niet onder gepensioneerde atheïstische blogschrijvers.

Er lijken ten minste twee belangrijke (naast vele kleinere, maar hardnekkige en vaak gevaarlijkere) uitzondering te zijn op de algemene regel dat godsdiensten naar de achtergrond verdwijnen bij de vooruitgang van wetenschap en welvaart.

De ene is de Islam. In talrijke landen slaagt die erin om stand te houden en zelfs radicaler te worden, bijvoorbeeld in Irak, dat toch een belangrijke intellectuele elite heeft, of in Saoedi-Arabië, het rijkste land ter wereld.

De andere uitzondering is de Verenigde Staten van Amerika, waar een belangrijke minderheid van fundamentalistische christenen een in verhouding ongemeen grote invloed heeft in de samenleving. Daar is het mogelijk dat prominente wetenschappers hun onweerlegbare kennis betreffende het ontstaan van de wereld ondergeschikt maken aan de letterlijke teksten van de Bijbel: de wereld is zesduizend jaar oud omdat de Bijbel dat zegt, punt.

In beide gevallen komt het mij voor dat bepaalde mensen of groepen misbruik maken van die algemeen menselijke verlangens die we vernoemden om hun eigen materiële situatie en hun macht over anderen veilig te stellen. Hoelang zouden de ayatollahs nog een gehoor vinden als men het volledige staatsapparaat niet zou inzetten voor het agressief en totaal onkritisch verspreiden van een bepaalde versie van de Koran, maar voor een democratisch, objectief en wetenschappelijk onderwijssysteem? Hoeveel geld en invloed zouden Amerikaanse preachers hebben als zij zouden gedwongen worden hun inkomsten en uitgaven bekend te maken en hun verklaringen over genezingen en de kracht van het gebed en geldschenkingen objectief te laten onderzoeken? Hoe rijk zouden kerken en religieuze verenigingen zijn indien ze niet meer konden rekenen op de belastingvrijstellingen die ze nu overal genieten?

Wij zien dat allemaal hier in Vlaanderen, God zij dank. Wij hebben hier bijna geen priesters meer en de weinige die we hebben blijven uit de media en laten zich zeker niet verleiden tot uitspraken zoals je die elke dag hoort en ziet in de Islamwereld en de USA. De kloosters zijn gesloten en verkocht, de kerken lijkt hetzelfde lot te wachten. De invloed van de kerk is minimaal, zelfs bij de politieke partij die traditioneel die naam draagt. Religieus fanatisme en irrationele belevingen zoals in het pentecostalisme hebben hier alleen bij enkele zeldzame licht beïnvloedbare geesten (een eufemisme dat helaas naast een kardinaal ook een koningspaar insluit) enig succes gehad. Religie is in Vlaanderen nu een marginaal verschijnsel, zoals blijkt uit alle opiniepeilingen en uit onze eigen ervaringen van elke dag.

Maar dat mag en kan onze ogen niet sluiten voor de hedendaagse religieuze ontsporingen, ook een eufemisme, dat helaas ook de moordbrigades in Darfour en de explosieve Palestijnse zelfmoordenaars omvat, om maar die te noemen. Er spelen zeker ook andere dan religieuze motieven mee in de strijd tussen het noorden en het zuiden van Soedan en die tussen de Palestijnen en Israël, maar de lijnen zijn getrokken in het bloed van ‘religieuze’ moordenaars, martelaars en onschuldige omstanders, tussen Soen- en Sji-ieten, tussen Moslims en Joden en Christenen, tussen Katholieken en Protestanten, tussen gelovigen en ongelovigen.

Hier in Vlaanderen kan je zelfs op de Grote Markt of in elk theater of kerk openlijk verklaren dat je niet in God gelooft, er zal geen haan naar kraaien, om die erg Bijbelse uitdrukking eens te gebruiken. In de Islamwereld riskeer je letterlijk de doodstraf, echt. En in Amerika is het totaal uitgesloten dat een presidentskandidaat zou verklaren dat hij niet in God gelooft: hij of zij zou meteen elke kans op verkiezing verspelen.

