In fel contrast daarmee staat Adriaan Koerbagh. Ik leerde hem kennen toen ik me ongeveer vijftien jaar geleden intens begon te verdiepen in Spinoza. Om allerlei redenen was ik er sindsdien niet toe gekomen om een van zijn werken te lezen. Dat heb ik onlangs goedgemaakt, en daarbij is gebleken dat ik hem ten onrechte verwaarloosd heb. Maar niet ik alleen!

Adriaan Koerbagh werd te Amsterdam geboren in 1633 en stierf daar in de gevangenis in 1669. Hij was veroordeeld voor godslastering, op grond van zijn boek Een licht dat schijnt in duistere plaatsen, om de voornaamste zaken van de godgeleerdheid en de godsdienst te verlichten. Dat boek was niet eens verschenen: halverwege het drukken schrok de drukker zo van de inhoud dat hij de overheden inlichtte. Voor het proces werden enkele van die gedeeltelijke druksels met de hand aangevuld, op basis van het manuscript, en dat zijn de enige exemplaren die bewaard gebleven zijn in Den Haag; de rest werd vernietigd, op enkele uiterst zeldzame exemplaren na die ooit moeten bestaan hebben. Hubert Vandenbossche (VUB, 1945-2016), die in 1971, driehonderd jaar na de feiten, als eerste een studie had gewijd aan Koerbagh, heeft in 1974 voor eigen rekening een kritische (gestencilde) uitgave gebracht op vijftig exemplaren. Op basis daarvan bracht de betreurde Michiel Wielema (1959-2018) in 2011 een tweetalige paralleluitgave met Engelse vertaling. Het was nogmaals Hubert Vandenbossche die een toelage uitloofde voor de hertaling in hedendaags Nederlands van Het licht, en het was vanzelfsprekend Michiel Wielema die deze taak op zich nam en tot een goed einde bracht (2014, Vantilt, Nijmegen), veertig jaar na de eerste kritische tekstuitgave. Zonder al deze merkwaardige inspanningen zou het boek dat Koerbagh in 1668 wou laten verschijnen nooit het daglicht hebben gezien. Overigens is het gedurende driehonderd jaar zo goed als onbekend gebleven. De Nederlandse kerkelijke en burgerlijke overheden zijn dus helaas maar al te goed geslaagd in hun opzet. Het is immers in feite pas door de monumentale publicaties over de radicale verlichting van Jonathan Israel (2001 vv.) dat Koerbagh echt in de belangstelling gekomen is.

In het uitstekende online boekenprogramma De Gedachtestreep interviewde Johan Braeckman recentelijk Bart Leeuwenburgh over zijn Koerbagh-boek Het noodlot van een ketter (2013).

De titel van het boek is sprekend: Koerbagh neemt de belangrijke dogma's en praktijken van het christendom scherp op de korrel. Hij heeft het achtereenvolgens over God, de Drievuldigheid, Jezus Christus, de Heilige Geest, goed en kwaad, godsdienst, de Bijbel, ketters en ketterij, hemel en hel, orakels, engelen en duivels, spoken en verschijningen, tovenaars en wonderen. Wanneer je zijn betoog leest in de tekstgetrouwe maar uiterst leesbare hertaling van Michiel Wielema, word je keer op keer getroffen door de 'moderne' gedachten van Koerbagh: hij kan zo zijn plaats innemen naast de zogenaamde Four Horsemen van het atheïsme. Meer nog: hij graaft altijd veel dieper, en met meer kennis van zaken, naar de cruciale en fatale misvattingen van de godsdienst in het algemeen en het christendom in zijn verscheiden vormen in het bijzonder. Want laat je niet misleiden: net zoals Spinoza was Koerbagh een overtuigd atheïst, al zal hij, net zoals Spinoza, deze geuzennaam of eretitel niet in dank afgenomen hebben. Ook voor hem is God de natuur, en is er geen 'bovennatuur': 'God moet in de natuurkunde behandeld worden. (…) Ook de ziel van de mens moet in de natuurkunde behandeld worden' (blz. 220). Hij is ontegenzeggelijk tevens een filosofisch materialist: '… omdat de gedachten de werkingen van de geest zijn, dat wil zeggen van de ziel. (…) De oorzaken (van een kwade of gebrekkige ziel) zijn een slechte gesteldheid van het bloed en een slechte gesteldheid en zwakte van de hersenen en van een paar andere organen, waardoor de ziel niet langer goed kan nadenken' (blz. 198). Het is duidelijk dat hij met de ziel het menselijke gemoed bedoelt.

