Edgard Varèse, de componist en diens oeuvre ' nog altijd pionier voor de muziek van morgen (1)
Tweemaal Varèse tijdens Londense Prom van 19 augustus Dinsdag
19 augustus, tussen 20:00 uur en 23:00 uur (onze tijd), geeft het BBC
Scottish Orchestra onder leiding van Ilan Volkov in de Royal Albert
Hall te Londen het vijfenveertigste concert in het kader van BBC Proms
2008. Op het programma staan zes werken, die we echter ondanks al de
onderlinge verschillen alle als eigentijds kunnen kwalificeren. De
twee laatste composities zijn beide aan de wereld toevertrouwd door de
Fransman Edgard Varèse (1882-1965): Poème électronique(1958) en Déserts (1950-54). Bepaald omvangrijk is het Varèse's oeuvre niet. Een goed dozijn vormt het wezen van al hetgeen hij heeft gepubliceerd.
Georganiseerd geluid Een
niet zelden gehoord 'verwijt' jegens de muziek van Edgard Varèse is dat
het daarbij om 'massieve klankblokken' gaat, om 'cerebrale uitingen'.
Dat mag in sommige gevallen zelfs juist zijn, doch dat blijft slechts
een bescheiden deel van de werkelijkheid aangaande datgene wat de
componist voor ogen stond en aanvankelijk in zijn hoofd en vervolgens
in levend(ig)e klanken gestalte kreeg. Zijn muziek is meer dan eens bestempeld als georganiseerd geluid,
van een 'kaliber' dat voor de toehoorder af en toe zeer veeleisend kan
zijn. Voor iemand die daarentegen intensief met muziek bezig is en
derhalve niet alleen maar uit is op ontspanning door muziek mag dat
echter geen criterium zijn, omdat goede muziek nu eenmaal onder alle
omstandigheden participatie van de luisteraar vereist.
Schandalen Edgard
Varèse werd op 22 december 1882 geboren te Parijs. Hij studeerde bij
onder anderen Vincent d'Indy (1851-1931) en Albert Roussel (1869-1937).
In 1916 verliet hij Frankrijk, tienjaarlater
zou hij zich definitief in de Verenigde Staten vestigen. Enkele van
zijn composities hebben schandalen veroorzaakt, en niet alleen bij de
eerste uitvoering. Tegelijkertijd toonden ze echter aan dat Varèse een
profetische pionier was. In
een tijdsbestek van vier decennia voornamelijk tussen 1920 en 1960
schreef hij veertien stukken, die zijn oeuvre nadrukkelijk kenmerken.
Wat hij voordien had geschreven, had hij zelf vernietigd of was bij een
brand verloren gegaan. Zo'n
vijfendertig jaar geleden zijn uit dat oeuvre tien werken verschenen op
geluidsdragers, uitgevoerd door het Columbia Symphony Orchestra onder
leiding van Robert Craft. Binnen zeer korte tijd waren deze echter al
niet meer verkijgbaar, en dat was niet het gevolg van grote
belangstelling van de zijde der muziekliefhebbers, doch juist van het
tegendeel. [1]
Het was in die dagen enerzijds begrijpelijk dat een firma de magazijnen
ruimt, maar het belang van een componist, wiens werken men weredkundig
maakt, dient daar zorgvuldig tegenover te worden gesteld.
Poème électronique Het
Poème Électronique werd in 1958 door Varèse voltooid. Het betrof een
opdrachtcompositie voor het Philips-paviljoen van de Brusselse Expo in
dat jaar. Samen met de Griekse architect en componist Yannis Xenakis [2]
zorgde Varèse ervoor dat dit gedicht dat de mogelijkheden belichaamt
welke de elektriciteit ons biedt tot klinken kwam via geluidsbanden
met wat de componist toen zelf als "organized sound" betitelde.
