Enkele dagen geleden had ik het hier (http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=442521) over de vraag hoe gelovigen God kennen. Hoe weten ze dat God bestaat? We zagen dat de kerk enerzijds ‘leert dat de enige, ware God, onze Schepper en Heer, met zekerheid gekend kan worden uit zijn werken dankzij het natuurlijke licht van het menselijk verstand’ Catechismus van de Katholieke Kerk, blz. 27). Dit was inderdaad een van de besluiten van het Eerste Vaticaans Concilie (1869-70), het eerste concilie sinds dat van Trente (1545-63, dus driehonderd jaar tevoren). Maar als Rome een citaat gebruikt, dan geldt: Als de vos de passie preekt, boer, let op uw kippen.

De apostolische constitutie Dei Filius (De Zoon van God) is een van de twee documenten die op dat Concilie goedgekeurd zijn. Ik citeer even uit de inleidende tekst, die de doelstellingen van het concilie en van de besluiten toelicht. Ik vertaal daarbij letterlijk uit het Engels, want die tekst ontbreekt in de versie op deze website: http://www.rkdocumenten.nl/index.php.

7. Vervolgens ontstond en verspreidde zich ver en wijd over de hele wereld de doctrine van het rationalisme of naturalisme, die totaal tegengesteld is aan de christelijke godsdienst, aangezien die van bovennatuurlijke oorsprong is. Die doctrine spaart geen enkele moeite om ervoor te zorgen dat Christus, die heel alleen onze heer en redder is, verbannen wordt uit de hoofden van de mensen en uit het morele leven van de naties. Op die manier pogen zij te realiseren wat zij de wet van de eenvoudige rede of natuur noemen. Het verlaten en verwerpen van de christelijke godsdienst en het ontkennen van God en zijn Christus, hebben de geesten van velen gestort in de afgrond van het pantheïsme, materialisme en atheïsme. Het gevolg daarvan is dat zij ernaar streven om de rationele natuur zelf te vernietigen, elk criterium af te wijzen voor wat waar en juist is en de grondslagen zelf te vernietigen van de maatschappij der mensen.

Het Eerste Vaticaans concilie was een reactie tegen het rationalisme, een beweging die haar wortels heeft in de oudheid, herleefde in het humanisme van de Renaissance, een eerste belangrijke opbloei kende in de vroege Verlichting, vooral in Nederland en Engeland, zich verder verspreidde over Europa in de 18^de eeuw, vooral in Frankrijk en Duitsland, een revolutionaire uitspatting beleefde met de Franse Revolutie en bleef doorwerken in de 19^de eeuw, daarin steeds gesteund door de spectaculaire ontwikkelingen van de wetenschappen. Als we dan lezen (DH 3026) dat Wie zegt, dat de ene en ware God, onze Schepper en Heer, met het natuurlijke licht van het menselijk verstand, door dat wat gemaakt is, niet met zekerheid gekend kan worden, die zij uitgesloten’, dan moeten we inderdaad toch wel even de context in acht nemen. Het citaat in de Catechismus betekent in de tekst waaruit het genomen is immers helemaal niet dat men God volledig kan kennen met het verstand, maar veeleer dat het verboden is, op straffe van excommunicatie, te stellen dat het verstand ons leert dat er geen God is.

Dit wordt meteen duidelijk als men het citaat uitbreidt met de regels die erop volgen: Wie zegt, dat het onmogelijk of niet zinvol is, dat de mens omtrent God en de Hem verschuldigde verering door goddelijke openbaring onderricht wordt, die zij uitgesloten.

En:
Wie zegt, dat de mens niet door God tot een kennis en volkomenheid wordt verheven, die de natuurlijke te boven gaat, maar dat hij uit zichzelf in een ononderbroken vooruitgang tot het bezit van alle waarheid en goedheid kan en moet komen, die zij uitgesloten.

En nog:

Wie niet alle boeken van de Heilige Schrift met al hun delen, zoals de kerkvergadering van Trente die heeft vastgesteld, als heilige canonieke geschriften erkent, of wie loochent, dat ze door God ingegeven zijn, die zij uitgesloten.