Laten we dus maar gelukkig zijn dat we hier en nu leven, nog even.

Mijn hele opvoeding speelde zich af in de katholieke wereld. Het katholiek onderwijs gaat sinds mensenheugenis prat op zijn kwaliteit, terecht ook, daarover zijn zelfs tegenstanders het eens. Het katholiek onderwijs maakt zich ook sterk dat het objectief is, dat het met andere woorden geen indoctrinatie is in een godsdienst. Daarbij wil ik toch een kanttekening maken.

Het is natuurlijk niet mogelijk om alles en iedereen ter sprake te brengen in het onderwijs. Maar als ik terugblik op de selectie die het katholiek onderwijs maakte, dan stel ik vast dat daarin elke kritische noot ontbreekt nopens de kerk. Nergens was er melding van discussies binnen de kerk, van afwijkende meningen of interpretaties. Over opvattingen die ronduit strijdig waren met de officiële leer van de kerk, zoals het atheïsme, kreeg je niets te horen.

Vandaag hoor je verdedigers van religie vaak verwijzen naar vooraanstaande geleerden, kunstenaars en andere intelligente mensen in het algemeen die gelovig zijn: als echt verstandige mensen en zelfs wetenschappers toch vasthouden aan hun geloof in God, dan doe je er goed aan eens na te kijken waarom dat is, misschien hebben ze wel gelijk?

Het omgekeerde argument heb ik althans op school nooit gehoord. Zowel binnen de kerk als daarbuiten zijn er steeds verstandige mensen geweest die twijfelden aan het bestaan van God, die religie overbodig achtten of zelfs gevaarlijk, die kritiek hadden op concrete stellingnames van de kerk. Dat deze mensen het wel eens bij het rechte eind zouden kunnen gehad hebben, dat was een veronderstelling die niet eens opkwam bij onze leraars, laat staan dat de leerlingen zouden aangemoedigd worden in die richting te denken.

In de retorica hadden we een jonge priester-godsdienstleraar- studiemeester. Hij is enige tijd geleden overleden. Aan hem bewaar ik goede herinneringen. Hij durfde het aan om ons toch iets te vertellen over andere godsdiensten, over de Reformatie, zelfs Feuerbach kwam ter sprake. Veel van wat hij ons daarover vertelde ging ons petje te boven of drong niet door omdat er geen enkel aanknopingspunt was met de rest van onze opvoeding. Ook aan de universiteit in Leuven was de filosofie wel van een hoog wetenschappelijk niveau, maar de auteurs die we bestudeerden waren geen atheïsten of twijfelaars en als die al eens vermeld werden, dan steeds met de vraag: nemen ze wel een transcendentaal standpunt in? Met andere woorden: is er in hun filosofie plaats voor God? En als het antwoord negatief was, dan was dat duidelijk een tekort, een ultiem falen.

Men kan zondigen par excès de zèle en dan is dat indoctrinatie. Maar het pretenderen van objectiviteit en daarbij valabele alternatieven subtiel verzwijgen, is een fundamenteel gebrek aan intellectuele eerlijkheid. In een opvoedkundig project, dat bovendien volledig gesubsidieerd wordt door de gemeenschap, is dat onvergeeflijk.

Nooit gedacht dat we dat nog zouden meemaken: een priester in clergy, met Romeinse boord (of: met een stuk in zijn kraag), die op Tv een forum krijgt om de officiële leer van de katholieke kerk te verkondigen. De aanleiding: er zou in Rome een beslissing in de maak zijn die het aan priesters die dat willen, de toelating verleent om de mis te doen in de zogenaamde tridentijnse ritus.

Om te beginnen: tridentijns is een barbarisme, een woord overgenomen uit een vreemde taal zonder dat daar veel reden voor is.

Trento is een stad in het noorden van Italië. Van 1545 tot 1563 werd daar een concilie gehouden, het concilie van Trente, in het Nederlands. In het Latijn heet die stad Tridentum, het was dus het Consilium Tridentinum, want de taal van de kerk was het Latijn. Dat concilie was een reactie op het succes van het protestantisme. Men probeerde de kritiek van hervormers als Luther, Calvijn, Zwingli en vele anderen, ook brave katholieken zoals Erasmus, op bedenkelijke toestanden in de kerk, om te zetten in eigen hervormingen, die allerlei misbruiken moesten uitroeien.

