Thomas Gray
Vader van de kerkhofpoëzie

Hugo D’hertefelt
Hasselt, juni 2021

Proloog

In november 2007 begon Luk Cluysen, dirigent van het Hasselts Omroerkoor, met het aanleren van The Curfew. Hij had het lied gevonden op de website van Koor & Stem. Het was een oude tekst, want bovenaan de partituur stond de naam Thomas Gray en tussen haakjes (1716-1771). Er zaten in het repertoire nog wel enkele oude teksten, maar meestal zongen we toch hedendaagse liederen. De melodie was niet gemakkelijk, maar wel heel mooi. We zongen het lied graag. Maar waarover ging het? Dat werd mij pas duidelijk toen ik thuis in een van de vele dichtbundels van H. de tekst vond en vaststelde dat het de twee eerste strofen waren van een heel lang gedicht[1]. Kende Luk het hele gedicht? Wist hij dat Gray het opnam voor de armen? In de twee eerste strofen is daar niet veel van te merken. Pas als je het gedicht in zijn geheel leest, ontdek je maatschappijkritische toon die perfect past in de visie van het Omroerkoor.

Wie was Thomas Gray?

Thomas Gray was de vijfde van twaalf kinderen, maar de enige die de kindertijd overleefde. Zijn vader was een klerk, zijn moeder hoedenmaakster. De vader was nogal ruw en labiel en zijn vrouw  verliet hem. Thomas bleef bij zijn moeder. Zij slaagde erin om hem een goede opleiding te geven aan Eton College en in Cambridge, waar twee ooms zich over hem ontfermden. Op zijn reizen na bleef Gray zijn hele verdere leven in Cambridge.
Gray begint gedichten te schrijven na de dood van zijn vader in 1741. Heel productief is hij niet. In heel zijn leven heeft hij niet meer dan 1000 regels geschreven, maar toch wordt hij beschouwd als de tweede belangrijkste Engelse dichter van de achttiende eeuw, na Alexander Pope.

The Eligy

Zijn meest bekende gedicht is Eligy Written in a Country Churchyard (Elegie, geschreven op een dorpskerkhof), gepubliceerd in 1750. Hij zou het geschreven hebben op de begraafplaats van Stoke Poges in Buckinghamshire, waar hij zelf begraven ligt naast zijn moeder.
Door The Eligy noemt men hem de vader van de kerkhofpoëzie. 
Het gedicht telt 32 kwatrijnen (strofen van vier regels). Elke regel telt tien lettergrepen. Deze versvorm is typisch voor de neoklassieke Engelse poëzie.
In zijn geheel toont het de overgang van de neoklassieke naar de romantische dichtkunst want het gedicht is een mijmering over de dood. Niemand kan aan de dood ontsnappen, ook de rijken en de hogere standen niet, noch de mensen met veel kennis en ambitie. Het heeft dus geen zin om neer te kijken op de eenvoudige lieden die op het kerkhof begraven liggen. Ook zij waren van belang voor hun omgeving en hun familie en onder hen bevonden zich wellicht mensen met grote mogelijkheden, die zij op hun manier hebben waargemaakt.

De belangstelling van Gray voor de arme bevolking wijst vooruit naar de romantiek. Het hele gedicht is één groot pleidooi om meer aandacht voor de armen, wat ze betekenen voor de samenleving en is een aanklacht tegen de inperking van hun mogelijkheden. Een arme had misschien een Milton of een Cromwell (liefst minder bloeddorstig!) kunnen worden als hij kansen had gehad.
In zijn tijd bestond het woord kansengroepen nog niet, maar Gray schreef er wel een gedicht over.

Hieronder enkele strofen die illustreren dat hij de rijken een toontje lager wil doen zingen.

Het gedicht is nog altijd populair in Engeland en wordt vaak geciteerd. Heel wat poëzieliefhebbers kennen de eerste strofe uit het hoofd.

Sommige kunstenaars gebruikten bepaalde regels uit het gedicht. Thomas Hardy, bijvoorbeeld, schreef in 1874 ‘Far From The Madding Crowd’, een roman die in 1967 werd verfilmd door John Schlesinger. De titel is gebaseerd op de regel Far from the madding crowd’s ignoble strife (ver van de strijd van ’t dolle stadsgewoel). Stanley Kubrick geeft aan zijn anti-oorlogsfilm de titel ‘The Paths of Glory’. Hij gebruikt een deel van de regel The paths of glory lead but to the grave.

Het lied

De eerste twee strofen van The Eligy zijn een lied geworden met als titel The Curfew.
Hieronder de  originele tekst en de Nederlandse vertaling.

‘The Curfew’ duidt op de avondklok. ‘To toll’ verwijst naar het luiden van de doodsklok, maar kan ook het afsluiten van de dag betekenen of het afscheid in ruimere zin. Met ‘the knell’ gebruikt de dichter nogmaals een synoniem voor de doodsklok en zet zo de toon voor de rest van het gedicht.

The curfew of de avondklok werd door Willem de Veroveraar (1028- 1087) in het leven geroepen. Het woord komt van het Franse ‘couvre-feu’, ofwel doven van de vuren. Vanaf het luiden van de klok tot aan de dageraad moest iedereen binnen blijven.

De componist  

Stephen Storace is geboren in Londen in 1762. Hij was de zoon van een Italiaanse vader en een Engelse moeder. Hij groeide op in een muzikaal milieu. Zijn vader was componist en muzikaal directeur van een theater in Londen. Zijn zus Nancy was een bekende operazangeres. Hijzelf was al op jonge leeftijd een begaafd violist. Na de dood van de vader in 1782 trok moeder Storace met haar twee kinderen naar Wenen. Tijdens hun tweejarig verblijf schrijft Storace twee komische opera’s en zingt zus Nancy in Mozarts Figaro’s bruiloft.Terug in Londen werkt Stephen Storace voor het Drury Lane theater. Aanvankelijk schrijft hij Engelse versies van bekende opera’s. Later gaat hij meer de Mozart-toer op met diens Singspielstijl. Hij is heel productief en ook succesvol, maar er is weinig bewaard gebleven van de bijna twintig opera’s en muziekstukken die hij schreef.

Omstreeks 1782 schreef hij acht canzonetta voor stem met begeleiding van harp of klavecimbel. The Curfew is daarvan het vierde. Als titel voor het lied nam Storace de eerste twee woorden van het gedicht. Het stuk staat in d, een toonaard die ook bij het Requiem van Mozart de dood evoceert.

Storace stierf in 1796, amper 34 jaar oud, nadat hij tijdens een repetitie van zijn laatste muziekstuk een verkoudheid had opgelopen.