Ik meen dat dit duidelijk is: met ons verstand kunnen we eventueel tot het besluit komen dat er een God is, maar het is God zelf die onze kennis en volkomenheid (?) verheft boven het natuurlijke. Wie stelt dat men alleen maar het gezond verstand tot inzicht in het ware en het goede kan komen die wordt geëxcommuniceerd!

Zoals ik al zei, wees voorzichtig met de vele duizenden citaten in kerkelijke documenten zoals de Catechismus, soms betekenen ze net het omgekeerde van wat men ze wil doen zeggen, zoals ook hier het geval is. Wie daaraan nog zou twijfelen leze even de teksten die volgen op de vorige:

Wie zegt, dat het menselijke verstand zo onafhankelijk is, dat daaraan het geloof niet door God zou kunnen worden bevolen, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat het goddelijke geloof zich niet onderscheidt van het natuurlijke weten aangaande God en van de natuurlijke zedeleer (sic) en dat het daarom voor het goddelijke geloof niet nodig is de geopenbaarde waarheid op het gezag van de zich openbarende God te geloven, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat de goddelijke openbaring niet door uiterlijke tekenen geloofwaardig kan worden, maar dat zij dus door zuiver innerlijke ervaring van een ieder of door persoonlijke verlichting de mensen tot het geloof zou bewegen, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat er geen wonderen kunnen gebeuren en dat daarom alle wonderberichten, ook die welke in de Heilige Schrift bewaard zijn, tot de legenden en mythen te rekenen zijn; of dat wonderen nooit met zekerheid als zodanig kunnen worden herkend, en dat daardoor nooit de goddelijke oorsprong van de christelijke godsdienst op rechtmatige wijze bewezen zou kunnen worden, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat de instemming met het christelijk geloof niet vrij is, maar noodzakelijk zou plaatsvinden op grond van de bewijzen van het menselijk verstand, of dat alleen voor het levende geloof, dat in de liefde tot uitdrukking komt, de genade Gods nodig zou zijn, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat gelovigen en dezulken, welke nog niet tot het enig ware geloof gekomen zijn, zich in dezelfde toestand bevinden, en dat dus katholieken een gerechtvaardigde reden zouden kunnen hebben het geloof, dat zij onder het kerkelijk leerambt reeds aangenomen hebben, onder tenietdoening van hun instemming in twijfel trekken, tot zij het wetenschappelijk bewijs van de geloofwaardigheid en de waarheid van hun geloof hebben voltooid, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat in de goddelijke openbaring geen ware geheimenissen in de eigenlijke zin zijn, maar dat alle geloofsuitspraken door het op de juiste wijze gevormde verstand vanuit de natuurlijke beginselen kunnen begrepen en bewezen worden, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat menselijke wetenschappen met zulk een vrijheid behandeld moeten worden, dat hun beweringen voor waar gehouden en door de Kerk niet verworpen kunnen worden, ook wanneer zij in strijd zijn met de geopenbaarde leer, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat het mogelijk is, dat men de door de Kerk voorgelegde geloofsstellingen overeenkomstig de voortgang der wetenschap soms een andere betekenis moet toekennen, dan de Kerk verstaan heeft en verstaat, die zij uitgesloten.

Meteen weten naast de atheïsten en sceptici ook de protestanten, de orthodoxen, de mystici en alle wetenschappers waaraan zich te houden.

Ik zou nog even kunnen doorgaan met bloemrijke citaten uit Dei Filius, maar wie daarin echt geïnteresseerd is, kan dat zelf eens nalezen op de webstek die ik hierboven aangaf. Leerrijke literatuur, voorwaar…

Waar ik naartoe wil, ligt in het verlengde van wat het Eerste Vaticaans Concilie stelde en wat in de Catechismus het Tweede Hoofdstuk vormt: ‘God ontmoet de mens’. We weten nu dat de kerk op straffe van excommunicatie voorhoudt dat de mens enkel door de openbaring en de kerkelijke leer kan komen tot inzicht in wat waar en goed is en in het wezen van God zelf. ‘… er bestaat een andere orde van kennis die de mens geenszins op eigen kracht kan bereiken: die van de goddelijke openbaring. Op grond van een geheel vrije beslissing openbaart God zichzelf en geeft Hij zich aan de mens. … Door zichzelf te openbaren wil God de mensen in staat stellen Hem een antwoord te geven, Hem te kennen en Hem in veel grotere mate te beminnen dan zij dit uit zichzelf zouden kunnen. (CKK, 28).