Wat de onsterfelijkheid (of 'onverderflijkheid') en het leven na de dood betreft, gaat Koerbagh enerzijds een eind mee in de christelijke opvatting, in zover hij soms lijkt te aanvaarden dat er een wederopstanding zal zijn van de lichamen. Maar hij corrigeert dat opvallend door een redenering die we ook bij Spinoza vinden aan het einde van de Ethica: het hoogste geluk van de mens bestaat in de kennis van en de eenheid met de eeuwige God, en die bereikt men door de rede. Het is overduidelijk dat daarmee geen voortbestaan na de fysieke dood wordt bedoeld, noch een plaats waar dat zou moeten gebeuren.

Het rationalisme van Koerbagh blijkt op elke bladzijde: de rede is Gods (lees: de Natuurs) grootste gave, en zijn ware openbaring van de universele natuurwetten.

Kortom, met zijn Licht dat schijnt in duistere plaatsen gaf Adriaan Koerbagh een uitvoerige, gedegen, gedetailleerde en stevig geargumenteerde vernietigende weerlegging van het christelijke geloof en van de Kerk en haar leiders en bedienaars. Geen wonder dus dat toen de drukker daarvan kennisnam, de schrik hem om het hart sloeg en hij uit vrees voor zware sancties tegen hem en zijn bedrijf het werk opschortte en de auteur bij de hogere instanties rapporteerde. Daaruit, en uit het daaropvolgende proces en de zware veroordeling, blijkt hoe uitzonderlijk radicaal het betoog van Koerbagh toentertijd was. Aan de andere kant is een zo voldragen werk als het Licht op zijn minst een overtuigende aanwijzing, zo al niet een onweerlegbaar bewijs voor het bestaan van kritische denkers over God, godsdienst, Kerk, theocratie en klerikalisme, niet alleen ten tijde van de tijdgenoten Spinoza (1632-1677) en Koerbagh, maar ook geruime tijd tevoren.

Het is namelijk niet denkbaar dat zij hun gedachten als het ware in een vacuüm en zonder enige voorafgaande intellectuele context zouden hebben ontwikkeld. Het is veeleer ondenkbaar dat de eeuwenlange, tergend onredelijke leer van de Kerk, gesteund op het absolute gezag van uiterst bedenkelijke 'heilige' geschriften, niet de spontane weerstand zou opgeroepen hebben van verstandige lieden die er zonder enige twijfel altijd al geweest zijn. Alleen zijn zelfs de sporen daarvan door de Kerk, met de gewillige medewerking van de burgerlijke overheid, steeds weer drastisch verwijderd, zoals niet alleen in dit geval gebeurd is, wat we vooral dankzij deze publicatie weten, maar bovendien in een onbekend aantal nog andere soortgelijke gevallen, waarvan sommige werken, zoals dat van Koerbagh en van Meslier, en ook de Theophrastus Redivivus, pas eeuwen later toch nog opgedoken zijn, terwijl daarentegen andere, misschien minder belangrijke, maar misschien zelfs nog meer verbluffende, ongetwijfeld een stille dood gestorven zijn.

Onze vreugde en dankbaarheid voor wat wel tot ons gekomen is, wordt zo getemperd door de droefenis omwille van wat zo lange tijd of zelfs definitief verloren is gegaan, en onze verontwaardiging over de infame en brutale ingrepen van godsdienstige personen en instanties tegenover de terechte kritiek van oprechte en rechtgeaarde denkers, niet alleen in hun werken, maar ook in hun leven zelf. Wanneer we daaraan denken, zoals het trouwens hoort, aarzelen we niet om hier althans Voltaire bij te treden en onze bedenkingen zoals hij deed te beëindigen met een welgemeend Écrasons l'Infâme.

Als we daarvan uitgaan, dan lijkt het moeilijk om een rechtsgrond te vinden voor een verbod op abortus. Wanneer een persoon daartoe beslist, overtreedt die immers geen fundamentele wet, zoals opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, of andere dergelijke charters.