De arrangeur

Carl Van Eyndhoven bewerkte het lied voor vierstemmig koor. Over het algemeen laat hij de melodie van het oorspronkelijke lied onaangetast, het zijn de sopranen die ze zingen. De andere stemmen dienen als ‘vervanging’ van het begeleidingsinstrument. Enkel in het laatste deel schakelt hij tenoren en bassen in om even de melodie te vertolken. Carl Van Eyndhoven laat de sfeer van het origineel intact, maar maakt het zingbaar voor een koor.  

Bronnen

https://nl.wikipedia.org/wiki/Elegy_Written_in_a_Country_Churchyard
https://en.wikipedia.org/wiki/Elegy_Written_in_a_Country_Churchyard
https://www.poetryfoundation.org/poets/thomas-gray
https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Gray
https://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Storace

[1] Menno Wigman en Rob Schouten, A Thing of Beauty. De bekendste gedichten uit de wereldliteratuur (Uitgeverij Bert Bakker, 2006). Daarin staan zowel de oorspronkelijke Engelse tekst als de Nederlandse vertaling van J.P. Guépin die is overgenomen uit Gerrit Komrij, Aan een droom vol weelde ontstegen. Poëzie uit de Romantiek 1750-1850. (Meulenhoff, Amsterdam, 1982).

Verantwoordelijkheid (deel I)

 Toegegeven, het is een complex begrip. Daarom is het goed er even bij stil te staan. En zoals in elk gesprek en bij elk overleg is het noodzakelijk de termen goed te definiëren, te zeggen wat men precies bedoelt, zodat men het gemakkelijker eens kan worden, of net niet, maar dan ook weet waarom men van mening verschilt.

In het gewone taalgebruik bedoelt men met ‘verantwoordelijk’ dat iemand of iets de oorzaak is van iets, ervoor aansprakelijk is, de dader is, degene is die iets gedaan of nagelaten heeft, die ergens over gaat, die voor iets aangesteld is enzovoort. Er wordt iemand geïdentificeerd, met uitsluiting van anderen. Die persoon is daarvoor verantwoordelijk, en moet zijn verantwoordelijkheid daarvoor erkennen en opnemen. Als men kan aantonen dat men iets niet gedaan heeft, is men niet de verantwoordelijke, het is iemand anders. Daarover kan natuurlijk betwisting ontstaan, en het leidt niet zelden tot rechtszaken. Als er iemand vermoord is, gaat men op zoek naar de dader. Men zoekt en vindt een of meer verdachten, en men probeert aan te tonen dat iemand verantwoordelijk is voor de feiten, men tracht de dader te identificeren, steeds met uitsluiting van anderen, die dan niet verantwoordelijk zijn voor de gepleegde feiten. De verdachten, en ook de dader, ontkennen dan in de regel de feiten, behalve wanneer er sprake is van op heterdaad betrapt zijn (in flagrante delicto), en tenzij er bekentenissen afgelegd worden, en proberen aan te tonen dat zij er niet voor verantwoordelijk (kunnen) zijn. Maar men wordt juridisch geacht niet verantwoordelijk te zijn voor iets tot kan bewezen worden, of overtuigend aangetoond, dat men het wel degelijk gedaan heeft. Wanneer het om een misdrijf gaat, wordt men dan schuldig verklaard aan de ten laste gelegde feiten.

In die zin kunnen we stellen dat iedere persoon verantwoordelijk is voor de daden die men stelt. Dat is een filosofisch axioma, een vast beginsel waarvan men vertrekt, iets dat niet moet bewezen worden, iets dat onbetwistbaar vaststaat, al was het maar omdat het tegenovergestelde ondenkbaar is en tot tegenspraken leidt. Elke persoon is uiteindelijk aansprakelijk voor alles wat men doet, omdat men degene is die het doet, en niemand anders. Met dat principe bevestigen we de autonomie en de fysieke integriteit van elke persoon. Indien iemand niet verantwoordelijk is voor de eigen daden, is het einde immers zoek. Dan zou men erkennen dat iemand anders die daden gesteld heeft, wat een fysieke onmogelijkheid is. Men kan dan wel idiote gedachtenexperimenten bedenken: stel dat men iemand in coma een pistool in de hand stopt en daarmee een moord pleegt… Het is evident dat niet de persoon in coma het pistool ter hand genomen heeft, gemikt heeft en de trekker heeft overgehaald. Ons algemeen en fundamenteel cultureel aanvoelen is dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor wat ze doen.

Dat betekent echter niet dat mensen niet kunnen beïnvloed worden en aangezet tot een bepaald gedrag of tot bepaalde daden, zelfs misdaden. Wij weten maar al te goed dat dit het geval is, ook dat is immers een fundamenteel kenmerk van ons menszijn. Maar steeds gaan wij ervan uit dat men ook in dat geval nog steeds verantwoordelijk blijft voor de eigen daden. Men kan daarnaast ook anderen mede en onrechtstreeks verantwoordelijk stellen: opdrachtgevers, raadgevers, opstokers, aanstootgevers, uitlokkers, misleiders, goedpraters enzovoort. Mensen zijn beïnvloedbaar, en daarvan wordt overvloedig gebruik en misbruik gemaakt. Men kan dan spreken van gedeelde of gedeeltelijke verantwoordelijkheid, maar in principe, volgens ons axioma, kan de eigen verantwoordelijkheid nooit helemaal en dus helemaal niet wegvallen.

En zo komen we tot grensgevallen. De beïnvloeding van buitenaf kan zo groot zijn, dat men op den duur eraan gaat twijfelen of iemand nog wel in staat is om zich daartegen te verzetten. Dergelijke twijfels zijn gerechtvaardigd. We hebben in de loop van de geschiedenis dergelijke beïnvloedingen aan het werk gezien, en ook vandaag moeten we daarvoor niet ver gaan zoeken. Het is dan belangrijk dat we ons aan onze principes houden, zo niet vervallen we in gevaarlijke casuïstiek, dat wil zeggen dat we onze principes aanpassen aan de omstandigheden, en dat is uiteindelijk nefast. Er is dus een verschil tussen het verlaten van de principes, namelijk de individuele verantwoordelijkheid van de mens, en het rekening houden met de omstandigheden bij de beoordeling daarvan.