De openbaring verloopt in fases. Een eerste moment is dat van onze stamouders, Adam en Eva: ‘Hij heeft hen uitgenodigd tot een innige gemeenschap met Hem door hen te bekleden met een schitterende genade en gerechtigheid. … Deze openbaring is niet onderbroken door de zonde van onze stamouders’ (CKK, 29). Hij heeft hen verlossing beloofd en ook ‘een blijvende zorg voor het menselijk geslacht’. Dat blijkt nogmaals uitdrukkelijk in het verbond met Noah na de zondvloed. Maar nu is de eenheid verbroken, denk aan Babel. Naast het ene volk zijn er nu ook andere, verspreid over de aarde, elk met zijn eigen taal en geschiedenis. Dat zorgt voor allerhande problemen, want de mens blijft zondigen en valse afgoden aanbidden. Dus voorlopig geen hemel op aarde.

Toch zal het verbond met Noah van kracht blijven tot aan de verkondiging van het evangelie. In de tussenperiode roept God Abraham tot zich, de stamvader, ‘door wie zegen zal komen over alle geslachten der aarde’. Het uitverkoren volk van Abraham vormt de voorbereiding van ‘alle kinderen Gods binnen de eenheid van de kerk’. Hij redt dat volk uit Egypte, sluit met hen het verbond op de Sinaï, geeft het via Mozes zijn wet; door de profeten voedt God zijn volk op: zij kondigen een ‘radicale verlossing’ aan, een ‘heil dat alle volken zal omvatten’.

Dat tweede moment in de heilsgeschiedenis is de komst van ‘Christus, de mensgeworden Zoon van God, het enige, volmaakte en definitieve Woord van de Vader. In Hem zegt Hij alles en er zal geen ander woord zijn dan dat. … Er is geen nieuwe publieke openbaring meer te verwachten voor de glorievolle verschijning van (…) Christus’.

Dat is een hele brok. Laten we even overlopen. God openbaart zich in de eerste plaats in zijn schepping, waarin het eerste mensenpaar een heel bijzondere plaats inneemt: zij leven intiem met God samen. Maar het gaat fout, zij zondigen en zij worden uit de intimiteit van God verbannen en de wereld ingestuurd. Maar God laat hen niet alleen: na de zondvloed sluit hij met hen een verbond, met de regenboog als teken. Uit de verspreide volkeren kiest hij Abraham uit, de stamvader van het Joodse volk. Hij begeleidt dat volk op de weg naar de komst van Christus.

Dit alles wordt met de grootste vanzelfsprekendheid gezegd, alsof het slechts een bevestiging is van wat wij allemaal weten. Maar stel u de consternatie voor van een Japanse shogun die dit verhaal voor het eerst hoort van een Portugese missionaris… En hoe weten we dit alles? Omdat het in de Bijbel staat. En wat is de Bijbel? Het Woord van God. Ja, maar in de praktijk toch geschreven door mensen, menselijke mensen, vaak lang na de feiten die verhaald worden, vaak heel verward, met talloze smeuïge verhalen die moeilijk passen in het grote schema dat de Catechismus hier voorhoudt. Ook de Joden zelf begrijpen het niet zo: de Bijbel, het Oude Testament is hun geschiedenis, die niet eindigt, net zo min als hun lijden, met de komst van Christus; dat zij maar een soort draagmoeder zouden zijn voor het christendom, dat vinden zij niet zo’n goed idee…