Abortus is evenmin een misdrijf tegen de maatschappij. Het is bijvoorbeeld niet zo dat de maatschappij rechten zou kunnen doen gelden op ongeboren leven. Dat behoort haar immers niet toe. Zij kan dan ook niet ingrijpend optreden ter verdediging van dat leven, want het gaat niet om een 'persoon' die al deel uitmaakt van die maatschappij.

Morele, laat staan religieuze wetten zijn altijd het voorwerp van discussie, en hebben op zich geen rechtsgrond, tenzij ze opgenomen zijn in een wetgeving. En dat lijkt nu het probleem te zijn. Moet het verbod op abortus in de wet opgenomen worden of niet?

Voorstanders van een dergelijke wettelijke regeling moeten daarvoor goede argumenten aanvoeren, want het gaat om een zeer ernstige ingreep in de individuele persoonlijke vrijheid. Traditioneel beroept men zich niet op argumenten die te maken hebben met de abortus als een medische ingreep, maar op het zeer algemene principe 'gij zult niet doden'. Dat wordt dan toegepast op het ongeboren leven, in de meest radicale versie dus vanaf de bevruchting van de eicel, in andere beperkt in de tijd van de zwangerschap.

De radicale opvatting is ook de meest consequente. Alle compromissen zijn dat niet. Indien het argument is dat het niet vergund is om te doden, is het zonder meer onlogisch dat men toestaat dat men een begonnen leven toch beëindigt. De discussie over het begin van het leven, of wat men als 'iemand' beschouwt, is eindeloos en in feite zinloos. Er is weliswaar een enorm verschil tussen een bevruchte eicel en een bijna voldragen foetus, zowel voor de moeder, of de ouders, als voor dat ongeboren leven, maar op grond van het principe van de bescherming van het menselijke leven alleen maakt dat niets uit.

De grond van de zaak is dus of dat algemene beginsel absoluut is, en indien niet, of het hier toch van toepassing is.

Op de eerste vraag moeten we zonder meer negatief antwoorden. Het verbod op het doden van een medemens is wel algemeen, maar niet absoluut, er zijn evidente uitzonderingen. Zo is er de wettige verdediging van zichzelf of van iemand anders. Onder welbepaalde voorwaarden wordt men dan, ook in het geval dat men iemand doodt, ofwel niet vervolgd, ofwel vrijgesproken. Politie en leger kunnen eveneens onder bepaalde omstandigheden doden. In onze landen en in andere is euthanasie wettelijk geregeld. Artsen beëindigen soms een leven, gewild of ongewild, bij het uitoefenen van hun medische taken. Er is zelfdoding. Er is de doodstraf. Individuen en organisaties doden bewust of onbewust, bijvoorbeeld door een gebrek aan voorzorg, of het nemen van grote risico's, of het miskennen van de schadelijke gevolgen. In het verkeer alleen al sterven wereldwijd 3500 mensen per dag. Uit deze en vele andere mogelijke voorbeelden blijkt dat het verbod op het doden van een medemens niet absoluut is.

De voorstanders van een algemeen verbod op abortus hebben geen andere argumenten dan het verbod op het doden van een medemens. Er is immers geen consensus over abortus zoals over moord, noch in morele zin, noch in de wetgeving. Het is dan ook enerzijds logisch dat zij zich absoluut verzetten, maar uiterst onlogisch dat zij in de meeste gevallen hevige voorstanders zijn van de doodstraf, van het doden van misdadigers en van militaire operaties.

De vraag of abortus een uitzondering kan zijn zoals andere, is legitiem.

Een uitzondering weigeren omdat het om ongeboren leven gaat, lijkt nauwelijks te volstaan. Niemand zal aanvaarden dat men zomaar een gezonde voldragen foetus doodt op verzoek. Wanneer het echter om een niet-gezonde foetus gaat, of de zwangerschap schadelijk is voor de moeder, of de foetus nog in een zeer vroeg stadium van ontwikkeling is, is men geneigd om abortus toe te staan. Ook na verkrachting of incest. En er zijn ongetwijfeld nog meer omstandigheden. En dus moet er overlegd worden, en dan komt de beslissing uiteindelijk toe aan de hoogste wetgevende instanties. We zien echter dat dit altijd tot eindeloze debatten en onenigheid leidt, omdat men allerlei argumenten aanhaalt die uiteindelijk niet veel met de zaak zelf te maken hebben, en alles met machtspolitiek.