Bij ons moreel oordelen over menselijke gedragingen houden we wel degelijk rekening met externe beïnvloeding, en niet minder met individuele persoonskenmerken. We oordelen anders over kinderen dan over volwassenen, zelfs anders over vrouwen dan over mannen, en we houden ook rekening met wat men heel in het algemeen de psychologie van een persoon kan noemen. Maar steeds gaat het daarbij over omstandigheden, niet over de feiten. Als een kind per ongeluk iemand kwetst of zelfs doodt, zeggen we dat dit kind, een mens in wording, weliswaar de dader is, en dus verantwoordelijk, maar stellen we dat die persoon niet of minder verantwoordelijk gesteld en gehouden kan worden. Principieel is dat kind verantwoordelijk, het is de dader, de feiten zijn gepleegd, en niet door iemand anders, maar de gevolgen die we daaraan verbinden, zullen verschillend zijn naargelang de omstandigheden. Dat geldt ook voor personen die bijvoorbeeld over aanzienlijke minder intellectuele vermogens beschikken. Het afwegen van psychologische afwijkingen is een delicate zaak, zoals telkens weer blijkt tijdens rechtspraken wanneer experts elkaar radicaal tegenspreken. De psychologische toestand of kenmerken van iemand kunnen wel in acht genomen worden bij de beoordeling, maar vanzelfsprekend niet bij de vaststelling van de feiten.

Het is een fundamenteel recht van elke mens om als een persoon beschouwd en beoordeeld te worden. Daarvan mag niet afgeweken worden, indien men althans de intrinsieke waardigheid van elke mens niet in vraag wil stellen. Elke rechtspraak gaat uit van dat principe, ook de internationale, zoals de universele verklaring van de rechten van de mens. Nergens wordt een uitzondering gemaakt voor sommige mensen, zoals vroeger wel het geval was, met alle kwalijke gevolgen van dien, zoals het afschuwelijke racistische kolonialisme en de slavernij, of het nazisme en andere dictatoriale regimes en godsdiensten. Elke mens is verschillend, from the ridiculous to the sublime, maar elke mens is toch absoluut gelijk omdat het een mens is. Niemand zal het ooit in het hoofd halen om te beweren dat mensen met het syndroom van Down geen mensen zijn. En ook psychopaten zijn mensen.

Alle mensen zijn steeds verantwoordelijk voor al hun daden.

Die zeer algemene maar noodzakelijke uitspraak moeten we echter nuanceren, precies vanuit het respect voor de mens in het algemeen en het individu in het bijzonder. ‘De mens’ bestaat alleen als principe, in de praktijk zijn er alleen concrete mensen. We moeten onze wetten dus zorgvuldig opstellen en ze even zorgvuldig toepassen. Er zijn (enkele) principes waarvan we niet mogen afwijken, maar ze blindelings toepassen getuigt van een gebrek aan inzicht in de onaantastbare waardigheid van de mens.

Laten we dat even toetsen aan de werkelijkheid. In de rechtspraak geldt sinds lang het principe van de toerekeningsvatbaarheid. Dat betekent dat een rechtbank tot de conclusie kan komen dat iemand wel degelijk een misdrijf gepleegd heeft, maar dat men dat die persoon niet kan toe- of aanrekenen, omwille van de omstandigheden en/of de psychologische toestand van de betrokken persoon op het ogenblik van de feiten of gedurende langere tijd, eventueel zelfs permanent. Men ontkent dan de feiten niet, noch wie de dader is, en men bevestigt dat er inderdaad een misdrijf gebeurd is, maar men be- en veroordeelt de persoon op een andere manier. Zo kan er sprake zijn van een (al dan niet sterk) verminderde toerekeningsvatbaarheid, of men kan zelfs stellen dat iemand helemaal niet toerekeningsvatbaar was of is. Maar zelfs in dat laatste geval ontkent men het misdrijf niet, bijvoorbeeld een moord, of zware zedenfeiten, noch het daderschap en dus de verantwoordelijkheid van de betrokkene, en dus de schuld, maar men oordeelt dat er een aangepaste straf kan gegeven worden. Dat kan gaan tot een (al dan niet substantiële) vermindering van de normaal voorziene straf, of tot een voorwaardelijke of opgeschorste straf. In sommige gevallen stelt men vast, op grond van ernstige misdaden, dat een persoon een (onmiddellijk, blijvend of toch langdurig) gevaar is voor zichzelf en voor anderen. Dan beslist men tot internering: men haalt die persoon uit de maatschappij weg, maar behandelt die (in het beste geval) nog altijd zo goed mogelijk als een mens. Daaruit blijkt de onaantastbare fundamentele waardigheid en integriteit van elke mens, zelfs van degenen die zich hebben schuldig gemaakt aan de ergste misdaden tegen de mensheid of de menselijkheid. Vandaar ook dat in de beschaafde wereld de doodstraf niet meer uitgesproken of uitgevoerd wordt: het leven van elke mens is onaantastbaar voor anderen.

Zo zien we dat het principe van de verantwoordelijkheid van elke mens voor de eigen daden in alle omstandigheden te verkiezen valt boven elke inbreuk daarop, zowel vanuit filosofisch oogpunt als in de praktijk en op juridisch gebied, precies omdat het gesteund is op de onaantastbaarheid van de waardigheid en de fysieke integriteit van ‘de mens’, dat wil zeggen elke mens. Zowel de algemene geschiedenis als die van de individuele misdaad leert ons dat men deze principes niet ongestraft kan verlaten, en dat de mensheid zelf in het gedrang komt wanneer men daaraan tornt. Aan de andere kantmoeten we eveneens steeds voor ogen houden dat het vasthouden aan deze principes een menselijke toepassing ervan geenszins in de weg staat, integendeel: precies door het respect voor de eigenheid van elke individuele mens bevestigen we het respect voor de waardigheid van de hele mensheid.

(Wordt vervolgd)

Verantwoordelijkheid 

In een vorige bijdrage hebben we sterk benadrukt dat verantwoordelijkheid persoonlijk is: iedereen is zelf verantwoordelijk voor wat men doet. Wel kan en moet men bij de beoordeling van daden rekening houden met belangrijke omstandigheden. We hadden daarbij altijd autonome individuele vrije personen in gedachten. Dat is evenwel niet altijd het geval. Mensen bevinden zich vrijwel altijd in afhankelijkheidsrelaties tot anderen, en deze relaties hebben altijd een invloed op de persoonlijke vrijheid en autonomie. Relaties brengen immers verplichtingen met zich mee. Dat is wellicht nog het meest evident in sterk hiërarchische structuren, waarin er noodzakelijkerwijs leidende figuren zijn die de lijnen uitzetten en ondergeschikten die zich daaraan dienen te houden. Dat is zo in de meeste arbeidssituaties, maar ook de meeste godsdiensten kennen een krachtig leiderschap en een geringe mate van inspraak. Het leger is allicht het beste voorbeeld van een hiërarchische structuur, waarbij men geacht wordt zonder meer de bevelen van hogerhand uit te voeren.