Ook voor andere volkeren is het moeilijk om het verhaal van Israël een universele betekenis te geven. Waarom heeft God zich niet geopenbaard aan de (andere) grote beschaafde volkeren van het Middellandse Zeegebied, het Midden-Oosten, of aan de Chinezen, de Indiërs, de Japanners, de Inca’s en de andere volkeren van Zuid- en Noord-Amerika? Het antwoord ligt niet voor de hand. De stormachtige geschiedenis van het Joodse volk na de komst van Christus maakt het allemaal nog veel moeilijker, ook voor de christenen, ook voor de Kerk. Gods openbaring via die omweg is dus niet erg geslaagd, al bij al. Voor het grootste gedeelte van de mensheid blijft hij verborgen en zelfs voor zijn eigen volk is hij vaker een raadsel dan een leidraad.

Ik besluit. Om onze louter menselijke kennis aan te vullen, nee ze op een totaal ander niveau te brengen, spreekt God de mens rechtstreeks aan. Dat gebeurt, volgens de Bijbel, bij de schepping en dan in de geschiedenis van het Godsvolk Israël. Maar niet iedereen ervaart of aanvaardt dat als een openbaring van God. Het is, zegt de kerk, dan ook slechts een voorbereiding, een voorafspiegeling van wat er moet komen, de enige echte openbaring, Christus, de mensgeworden Zoon van God, het Woord van God.

Daarover hebben we het een volgende keer.

Een attente lezeres reageerde op enkele recente teksten. Zo meende ze dat de spreuk die ik aanhaalde Du choc des idées jaillit la vérite van d’ Alembert afkomstig is, maar dan onder de vorm …jaillit la lumière.

Over 'du choc des idées...' zijn er vele meningen, maar of uit de botsing daarvan de waarheid of het licht zal verschijnen, dat weten we (nog) niet. Ik hoorde de uitdrukking voor het eerst, maar zeker niet voor het laatst, tijdens mijn filosofie-studies in Leuven, maar zonder vermelding van een 'auteur'. Sindsdien heb ik vaak gezocht naar een onmiskenbare bron, maar er nooit een gevonden. Ook met Google kom je er niet, heb ik gemerkt. Het gaat hier dus, tot bewijs van het tegendeel, niet om een citaat, maar om een spreuk, een gezegde. Er zijn dan ook verschillende varianten, zeker ook die met 'lumière'. d'Alembert is ongetwijfeld iemand die het zou kunnen gezegd hebben, of zelfs gezegd heeft.

Dat doet me terloops denken aan een bekende literaire anekdote. Het was op een party in 1883 ten huize van Louise Jopling (1843-1933), de Victoriaanse schilderes, dat de schilder Whistler deze befaamde woordenwisseling had met Oscar Wilde. Onder de indruk van een witticism van Whistler reageerde Wilde: "How I wish I had said that!" Whistler antwoordde "You will, Oscar, you will…"

Net zoals mijn filosofieprofessor, Alphonse de Waelhens, in 1964 was de encyclopedist d’Alembert (1717-1783) zeker niet de eerste om het populaire gezegde te gebruiken. Reeds in de 17de eeuw was het al een staande uitdrukking, een bon mot.

Bij mijn weten de eerste keer dat het in een geschreven bron voorkomt, is bij Boëthius, De Vertroosting van de wijsbegeerte (De consolatione philosophiae). Boëthius is rond 480 geboren; klik hier voor meer: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=386

In het derde boek, proza XII, regel 25 lezen we:

25. sed uisne rationes ipsas inuicem collidamus? forsitan ex huius modi conflictatione pulchra quaedam ueritatis scintilla dissiliat.

In de vertaling van Johan Schotman luidt dat:

Maar zullen we onze gevolgtrekkingen eens tegen elkaar in het vuur brengen? Mogelijks komt uit zulke wrijving wel een mooi vonkje van waarheid te voorschijn.