Daarvoor maakte hij gebruik van 425 luidsprekers, met als resultaat een
klankmassa, die is samengesteld uit piano-akkoorden, geluiden die door
machines worden gemaakt, koren en 'verminkte' klanken van klokken. Eén
en ander werd aangevuld met tal van akoestische effecten, hetgeen
leidde tot een 'ruimtelijke compositie', waarbi het lijkt of er
'geluidlichamen' door het vertrek zweven. Tijdens
die Brusselse presentatie, nu een halve eeuw geleden, zal het
ongetwijfeld nog veel meer indruk hebben gemaakt dan via de groeven van
een (nu ouderwetse) grammofoonplaat, die men in de eigen ruimte kan
laten klinken. Voor sommigen zal het zeker een voordeel zijn geweest
dat men thuis zelf de geluidssterkte kan regelen, hetgeen bij een
'live-uitvoering' nu eenmaal niet mogelijk is. Dat organiseren van effecten
was overigens niet nieuw of uniek binnen de ontwikkeling van de
westerse muziek. De Amerikaan Charles Ives (1874-1954) was Varèse
daarin voorgegaan, en na hem zijn er nog velen geweest die deze
mogelijkheden met meer of minder succes hebben toegepast.
Déserts De instrumentale gedeelten van Déserts
ontstonden tussen medio 1950 en eind 1952. De interolaties op
magneetband werden gerealiseerd van begin 1953 tot eind 1954, waarna
nog versies volgden in augustus 1960, april 1961 en een definitieve in
augustus 1961. De première daarvan werd in aanwezigheid van de
componist gegeven op 2 december 1954 te Parijs, onder leiding van
Hermann Scherchen (1891-1966). Naast 2 fluiten, 2 klarinetten, 2
hoorns, 3 trompetten, 3 trombones en 2 tuba's is er een omvangrijke batterij slagwerk vereist van 47 instrumenten. Voor
de componist zijn 'déserts' niet alleen woestijnen in de zin van
eindeloze vlakten zand, water of bergen, maar evenzeer onherbergzame
gebieden in de menselijke geest. Zelf had Varèse naar alle
waarschijnlijkheid enige tijd in een creatieve woestenij doorgebracht,
want 15 jaar lang had hij gezwegen. Doch met Déserts presenteerde hij weer een meesterwerk, alleen van nog grotere diepgang dan tot op dat moment. Déserts vormt een aanklacht tegen barbarij en gruweldaden [3],
en tegelijkertijd wil het een hartekreet om communicatie zijn. De drie
gedeelten die de instrumentale onderdelen aaneen moeten verbinden,
bestaan uit geluiden, die zijn opgenomen in metaalgieterijen, zagerijen
en fabrieken te Philadelphia. Déserts mag worden gezien als Varèse's hoofdwerk. __________ [1]
Hetzelfde gebeurde niet al te lang daarna met een lp waarop drie
Varèse-composities, door Pierre Boulez opgenomen voor dezelfde
maatschappij (toen CBS), maar toch bleef CBS nieuwe platen met stukken
van Edgard Varèse uitbrengen. Opnieuw onder leiding van Boulez
verscheen er in 1984 een zevental stukken van, nadat kort tevoren een
heruitgave van zes werken die in 1960 onder Robert Craft was
uitgebracht, op hetzelfde label.
[2]
De in Roemenië geboren Griekse componist Yannis Xenakis (1922-2001),
die zich tot Fransman had laten naturaliseren, was voor het vak
architectuur onder meer student van de wereldvermaarde Le Corbusier
(1887-1965).
[3]
Gezien de ontwikkelingen van de afgelopen tien dagen met betrekking tot
de krijgshandelingen tussen de Davidsstaat Georgië en de goliath
Rusland, had deze compositie nauwelijks op een beter tijdstip één dag
na de officiële terugtrekking van de Russische troepen geprogrammeerd
kunnen worden. ____________ Afbeeldingen 1. Edgard Varèse in 1910. 2. Dirigent Robert Craft, geboren in 1923. 3. Componist/architect Yannis Xenakis (1922-2001). 4. Atomium, het pronkstuk van de Brusselse Wereldtentoonstelling van 1958. 5. Dirigent Hermann Scherchen (1891-1966).
Cultuurspectrum