Dan rijst onvermijdelijk de vraag in dergelijke omstandigheden: wat nu met de individuele vrijheid en de verantwoordelijkheid die daarmee gepaard gaat? In het beste geval heeft men immers vrijwillig gekozen om toe te treden tot een dergelijke organisatie, en heeft men althans in zekere zin afstand gedaan van ten minste een deel van de vrijheid om zelf te beslissen wat men zal doen en laten. Wie zich verzet tegen rechtstreekse bevelen of weigert opdrachten uit te voeren, stelt zich bloot aan ernstige gevolgen of sancties, tot en met het ontslag. In het leger was er in bepaalde gevallen zelfs sprake van de dood met de kogel, en daaraan kwam pas een einde in 1998, toen in België de doodstraf (eindelijk) formeel werd afgeschaft, ook in oorlogstijd. In 2005 werd die afschaffing ook opgenomen in de grondwet.

Het is dus duidelijk dat elke persoon in een ondergeschikte positie weliswaar de uiteindelijke vrijheid behoudt om een bevel te negeren of te weigeren een opdracht uit te voeren, maar zich dan onvermijdelijk zeer ernstige moeilijkheden op de hals haalt. Door het aangaan van een verbintenis heeft men zich in feite op voorhand ertoe verbonden om afstand te doen van die vrijheid, en loyaal het bestaande gezag te dienen. Wie vrijwillig kiest voor een militaire loopbaan, weet dat dit ertoe kan leiden dat men op bevel de wapens moet gebruiken tegen de vijand. Hoewel elke persoon dat op elk moment kan weigeren, mag men verwachten dat dit niet gebeurt, of slechts in uitzonderlijke omstandigheden.

Om bij ons voorbeeld van het leger te blijven: het is evenwel niet zo dat men in alle landen vrijwillig in militaire dienst treedt, er is in talrijke landen nog steeds dienstplicht. En zelfs in landen waar dat niet het geval is, kan men zich terecht afvragen of alle personen die zich aanmelden als soldaat dat geheel vrijwillig doen. Niet zelden worden zij daartoe aangezet door omstandigheden, zoals het gebrek aan andere beroepsuitwegen voor laaggeschoolden.

Wat blijft er dan nog over van de persoonlijke vrijheid en vooral de eigen verantwoordelijkheid in dergelijke situaties? Men wordt geacht bevelen van anderen uit te voeren, zelfs wanneer men het daarmee niet eens is; dat is immers waartoe men zich verbonden heeft. Wanneer men zich toch wenst te beroepen op de persoonlijke vrijheid, verbreekt men het contract. Het is evident dat dit tot ernstige gewetensconflicten zal leiden, en dat de druk zeer groot is om toch de bevelen uit te voeren. Men neemt dan noodgedwongen afstand van de eventuele eigen tegenstrijdige gevoelens, opinies of idealen.

Maar is men dan ook ontslagen van de eigen verantwoordelijkheid? Is men niet meer persoonlijk verantwoordelijk wanneer met handelt in opdracht? Het probleem is bekend. Befehl ist Befehl. Dat hoorde men op het proces tegen de nazi-kopstukken in Neurenberg, en op het proces tegen Eichmann. De betrokkenen wijzen de verantwoordelijkheid voor hun eigen daden af, en leggen die volledig bij de opdrachtgevers. Dat zou betekenen dat personen die deze (mis)daden uitgevoerd hebben daarvoor niet verantwoordelijk kunnen gesteld worden, en dat andersom personen die ze niet uitgevoerd hebben, daarvoor toch verantwoordelijk zouden zijn. Dat lijkt volledig in tegenspraak te zijn met het vooropgestelde principe van de persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid.

Het lijdt geen twijfel dat opdrachtgevers ten minste gedeeltelijk verantwoordelijk zijn voor de bevelen die ze geven; zonder die bevelen zouden die opdrachten immers niet uitgevoerd worden, of niet in die mate en op die manier. Wanneer de hoogste leiding van het naziregime besloot tot de stelselmatige uitroeiing van ongewenste personen, inzonderheid de Joodse bevolking van het rijk en van de bezette gebieden, was het duidelijk dat die personen in de eerste plaats verantwoordelijk waren voor wat er nadien in de kampen gebeurde, ook al hebben zij misschien zelf persoonlijk misschien zelfs geen vlieg kwaad gedaan. En hoewel er ongetwijfeld wreedheden gebeurd zijn waartoe zij geen opdracht hebben gegeven, blijft het nog altijd zo dat zij de omstandigheden hebben gecreëerd waarin die zaken konden gebeuren.

Treft de daders dan geen enkele schuld? Zoals bij de opdrachtgevers kunnen we hier spreken van ten minste een gedeeltelijke verantwoordelijkheid. In de eerste plaats hebben zij zich niet verzet tegen de uitvoering van die bevelen, wat steeds mogelijk was en in de kampen ook soms gebeurde, hoewel de druk van hogerhand en de sociale druk natuurlijk enorm groot was. En in vele gevallen hebben zij al te gewillig hun vreselijke opdrachten uitgevoerd, en zich schuldig gemaakt aan nog ergere misdaden dan hun opgelegd was.

Er is dus sprake van gedeeltelijke verantwoordelijkheid. Dat betekent echter niet dat de algehele verantwoordelijkheid verdeeld wordt over verscheidene personen, die dan elk minder dan volledig verantwoordelijk zijn en in aanmerking komen voor een mildere straf. Het gaat veeleer om een gedeelde verantwoordelijkheid, het uitbreiden van de volledige verantwoordelijkheid over verscheidene betrokkenen. De opdrachtgevers worden zo mededaders. Zoals steeds zal men bij de beoordeling rekening houden met de omstandigheden waarin de daders zich bevonden, en kan en moet men rekening houden met verzachtende, maar ook met verzwarende omstandigheden.