Je ziet het: zowel het licht (scintilla, vonk) als de waarheid (veritatis) staan daar al vermeld, de 'choc' is collidamus (botsing, collision) en conflictatio, conflict. Alle elementen waren toen al aanwezig. Als we dan bedenken dat dit boekje een van de meest gelezen werken was tijdens de middeleeuwen en lang daarna, dan kan het bijna niet anders dan dat verscheidene auteurs deze zeer voor de hand liggende gedachte hebben geformuleerd in de woorden van Boëthius, zonder hun bron te vermelden: pereant qui ante nos nostra dixerunt, vertaald: naar de hel met wie voor ons onze woorden sprak. Om niet in het zelfde euvel te vervallen, haast ik mij om erbij te vertellen dat deze uitdrukking door (de heilige) Hiëronymus, de auteur van de Vulgaat, de Latijnse vertaling van de Bijbel, in de mond gelegd wordt van zijn leermeester, Aelius Donatus.

In mijn tekst over het atoom ben ik niet zover gegaan als mijn lezeres zou willen. Ik vermeldde er wel dat 'daarmee het verhaal niet af was, maar dat het verderop ingewikkeld en bijna poëtisch wordt'. Men zal het met mij eens zijn dat de verdere opdeling van de materie misschien wel iets te zware kost is voor een simpele blogtekst, ik was al bang dat de meesten zouden afhaken op de elektronen, protonen en neuronen. Maar zij heeft het natuurlijk bij het rechte eind met haar opmerking, die ik zeer ter harte heb genomen. Misschien zal ik het er een volgende keer over hebben, maar dan zal ik zelf eerst nog een aantal dingen serieus moeten lezen en herlezen, wat we dezer dagen lezen over 'strings' en 'branes' en andere theorieën is voor een leek als ik niet gemakkelijk, hoewel uitermate boeiend.

Ik vermeld nog deze Nederlandse vertaling van L. KOLAKOWSKI, Religie. Stel: 'Er is geen God'... Over God, de duivel, zonde en andere perikelen van de zogenaamde filosofie van de religie, 192 blz., Gooi en Sticht. Vert: H. Wagemans.

Ik wil deze aflevering afronden met een zeer welgemeend bemoedigend woord aan een aantal lezers en lezeressen en andere mensen uit mijn omgeving die een moeilijk moment doormaken omwille van gezondheidsproblemen, het ene al ernstiger dan het andere. Het doet me stilstaan, terwijl buiten de herfst stilaan zichtbaar en voelbaar wordt, bij onze menselijke kwetsbaarheid en vergankelijkheid. Plots beslissen de omstandigheden over je leven. Je wordt brutaal weggerukt uit je gewoonten en je vertrouwde omgeving en aan je bed gekluisterd, of erger nog, overgeplaatst naar de verwarrende totale afhankelijkheid van een ziekenhuis of rustoord.

Op hen is het citaat uit Johannes van toepassing: Toen ge jong waart, deed ge zelf uw gordel aan en zijt ge gegaan, waarheen ge zelf hebt gewild; maar wanneer ge oud zijt, zult gij uw handen uitstrekken, een ander zal u omgorden en brengen waarheen ge niet wilt (Joh. 21, 18).

Ik wens u allen van ganser harte goede moed, een spoedig herstel of, voor hen die zich voorbereiden op het laatste afscheid: moge het einde voor u zachtjes komen, zonder onnodig lijden, gesteund door een goede verzorging en gesterkt door de warmte van de vriendschap, in rustige aanvaarding van wat ons allen wacht.

Leszek Kołakowski (Radom, 23 oktober 1927 - Oxford, 17 juli 2009) was een filosoof van Poolse afkomst, die na 1968 naar het Westen kwam en het grootste gedeelte van zijn carrière en zijn leven doorbracht in Oxford. Op Wikipedia vind je in het Nederlands een korte en in het Engels een meer uitvoerige toelichting bij zijn leven en werk.

Zoals zo vaak was het een verwijzing in een ander werk die me bij Kołakowski bracht. Toen ik enkele van zijn publicaties ging opzoeken in de bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in Leuven, zag ik daar een obituarium uit Knack (vermoed ik).