Men kan een van de andere uitzonderingsgronden aanhalen en analoog redeneren. Zo kan men abortus beschouwen als een geval van wettige verdediging, zeker in het geval van verkrachting en incest. Euthanasie van een niet-levensvatbare foetus is eveneens denkbaar. 'Medische' abortus als bescherming van het leven of het welzijn van de moeder is al langer aanvaard in de praktijk.

Maar men kan abortus ook op zich als een valabele uitzondering aanvaarden zonder te verwijzen naar andere gevallen. Zwangerschap is immers een unieke, zeer specifieke situatie waarin een vrouw zich bevindt, en die voor haar zeer verstrekkende gevolgen heeft. Aangezien de mogelijkheid van onderbreking van die zwangerschap bestaat, kan en mag zij daarover nadenken en eventueel kiezen voor abortus.

Het is vooral deze laatste overweging die het zwaarst lijkt te wegen. We denken maar beter zeer goed na voor we beslissingen in de persoonlijke levenssfeer, inzonderheid vruchtbaarheid en voortplanting, uit de handen nemen van de betrokkene, en ze toevertrouwen aan een of andere 'hogere instantie'. De kwalijke voorbeelden die we daarvan hebben, ook in de recente geschiedenis, zouden moeten volstaan. Denk bijvoorbeeld aan wat er met ongehuwde moeders en hun kinderen gebeurde in katholieke 'opvanghuizen'; aan wat koloniserende overheden aanvingen met de kinderen van de oorspronkelijke bevolking en met mestiezen; aan de vruchtbaarheidspolitiek van het nazisme; aan de eugenetische experimenten, ook in de VS; aan de situatie in de Sovjet-Unie, waar voorbehoedsmiddelen ontbraken en abortus daarvoor in de plaats kwam; aan de Chinese bevolkingspolitiek. En aan wat er nu in de VS aan het gebeuren is, waar vijf politiek benoemde fundamentalistische katholieken beslissingen kunnen nemen die zelfs het parlement buitenspel zetten, terwijl die evident geïnspireerd en afgedwongen zijn door een kleine religieuze minderheid.

In wat voorafgaat, heb ik nergens melding gemaakt van de redenen waarom iemand een abortus wenst, noch van de emoties die een dergelijke beslissing onvermijdelijk met zich meebrengt. Dat behoort immers tot het privéleven en de persoonlijke integriteit van elke persoon. Toch moeten we ons bewust zijn van de vele en mogelijk zware gevolgen voor de betrokkenen op vele vlakken en domeinen. In die zin lijkt het bijna onmenselijk om een abortus te omschrijven als een louter medische ingreep. Het is noodzakelijk dat abortus kan gebeuren in de best mogelijke medische en psychosociale omstandigheden.

Misschien is dat laatste wel het belangrijkste. Er zullen immers altijd abortussen zijn, zoals ze er altijd geweest zijn. Door ze te verbieden en overtreders te vervolgen, zal het aantal niet verminderen, maar zal het aantal illegale abortussen stijgen, met alle gevaren van dien.

En zo komen we tot een besluit dat zowel tegemoetkomt aan het onaantastbare beginsel van de persoonlijke vrijheid en integriteit van de individuele persoon, als aan de humane verplichting om degelijke medische zorg te verlenen aan wie daaraan behoefte heeft: uiteindelijk beslist de vrouw zelf autonoom, en voert de arts de medische ingreep uit.

Alle andere mogelijke overwegingen, van welke aard ook, moeten daaraan noodgedwongen ondergeschikt blijven. Abortus moet buiten het politieke debat gehouden worden, en alle eventuele wettelijke bepalingen ter zake kunnen slechts als aanbevelingen gelden, die geen afbreuk doen aan het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw. Alle andere oplossingen zullen onvermijdelijk leiden tot inbreuken op de individuele vrijheid en integriteit van mensen in hun diepste eigenheid.