Bij die verdeling van de verantwoordelijkheid over opdrachtgevers en daders zal men in het bijzonder letten op enerzijds de omvang van de misdaad, en anderzijds op de beperkingen die men opgelegd heeft aan de individuele vrijheid. Hoe groter de macht van de opdrachtgevers, hoe geringer de vrijheid van de individuele daders. Elke dictatuur, elk autoritair gezag is gekenmerkt door een uitzonderlijk grote beperking van de individuele vrijheid, en evenzeer door de aanwending van extreem geweld, zowel intern als extern, bij het nastreven van de doelstellingen. Naarmate de effectieve vrijheidsberoving van de burgers groter is, moet men de persoonlijke verantwoordelijkheid van de opdrachtgevers als zwaarder beschouwen, en mag men die van de uitvoerders milder beoordelen. Wat de omvang betreft, is het zo dat de individuele daders enkel verantwoordelijk zijn voor de misdaden die zij persoonlijk begaan hebben, terwijl de opdrachtgevers persoonlijk verantwoordelijk moeten gesteld worden voor het geheel van die misdaden, bijvoorbeeld de uitroeiing van miljoenen onschuldige slachtoffers in de concentratiekampen, en de miljoenen slachtoffers onder de burgerbevolking en onder de krijgsgevangenen, om nog te zwijgen van de gesneuvelde soldaten aan beide zijden van het conflict.

Voorbeelden uit de recente gebeurtenissen in Oekraïne komen dan bij ons op. Er waren duidelijk al gewapende conflicten tussen volksgroepen voor de inval, maar het inzetten van honderdduizenden Russische soldaten veranderde dat conflict in een regelrechte aanvalsoorlog. Deze soldaten hebben deze inval zelf niet beslist, ze hebben niet zelf beslist om eraan deel te nemen, velen van hen zijn dienstplichtigen, het vermoeden bestaat dat ten minste sommigen aanvankelijk misleid waren over de aard van de militaire operatie, en het is zeker dat zij met propaganda en valse informatie bestookt zijn. Rusland is een dictatoriaal geleide staat, waar alle kritiek en verzet in de kiem gesmoord wordt.

Als wij onze principes toepassen, blijkt dat elke soldaat volledig verantwoordelijk is voor alle uitgevoerde bevelen en voor alle persoonlijke daden bij de uitvoering daarvan. De verantwoordelijkheid van de opdrachtgevers, van hoog tot laag, is daarbij echter ongemeen groot, gezien de uitzonderlijk grote vrijheidsberoving van de betrokken uitvoerders door de overheid. Een soldaat die, al dan niet op een rechtstreeks bevel, schiet op ongewapende burgers, begaat een oorlogsmisdaad en moet daarvoor terecht veroordeeld worden. De hiërarchische oversten zijn evenzeer schuldig, niet alleen zij die zelf dergelijke bevelen geven, maar eveneens al degenen die meewerken aan de oorlog. En zoals gezegd, hoe groter de vrijheidsberoving van de onderdanen, hoe zwaarder de verantwoordelijkheid van het oppergezag weegt.

In tegenstelling daarmee is in een democratisch regime in principe de vrijheid van de burger het grootst, en is er in niet-autoritair geleide organisaties de grootste inspraak en participatie in het proces van beslissingsneming. Daar blijft de individuele verantwoordelijkheid dan ook maximaal bewaard.

Een ander kenmerk van dictatoriaal gezag is dat het zich omringt met de meest cynische en zelfs boosaardige elementen uit de bevolking, en hun een grote vrijheid geeft om geweld te gebruiken. Zo slagen zij erin om het slechtste in de mensen naar boven te halen, en zelfs goede en onschuldige mensen tot het kwaad aan te zetten, hetzij als lijdzame toeschouwers, hetzij als actieve mededaders.

Verlaten we even de oorlogssituatie, waarvan we gehoopt en gedroomd hadden dat we die nooit meer zouden moeten meemaken in onze omgeving. Want ook in het dagelijkse leven in onze al bij al vreedzame maatschappij is er sprake van misstanden, en van verantwoordelijkheden. Het is geweten dat grote en zelfs kleinere bedrijven vaak werken met onderaannemers, die op hun beurt een beroep doen op de goedkoopst mogelijke werkkrachten, en dat zijn niet zelden mensen die illegaal in het land verblijven of zich niet aan de wettelijke regels houden. Ook hier maakt men een onderscheid tussen degenen die zelf de arbeidswetten overtreden als zwartwerkers en fraudeurs, en degenen die hen ronselen, tewerkstellen en uitbuiten. Daarbij worden stilaan ook de hoogste leidinggevenden opgepakt, hoewel het niet onwaarschijnlijk is dat zij niet persoonlijk opdracht gegeven hebben tot de stelselmatige aanwerving van zwartwerkers en dergelijke (en het tegendeel allicht moeilijk te bewijzen valt). Zelfs in dat geval acht men hen zeer terecht verantwoordelijk, omdat zij door hun opdrachten aan hun ondergeschikten ervoor gezorgd hebben dat dergelijke kwalijke zaken konden, en soms misschien zelfs moesten gebeuren. Wanneer men bijvoorbeeld de vergoeding voor diensten en taken om redenen van concurrentie zo extreem laag houdt dat zij enkel nog met zwartwerk en andere overtredingen van de sociale wetgeving kunnen uitgevoerd worden, is het duidelijk dat degenen die deze vergoedingen zo bepaald hebben wel degelijk verantwoordelijk zijn voor alle gevolgen van hun daden op het lagere niveau.

Wanneer we proberen tot een besluit te komen, blijven er twee zaken stevig overeind. Enerzijds is dat de ultiem onvervreemdbare vrijheid van elke mens, en de persoonlijke verantwoordelijkheid die daarmee gepaard gaat. Anderzijds maken alle mensen deel uit van hiërarchisch gestructureerde organisaties, waarin de verantwoordelijkheid gedeeld wordt op alle niveaus, van hoog tot laag, en waarbij de verantwoordelijkheid van het hogere gezag des te zwaarder doorweegt naarmate dat gezag de individuele vrijheid van het lagere niveau meer beperkt of zelfs in de praktijk totaal ontkent.

Ben ik dan mijn broeders hoeder?

Het zijn de woorden van Kaïn, die net zijn broer had vermoord na een twist, als antwoord op de vraag van de Heer: waar is jouw broer?

Vandaag hebben we volop de gelegenheid om onszelf die vraag te stellen. We zien hoe mensen om ons heen getroffen worden door ziekte en onheil, en door de onverbiddelijk slopende oude dag. En de media laten niet af ons ongenadig te confronteren met alles wat schrijnend en spectaculair verkeerd gaat in de wijde wereld, geen bloedig incident, geen uitgemergeld lichaam, geen aangespoeld kinderlijkje wordt ons bespaard. Wij voelen ons emotioneel aangesproken, moreel uitgedaagd, als toeschouwer voor onze verantwoordelijkheid geplaatst, zelfs als het ware beschuldigd, terwijl er niets, maar dan ook niets is dat wij daaraan zelf kunnen verhelpen. Of toch?