Het betekende ook een meer centraliserende aanpak van de leer van de kerk en van de dagelijkse praktijken van de liturgie. Zo heeft men toen nauwkeurig het ritueel bepaald voor de missen bij allerlei gelegenheden, en dat voor de hele katholieke wereld. Dat is dus de ritus tridentinus, de tridentijnse ritus. Beter ware: de liturgie van (het concilie van) Trente.

Die ritus heeft het tweede Vaticaans concilie in 1970 afgeschaft en vervangen door een meer moderne. Het belangrijkste verschil is ongetwijfeld het gebruik van de volkstaal, het meest zichtbare de draai van 180° die de priester maakte: voortaan was zijn gelaat naar de gelovigen gewend.

En alsof ze daar in Rome niets anders te doen hebben, zijn ze nu aan het overleggen of het toch niet beter ware dat men ook weer de liturgie van in 1545 zou kunnen gebruiken, niet verplicht natuurlijk, maar het zou weer mogen.

Ene adellijke dame, die ook journaliste is, verkondigde zonder verpinken dat ze daarover zeer verheugd was. Al dat moderne gedoe tijdens de mis, men is voorwaar meer met de armen en de vierde wereld bezig dan met God… (sic!)

Een mediafiguur, die ook een soort professor is in een soort faculteit in de al dan niet katholieke universiteit in Leuven, deed zwakke pogingen om zowel de herkenbare Opus Dei-vertegenwoordiger als de minder herkenbare sympathisante ervan op andere aspecten van de zaak te wijzen, maar was merkwaardig tolerant voor deze nieuwe ontwikkeling, of eerder: voor dit met vele eeuwen terugdraaien van de klok.

Ik was het meest gegrepen door de rustige, zelfverzekerde, hiëratische manier waarop de Opus Dei-figuur de essentie van de eucharistieviering uitlegde: de priester brengt er, door zijn woord en gebaar, God zelf aanwezig in het vlees en bloed van Christus, onder de gedaante van het brood en de wijn.

In de theologie noemen ze dat de realis presentia, de reële aanwezigheid: het is niet symbolisch, het is niet bij manier van spreken, neen: het brood ís het vlees, de wijn ís het bloed. Dit is een geloofspunt dat ergens in de loop der eeuwen moet ontstaan zijn, maar dat ook steeds controversieel is geweest, ook bij vooraanstaande leden van de katholieke kerk. Het is ook een harde noot om kraken, dat echte vlees en bloed. Letterlijk genomen gaf het aanleiding tot allerlei vreemde gebruiken: een hostie mocht je niet met je handen aanraken, allen de priester mocht dat en hij alleen mocht de wijn drinken; je mocht ook niet bijten op de hostie: inslikken! En je moest nuchter zijn, en in staat van genade, dus eerst biechten. Die hostie werd ook het voorwerp van een zeer fanatieke verering, met tentoonstelling in pompeuze monstransen, soms veertig uren onafgebroken, ik heb dat zelf ook nog mee gedaan.

Een van twistpunten van de protestanten was precies die realis presentia, en op dat punt was Trente dan ook onverbiddelijk: aan die werkelijke aanwezigheid viel niet te tornen. In het 2^de Vaticaans concilie heeft men daarop veel minder de nadruk gelegd, en veel meer op de viering van de gemeenschap, waarbij Christus ‘werkelijk aanwezig’ is.

Als men nu vanuit Rome weer aansluiting zoekt bij de besluiten van Trente, dan wil men ook zeer nadrukkelijk die realis presentia affirmeren, zoals de Opus Dei-figuur ook met al zijn overtuigingskracht deed. Godsdienst is in die optiek geen manier waarop de mens omgaat met de belangrijke aspecten van het leven en met zijn medemens, nee, het is de dienst van God, de almachtige vader, schepper van hemel en aarde. En de priester is niet een mens zoals een andere, maar de vervanger van Christus op aarde, hij die in de eucharistieviering het wonder van de transsubstantiatie kan volbrengen: de werkelijke, niet-symbolische verandering van brood en wijn in echt vlees en echt bloed, en die zo dus het kruisoffer van Christus herhaalt.