Ik las van hem net Religion. If there is no God… On God, the Devil, Sin and other Worries of the so-called Philosophy of Religion, 237 pp., OUP, 1982.

Vanaf de eerste bladzijde is het heel duidelijk dat Kołakowski zijn stiel kent: hij schreef zijn doctoraatsthesis over Spinoza; een monumentaal werk over de 17^de eeuwse Reformatie (Chrétiens sans Église); hij was een eminent kenner van het Marxisme, waarover hij een kritisch driedelig werk schreef dat in Time als een van de belangrijkste politicologische werken van de 20^ste eeuw werd omschreven. Hij lag mee aan de (theoretische) basis van Solidarnosc en de anticommunistische bewegingen in Europa.

En toch is Religion een teleurstelling en wel op intellectueel gebied. Het materiaal dat wordt aangebracht is uitstekend, de wijze waarop helder. Maar het is geen eerlijk en objectief werk. Naarmate de auteur dieper doordringt in zijn beschrijving van wat religie is, blijkt steeds duidelijker dat hij een (zeer) ‘gelovig’ filosofisch standpunt inneemt. Dat is vandaag evenmin een reden om iemand op de brandstapel te zetten als vroeger de ketters en atheïsten (al ligt daarin misschien een nogal essentieel verschil tussen gelovigen en hun tegenstanders). Maar ik vind het niet netjes dat Kołakowski daar niet openlijk voor uitkomt. Bovendien is zowel zijn verdediging van het geloof als zijn kritiek op het ongeloof fundamenteel aberrant.

Hij pretendeert en lijkt aanvankelijk ook een objectieve lezing te geven van wat religie is en contrasteert dat voortdurend met een niet-gelovige houding, maar zijn beschrijvingen van het ene en het andere blijken gaandeweg buitenmatig sterk gekleurd door zijn persoonlijke voorkeur of ervaring. Dat verleidt hem tot totaal ongeloofwaardige positieve vertekeningen van de (katholieke) godsdienst en tot intellectueel oneerlijke, simplistische, ja kwaadwillige afschilderingen van atheïstische filosofen en de levenshouding die zij voorstaan. Ik zal de lezer niet met citaten om de oren slaan, maar het lijkt me te getuigen van een vermetele vooringenomenheid om zonder meer te stellen dat voor de ongelovige het leven noodzakelijk zinloos is, dat er geen morele waarden bestaan, geen normen, dat alles toegelaten is, dat de ongelovige samenleving ‘ijzig’ is, dat er geen enkele grond is voor een menselijke waardigheid… Ik voel me persoonlijk beledigd! Wie zijn de gelovigen, filosofen of anderen, om hun medemensen die hun overtuiging niet delen zonder meer als barbaren, misdadigers, mensen zonder moraal te bestempelen en hun leven als absoluut zonder enige zin? Wat hebben wij gedaan of nagelaten te doen dat ons een dergelijk statuut te beurt moet vallen? Met welk recht oordelen zij over ons, niet alleen over onze overtuigingen, maar vooral over onze daden, over ons leven, over onze moraal? Moeten alle ongelovigen dan boeten voor de misdaden van Stalin, zoals alle gelovigen voor die van Adam en Eva, maar dan zonder enige kans op verlossing?

Het hele boek door stelt Kołakowski geloof en (godsdienst-)filosofie in scherpe oppositie tegenover elkaar. Er kan volgens hem geen enkel raakpunt zijn tussen de twee. Geloof heeft niets te maken met filosofie. Er is geen enkel geldig of verhelderend filosofisch godsbewijs. Geloof is het tegenovergestelde van filosofie, van rationeel nadenken, van objectieve kennis, van wetenschap. Het is een andere dimensie, die ontoegankelijk is voor de ongelovige. Voor de gelovige telt enkel het vertrouwen dat hij heeft in God, al de rest, zonder enige uitzondering, is daaraan onderworpen.