Laten we vooreerst even nagaan wat er precies aan de hand is. Enerzijds is meevoelen en medelijden de normale menselijke reactie bij het lijden van onze medemensen, in die mate zelfs dat de afwezigheid van die spontane reactie algemeen streng afgekeurd wordt en zelfs als een ernstige psychologische afwijking wordt beschouwd. Het is echter precies daarop dat de media, en dan vooral de televisie, gretig inspelen: succes is immers verzekerd bij het live vertonen van spectaculaire, schokkende en tragische beelden. Reclame die net voor en net na het nieuws komt, haalt hoge kijkcijfers. Hoe meer mensen aan het scherm gekluisterd blijven, hoe meer er ook de reclameboodschappen slikken. He is een pervers neveneffect, een uitbuiting van onze medemenselijke inborst.

Het is ook tot en met frustrerend. We blijven kijken, omdat we zo direct aangesproken worden in onze diepste gevoelens. Maar doordat we vanop een afstand kijken, op een beeldscherm, kunnen we niet als de barmhartige Samaritaan de lijdende, hulpbehoevende mens te hulp snellen. We staan erbij en kijken ernaar, keer op keer, elke dag weer. We praten er even over met huisgenoten, vrienden, collega’s en kennissen, maar daarbij blijft het meestal. We proberen het te vergeten, maar straks wordt ons onontkoombaar weer een nieuwe portie voorgeschoteld, en zullen we als Pavlovs honden weer prompt reageren zoals onze genen het geleerd hebben. Er is geen uitweg.

Onze genen mogen dan al goed zijn voor ongeveer de helft van wie we zijn, als mens, als redelijke wezens kunnen we ons nog altijd bezinnen over onze spontane emoties en ons gedrag daaraan aanpassen. Precies omwille van de frustratie bij onze onmacht, en ongetwijfeld ook omwille van een zekere morele afstomping, die we als een beschermend emotioneel eelt aankweken, gaan we uiteindelijk toch nadenken over de dagelijkse zelfkwelling die we ons tot onze eigen verwondering opleggen. Bij sommige mensen leidt dat ertoe dat ze zich afsluiten van de overdadige prikkels en niet meer kijken naar dergelijke programma’s, of zelfs helemaal verzaken aan de media, voor zover dat al mogelijk is. Anderen kijken nog wel, maar zijn al in die mate gewoon geraakt aan gore ellende dat het hen bijna niet meer raakt, tenzij in de meest extreme gevallen. Een andere niet ongewone reactie is de schuld te leggen bij de slachtoffers: als je in een gammel bootje stapt om de zee over te steken, moet je er niet van verschieten dat er al eens slachtoffers vallen, enzovoort. Let wel, dat is niet noodzakelijk een blijk van harde onmenselijkheid: vaak is het een onbewuste manier om zichzelf te beschermen tegen de harde beelden en de onmogelijkheid om daarop zelf gepast en efficiënt te reageren.

De vraag aan Kaïn was van een andere aard: hij was immers wel degelijk schuldig, en wel aan zowat de ergste misdaad die een mens kan begaan: de broedermoord, met voorbedachten rade begaan uit afgunst en nijd. Zijn wij de hoeders van onze broeders? Moeten wij ons schuldig voelen, zoals sommige televisie-ankers ons wel degelijk lijken te suggereren? Geven onze genen ons het juiste signaal? Kunnen en mogen we dat emotionele signaal negeren? Moeten wij als Atlas het leed van de hele wereld op onze schouders torsen?

In onze omgang met anderen laten wij ons in de eerste plaats leiden door een gezond aanvoelen van ons eigenbelang: we eten en drinken als we daaraan behoefte hebben, we beschermen ons tegen overlast, gevaar en allerlei onheil, en we zoeken zelfs omstandigheden op die we als aangenaam beschouwen. Al heel gauw leren we inzien dat we sociale wezens zijn en dat er zo goed als niets is dat we alleen kunnen, dat we voor alles aangewezen zijn op anderen, en dat anderen in zeer ruime mate medebepalend zijn voor ons eigen welzijn. Bovendien ervaren we dat samenwerken met anderen bevorderlijk is voor het resultaat, zeker wanneer we tot een georganiseerde werkverdeling en specialisatie komen. Ten slotte ontdekken we van in onze vroegste kindertijd dat wij ons emotioneel hechten aan anderen, dat we in staat zijn tot genegenheid, zorg en liefde, maar evengoed tot onverschilligheid, misprijzen en zelfs haat.

Het is vanuit ons aanvoelen en het beredeneerd besef van onze relaties met anderen dat wij leren inzien dat we inderdaad althans in zekere zin en enigermate verantwoordelijk zijn voor het welzijn van anderen. Veruit de meeste ouders zorgen spontaan voor hun kinderen, en in extreme gevallen gaan zij daarin zeer ver. Kinderen zijn ook bezorgd om hun ouders en om hun broers en zussen. Is het omdat we onze eigen genen herkennen? Onze genetische verwantschap zal ongetwijfeld een belangrijke rol spelen, zoals Dawkins overtuigend heeft aangetoond, maar zoals (ook door hem) gezegd: wij zijn niet alleen genetisch bepaald, maar evengoed cultureel en door onze eigen levensgeschiedenis, en vooral door onze emotionele en rationele mentale vermogens.

Wanneer we dus aangesproken worden door het leed van anderen met wie we niet in hoge mate genetisch verwant zijn, kunnen allerlei andere verwantschappen en banden een rol spelen, in de complexe vormen van onze moderne samenleving. Dat blijkt uit allerlei vormen van samenwerking en vrijwillige onderlinge dienstverlening onder mensen, al dan niet georganiseerd en gestructureerd. Het blijkt ook uit het succes van oproepen tot financiële en zelfs praktische steun bij rampen in binnen- en buitenland.

Een steeds weer terugkerende moeilijkheid daarbij is dat vaak blijkt dat al die goedbedoelde inspanningen niet steeds het beoogde resultaat opleveren. Niet zelden komen de ingezamelde middelen niet terecht bij de noodlijdende bestemmelingen, of blijken ze niet aangepast aan de noden, of raken ze niet verdeeld, of worden ze misbruikt door malafide personen, of hebben ze perverse nevenaffecten en doen ze meer kwaad dan goed. Dat is ook het geval met veel ontwikkelingshulp. De enorme budgetten die nationale en internationale instellingenter beschikking stellen, en die, vergeten we het niet, integraal afkomstig zijn van onze belastingen, lijken vaak slechts een druppel water op een hete plaat, en de resultaten op korte of zelfs langere termijn zijn niet zelden amper zichtbaar. Velen laten zich daardoor afschrikken om naast de geoormerkte belastinggelden ook nog een persoonlijke bijdrage te gaan leveren. Hier en daar zijn er initiatieven die daaraan proberen te verhelpen door een intensieve controle op de ‘goede doelen’, zoals Effective Altruism, maar ook daar blijkt dat het niet simpel is om effectief hulp te bieden.