Dit is wat men de gelovigen van vandaag vraagt te aanvaarden als dogma, als onbetwistbare waarheid, verkondigd door een onfeilbare paus.

De protestanten hebben van de Latijnse woorden die dat wonder bewerkstelligen een spottende uitdrukking gemaakt. ‘Want dit is mijn lichaam’ is in het Latijn: hoc est enim corpus meum, en dat werd in zowat alle talen: hocus pocus, een toverformule die goochelaars gebruiken om een konijn uit een hoed te toveren, een bevallige medewerkster te laten verdwijnen, een geldstuk uit je neus of een knoop uit een touw te halen. In het Engels werd hocus pocus later ook nog hoax, bedrog.

Het moge blasfemisch klinken, maar ik denk dat ze het bij het rechte eind hebben. Als we niet reageren als men ons vraagt totaal ongeloofwaardige stellingen te aanhoren, dan zijn we intellectueel oneerlijk.

Dat we dat nog moeten meemaken: op de openbare omroep krijgt een vertegenwoordiger van een niet ongevaarlijke sectaire beweging binnen een verwaarloosbare minderheidsgodsdienst de gelegenheid om een zeer betwistbaar standpunt over een controversieel dogma te verdedigen op basis van een uitspraak van een concilie uit 1545-1563. In alle ernst.

Noch de professor, noch de barones die hem tegenspreekt, de fine fleur van onze Vlaamse intelligentsia. Enkel de schrijfster van dienst die even vermeldt dat het, niet voor zichzelf, maar voor een buitenstaander, neem nu iemand van een totaal andere cultuur, toch wel wat luguber, ja kannibalistisch moet overkomen, al dat vlees en bloed…

Ik gruw van die godsdienst, ik ween bij zulk vertoon.

God is de poging van de primitieve mens en elke latere zinzoeker om het systeem te duiden dat hij bespeurt in de geordende chaos. Maar waarom heeft de primitieve mens onmiddellijk aan een extern wezen gedacht? Waarom is men dat steeds blijven doen? Wij blijken nu zonder veel problemen te aanvaarden dat de dingen zijn zoals ze zijn omdat ze zo moeten zijn, ook al kennen we zeker alle wetenschappelijke details niet. Wij aanvaarden de natuurwetten, proberen die voortdurend te verfijnen en bij te stellen. Is die wetenschap deterministisch? Is ook de mens met andere woorden onderworpen aan de wetmatigheden van de natuur? Waarom zou dat zo zijn, als ook die natuur niet volledig wetmatig is… Bepaalde evoluties en sprongen zijn op louter toevallige basis gebeurd, de bekende samenloop van omstandigheden, het had net zo goed anders kunnen aflopen. Naast dat toeval is de mens, als een redelijk wezen, in staat om in te grijpen in die natuur, zijn wil op te leggen. Ook dat is niet te voorzien. Zoals de wetenschap zich langzaam ontwikkelt en verfijnt in dialoog met de werkelijkheid, zo ook de morele normen en waarden. Op een bepaald ogenblik stelt men vast dat men geen God of religie meer nodig heeft om zin te geven aan zijn leven, om zijn daden te leiden.

En toch zijn er ondanks alles nog gelovigen...maar wat geloven zij? Zeker niet alles wat hun geloof voorschrijft. Ze geloven in God, maar welke God? Wat weet de gelovige met de pet over zijn geloof?

En als ze het allemaal goed zouden weten, zouden ze dan nog geloven?

Ik las net Herman Philipse, Atheïstisch manifest, 1995, 128 pp. Paperback, In ’t Profijtelijk Boeksken, Leuven.