Hij staat niet alleen met dat standpunt. Ook de katholieke kerk houdt dat voor, dat zagen we nog in mijn tekst over de openbaring: met ons verstand kunnen wij niet tot de ware godskennis komen, hoogstens tot een vage benadering, op basis van de sporen die God heeft achtergelaten in zijn schepping (Kołakowski ontkent zelfs die mogelijkheid). Het blijft dan wel een raadsel hoe men tot het geloof kan komen. De auteur is zeer karig met zijn informatie over de openbaring en de Schrift. Er is een zeer uitgebreid hoofdstuk over de mystieke ervaring, maar het behoort tot de essentie van dergelijke ervaringen dat zij duister, individueel, onaantoonbaar, onnavolgbaar, onverklaarbaar en onmededeelbaar zijn. Blijkbaar gaat Kołakowski ervan uit dat er nu eenmaal gelovigen zijn en ongelovigen en dat de kansen dat de twee ooit met elkaar in gesprek kunnen treden onbestaand zijn. Het zijn twee autonome en gescheiden werelden, twee talen die onbegrijpelijk zijn voor de anderen. Elk van die werelden is intern consistent, dus zonder tegenspraak en biedt een volledige, sluitende verklaringen van al wat is.

Dat laatste is echter geenszins het geval voor het scepticisme of het atheïsme. Het behoort tot de essentie van die houding dat men nooit zeker kan zijn van een waarheid, dat er geen absolute waarheden bestaan, dat er geen absolute wezens zijn, dat de werkelijkheid steeds opnieuw moet bevraagd worden, dat morele normen voortdurend in evolutie zijn en de mens elke dag opnieuw voor zijn eigen verantwoordelijkheid plaatsen. Het is manifest onjuist om te stellen, zoals Kołakowski dat doet, dat als er geen absolute God is, er geen enkele waarde kan zijn, geen enkele norm. Integendeel: er zijn vele normen, vele afspraken die wij maken in steeds nieuwe omstandigheden en gesteund op altijd maar diepere inzichten in onszelf en in de wereld om ons heen.

De keuze van Kołakowski is duidelijk, wat niet verwonderlijk is gezien zijn beschrijving van het trieste lot van de scepticus of, horresco! de atheïst.

Het is meer dan waarschijnlijk dat Kołakowski in zijn beeld van het atheïsme zeer beïnvloed moet zijn door zijn ervaringen met het Stalinisme in de Sovjet-Unie van 1950-70. Dat is normaal voor iemand die de verschrikking van die tijd van nabij heeft meegemaakt. Maar het is onaanvaardbaar eenzijdig voor een filosoof die, zonder ook maar één keer naar die periode en die omstandigheden te verwijzen, zijn oordeel uitsluitend daarop baseert. Het atheïsme is geen wezenskenmerk van het Stalinisme, noch is het Stalinisme typisch of kenmerkend voor het atheïsme. Ook indien de ex-seminarist Stalin de godsdienst niet zou vervolgd hebben, zou zijn dictatuur gruwelijk geweest zijn. En de Russische leiders van vandaag die de kerken weer opengezet hebben en die zich averechts bekruisen en walmende kaarsjes dragen, zijn niet noodzakelijk betere mensen dan Breznjev of Gorbatsjov.

Het kan niet anders of Kołakowski heeft gedurende de veertig jaar die hij in het Westen heeft doorgebracht, andere ongelovigen ontmoet. Onder hen zullen er ongetwijfeld intellectueel hoogstaande, moreel integere, emotioneel rijke en evenwichtige, misschien zelfs heroïsche persoonlijkheden geweest zijn. Zij moeten zich door zijn ondoordachte, denigrerende kwetsende uitlatingen aan hun adres evenzeer beledigd gevoeld hebben als ikzelf. Zijn onbegrijpende, onverdraagzame, onheuse houding tegenover hen en allen die zijn geloof niet delen, en dat in een zogenaamd filosofisch essay, is intellectueel verbijsterend, emotioneel afkeurenswaardig en moreel verwerpelijk voor iemand van zijn statuur. Het ergste is dat ik niet eens verrast was: ik had zelfs niets anders verwacht, om een of andere reden...