Het blijft knagen dat we ons spontaan emotioneel én rationeel medeverantwoordelijk voelen voor het leed van anderen en voor wat er verkeerd gaat, niet alleen in onze eigen omgeving, maar in de hele wereld, maar dat we daaraan zelf weinig kunnen veranderen. Sommige situaties zijn zo schrijnend, dat een mens zich terecht verontwaardigd afvraagt waarom er niets aan gedaan wordt, of waarom de geleverde inspanningen niets opleveren. De voorbeelden zijn te talrijk om op te noemen, maar dat het in Afghanistan, Jemen, Zuid- Sudan en grote delen van Afrika ten zuiden van de Sahara, Syrië, Haïti, Venezuela, Libanon, Iran, Irak, Angola, Libië niet goed gaat, dat weten we ondertussen wel al. In de Verenigde Staten kon iemand als Trump president worden. Rusland leek even de goede kant uit te gaan, maar dat is nu wel anders. China verandert snel, maar niet iedereen en niet alle bevolkingsgroepen delen evengoed in de spectaculaire vooruitgang. Noord-Korea is een geval apart. Enzovoort.

Maar wat doe je eraan? We zien het voor onze ogen gebeuren, we lezen erover, we praten erover, maar tevergeefs. De politiek lijkt machteloos, of zelf een oorzaak van conflicten. De wetenschap is verdeeld over wat de juiste oplossingen zijn. Economische belangen lijken te primeren op morele uitdagingen. Filosofen roepen op tot effectief altruïsme, maar hun bijdrage tot concrete oplossingen is onvermijdelijk gering. Als individu heb je het gevoel emotioneel misbruikt te worden door de media, die in handen zijn van machtige bedrijven, en meer op winstbejag draaien dan op objectieve berichtgeving en duiding.

Het zijn geen gemakkelijke tijden om in te leven. Moeten we ons verheugen wanneer er Russische soldaten sneuvelen in Oekraïne? Of wanneer de Taliban de vreemde troepen verjagen? Moeten we asielzoekers en andere migranten opvangen, verjagen of terugbrengen naar hun land van herkomst? Moeten we zwartwerkers in huis nemen? Is er een alternatief voor het neokapitalisme? Is ons sociaal bestel verantwoordelijk voor de vele steuntrekkers, of is die steun een mensenrecht? Ik zou het niet weten.

Misschien moeten we doen zoals iemand me ooit zei toen ik haar vroeg waarom ze behoeftige mensen ging helpen in de armste wijken van de hoofdstad: omdat ze er zijn.

Over de Turkse dichter Nâzım Hikmet

Hugo D’hertefelt
Hasselt, juli 2021

Intro

In 2002 leerde ik het werk van Nâzım Hikmet kennen. Voordien had ik er nog nooit van gehoord. Het Hasselts Omroerkoor, waar ik tenor was (en nog ben), werkte toen mee aan de muziektheaterproductie ‘Mensenzee’, een initiatief van het Brussels Brecht-Eislerkoor.
Scenarist en regisseur Vital Schraenen creëerde een in mekaar overlopen van gedichten, op muziek gezet door Guido Schiffer en gezongen door een vierstemmig koor, een tekst van Elvis Peeters over een Belgische vrouw en een Turkse zanger/politiek vluchteling, gebracht door actrice Machteld Timmermans met live gezongen en gespeelde intermezzo’s door de Turkse zanger Tanar Catalpinar met zijn groep Tan.
Het was een intimistische hommage aan de Turkse dichter ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van zijn geboorte en het door de UNESCO uitgeroepen jaar van Nâzım Hikmet. Hele mooie herinneringen heb ik eraan.    

Maar wie was die Hikmet eigenlijk?

Leven

Afkomst en jeugd
Nâzım Hikmet is geboren in 1902 in Thessaloniki, toen nog deel van het Ottomaanse Rijk. Zijn vader was daar ambtenaar. Langs vaderszijde is hij van Turkse afkomst. Langs moederszijde stamt hij uit een zeer kosmopolitische familie met Duitse, Poolse en Georgische vertakkingen. Hij groeit op in de hogere Ottomaanse kringen en raakt door zijn opvoeding vertrouwd met de klassieke Ottomaanse en Franse literatuur. In het begin van de Eerste Wereldoorlog zit hij  op een prestigieuze middelbare school. Daarna gaat hij naar de Ottomaanse Marineschool. In 1919 wordt hij ernstig ziek en van verdere dienst ontslagen.

Verzet
In november 1918 bezetten de geallieerden Istanbul en een jaar later bezet Griekenland Izmir. In Anatolië komt het verzet op gang. Nâzım sympathiseert met de verzetsbeweging die onder de leiding staat van Mustafa Kemal (de latere Atatürk). In 1921 slaagt hij erin om samen met een vriend uit Istanbul weg te geraken. Bij een oponthoud in het kustplaatsje Inebolu ontmoet hij Turkse Spartakisten en komt hij in contact met het marxisme. Tijdens hun wekenlange voetreis naar Ankara, in het midden van de winter, leert Nâzım Hikmet de leefomstandigheden van de plattelandsbevolking van Anatolië kennen. Als ze op het hoofdkwartier van de verzetsbeweging in Ankara aankomen, krijgen ze van Mustafa Kemal de opdracht een gedicht te schrijven om Turkse vrijwilligers in Istanbul en elders tot de strijd op te roepen. Het gedicht slaat aan en ze krijgen een aanstelling als leraar in een middelbare school in Bolu in plaats van als soldaat naar het front te worden gestuurd, wat ze hadden gehoopt. De sfeer in de school is echter heel conservatief en strookt niet met hun communistische sympathieën.

Naar de Sovjet-Unie
Nâzım Hikmet en zijn vriend besluiten naar de Sovjet-Unie te gaan. Eind september 1921 zijn ze in Batoemi in de Georgische socialistische sovjetrepubliek. Van daar reizen ze verder naar Moskou, waar ze in juli 1922 aankomen. Hikmet studeert er politieke economie en sociologie. Hij maakt zich de marxistisch-leninistische ideologie eigen. Ze geeft hem een algemeen politiek kader waarmee hij de armoede van het Anatolische platteland kan plaatsen en ze biedt hem hoop op verandering. In Turkije wordt hij bij verstek veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf omwille van zijn communistische sympathieën.