De auteur, hoogleraar wijsbegeerte aan de RU Leiden, schreef een lezenswaardige inleiding en drie opstellen die te maken hebben met het bestaan van God als noodzakelijke fundering voor de moraal. In het eerste opstel wil hij de stelling ontkrachten als zou je religie nodig hebben om tot valabele morele beginselen te komen. Hij wijst op de feitelijke secularisatie van de wereld, vooral door het vooruitschreiden van de wetenschap, die steeds meer domeinen van de religie afneemt. Voor denkers als Nietzsche en Dostojevski leek dat tot absolute chaos te moeten leiden, want als 'God is dood' waar is, dan geldt 'als God niet bestaat is alles toegestaan'. Ook filosofisch is er een doorgedreven secularisatie: geen filosoof die zich nog aan een godsbewijs zal wagen. Een religie zonder God... is geen religie. Ook het geweten wordt ontmaskerd als een resultaat van onze opvoeding. En toch is er een overheersende moraal in elke maatschappij. De auteur wijst daarvoor enerzijds op de genetische karakteristieken van de mens, die eerder neigt naar sociaal gedrag, omdat dit de meest efficiënte manier is van overleven. Daarnaast benadrukt hij de cultuurhistorische dimensie: allerlei regels zijn in de loop van de geschiedenis als waardevol ervaren en worden door het establishment via de opvoeding en de wetgeving doorgegeven aan de volgende generaties.

In het tweede deel heeft hij het over het bestaan van God zelf. Het is een erg rationele wetenschappelijke analyse van het godsbegrip en een logische bewijsvoering die de filosofische onmogelijkheid van een (filosofische?) God aantoont. Enkel het atheïsme weerstaat aan de scherpe logische eliminatietheorie die de auteur opbouwt.

In het derde gedeelte beantwoordt hij de vraag of er dan geen moraal meer mogelijk is. Hij vertrekt van het existentialisme van Sartre, waarin er geen absolute moraal meer is, maar elke handeling haar eigen morele verantwoording in zich draagt. Hij verwerpt deze oplossing als onbevredigend, quia absurd, en wijst op het geringe succes van deze filosofische richting na de jaren 60. Dan stapt hij over naar Kant, die aantoonde dat je het denken moet achterlaten om te geloven. Het geloof staat buiten alle filosofie. En dan zijn we weer bij het begin, want het geloof is uit de wereld verdwenen. De meeste gelovigen kunnen immers nog amper zeggen wat ze geloven, en de God in wie ze geloven is hen al even onbekend.

De auteur baseert zich uiteindelijk op de evolutietheorieën voor zijn evaluatie en de fundering van de morele waarden. Zoals de soorten zich hebben aangepast aan hun omgeving en zoals degenen die zich het best aangepast hebben ook het meest succes hadden bij het overleven, zo zijn de morele gedragingen en normen die het best hebben standgehouden, door voortdurende aanpassingen, ook de meest waardevolle. Dus geen dogmatische regels afgeleid uit vaststaande algemene beginselen die door een Godheid worden geproclameerd, maar organisch groeiende en zich profilerende overleefregels.

Wat is het toch met al die geleerde mensen die zoveel woorden nodig hebben om te zeggen dat ze niet in God geloven? Net zomin als er een godsbewijs mogelijk is, is er behoefte aan een bewijs dat hij niet bestaat. De vraag is namelijk niet of hij bestaat, want geen mens die weet wat er met dat begrip bedoeld wordt. Het dekt geen enkele lading meer, of het dekt alle ladingen die men maar wenst. De openbaringsgodsdiensten, die van 'het boek', lijden onder de aftakeling van het boek zelf: de Bijbel; joods of christelijk, noch de koran kunnen weerstaan aan de kritiek die de moderne wetenschap erop afvuurt. Het nu nog letterlijk nemen van wat erin staat is pure waanzin, die zelfs types als Bin Laden of George Bush niet meer aandurven, en dat wil wat zeggen.

De secularisatie is een feit. Er is geen weg terug. Althans, dat hoop ik.

Anders staat ons wat te wachten.

ps de afbeelding hierbij is er een van Voltaire.