Terug naar Turkije
In 1928 keert hij illegaal terug naar Turkije. Er worden verschillende processen tegen hem ingespannen, die meestal uitlopen op vrijspraak na een periode van voorarrest. Hij laat zich echter niet intimideren en sluit zich aan bij de oppositionele literaire kringen in Istanbul.

Gevangenis
In januari 1938 wordt hij geheel onverwacht opgepakt wegens het aanzetten van militairen tot ongehoorzaamheid. De straf is buiten elke proportie: vijftien jaar. In juli 1938 wordt hij opnieuw van iets dergelijks beschuldigd. De militaire rechtbank legt hem twintig extra jaren gevangenisstraf op. De totale straf wordt teruggebracht tot 28 jaar. In de gevangenis zit hij niet stil. Met vertaalwerk en handenarbeid (o.a. weven) voorziet hij in het levensonderhoud van familie en vrienden. En hij werkt gestaag aan een oeuvre zoals blijkt uit de getuigenis van een medegevangene:

‘De dichter wipte bij elke cel van de gevangenis even naar binnen; hij luisterde naar iedere gevangene die iets vertelde, of het nu een bedreven of een onbeholpen verteller was. Dan vroeg hij de eerste de beste om pen en papier en begon te krabbelen. Plotsklaps sprong hij op en snelde naar zijn kamer. Daar zat hij dan uren achter elkaar op zijn typemachine gedichten te tikken.’

Cause célèbre
In 1949 ontstaan in binnen-en buitenland campagnes om Nâzım Hikmet vrij te krijgen. Hij wordt een cause célèbre van de intellectuele gemeenschap wereldwijd. Hij krijgt de steun van beroemde filosofen, schrijvers, schilders en zangers zoals Albert Camus, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Pablo Picasso, Paul Robeson en Yves Montand. Tevergeefs.

Op 8 april 1950 begint hij een hongerstaking om zijn vraag tot amnestie kracht bij  te zetten. Twee weken later moet hij die onderbreken wegens ernstig ziek. De arts die hem behandelt vraagt een opname in een ziekenhuis voor drie maanden maar dat wordt geweigerd. Uiteindelijk stopt hij zijn hongerstaking op 2 mei. Er ontstaat een enorme beroering in heel het land. Zijn moeder en verschillende Turkse dichters beginnen ook een hongerstaking. Die eindigt op 19 mei, enkele dagen na de verkiezingen die door de regerende partij zwaar wordt verloren.

Middels een algemene amnestiewet van de nieuwe regering komt hij eindelijk vrij op 15 juli 1950. Veel rust is hem niet gegund. Het is de periode van de Koude oorlog, Turkije maakt deel uit van de NAVO, het anticommunisme viert hoogtij. In maart 1951 krijgt hij, 49 jaar oud en met een zwakke gezondheid, een oproep voor keuring voor militaire dienst.

Weer naar de Sovjet-Unie
In juni 1951 ontvlucht hij Turkije. Via Roemenië gaat hij naar de Sovjet-Unie. Het kost hem het Turkse staatsburgerschap. Moskou is echter niet meer als dertig jaar geleden en dat stelt hem teleur. Zijn oude vrienden zijn verdwenen, in artistieke kringen hoor je de namen Majakovski en Meyerhold niet meer. De persoonlijkheidscultus rond Stalin zint hem niet. Hij moet goed op zijn woorden en daden letten. Hij zet zich in voor de Wereldvredesraad en is in 1956 zelfs lid van het bestuur.
Anderhalf jaar voor zijn dood schrijft Hikmet een gedicht waarin hij, zonder hem te noemen, afrekent met Stalin. Het is een opstapje naar zijn werk en geeft een idee van de dichtvorm waar hij mee experimenteert. Het gedicht heeft geen titel.

hij was van brons van steen van gips van papier van één centimeter tot
                                                                                            zeven meter hoog
wij zaten op alle pleinen van onze steden onder de laarzen van brons van
                                                                                            steen van gips van papier
in de parken viel zijn schaduw van brons van steen van gips van papier over
                                                                                            de bomen
in de restaurants weekte zijn snor van brons van steen van gips van papier
                                                                                            in onze soep
in onze kamers werden we streng aangekeken door zijn ogen van brons van
                                                                                            steen van gips van papier
op een ochtend was hij verdwenen
zijn laarzen waren verdwenen van onze pleinen
            zijn schaduw van onze bomen
                zijn snor uit onze soep
                   zijn ogen uit onze kamers
het gewicht van tonnen brons steen gips en papier is ons van de borst
                                                                                                         gevallen   

Op 3 juni 1963 overlijdt Hikmet aan een hartinfarct. Hij ligt begraven in Moskou op een begraafplaats voor prominenten.
In 2009 krijgt hij postuum zijn Turks staatburgerschap terug. Zijn wens, uitgedrukt in het gedicht Testament, is tot nu toe niet vervuld.

Vrienden, als ik die dag niet meer zie,
als ik sterf voor de bevrijding,
breng me dan naar Anatolië
en begraaf me daar op een kerkhof in een dorp

Werk

Jeugd
De liefde voor de poëzie krijgt hij mee van zijn grootvader, die zich intensief bezighoudt met de mystieke islamitische poëzie en zijn kleinzoon aanmoedigt om gedichten te schrijven. Maar Nâzım komt ook in aanraking met de moderne Turkse poëzie, want de grootste dichter van die tijd, Yahya Kemal, de geliefde van Nâzıms moeder, is zijn geschiedenis- en literatuurdocent en hij komt bij hen aan huis. Als leermeester van de jonge Hikmet zal hij in 1918 het eerste gedicht van zijn leerling uitgeven. De jeugdgedichten van Hikmet zijn geschreven in de turbulente periode van de Eerste Wereldoorlog en de daaropvolgende bezettingsjaren van het Ottomaanse Rijk.

Moskou - Turkije - Moskou
Later in Moskou leert hij de experimentele kunstuitingen kennen die toen opgang maakten: het toneel van Stanislavski en Meyerhold, de futuristische avant-gardepoëzie van Majakovski (hij imiteert diens trapvormige verzen) en anderen. Het is het begin van de jaren 1920, het Russisch modernisme beleeft zijn gouden jaren. Het is een leerschool voor Hikmet.
Terug in Turkije publiceert hij gedichten deels onder eigen naam, deels onder een pseudoniem. De klassieke versmaat is hem al gauw te eng; hij zoekt nieuwe vormen op, sterk beïnvloed door het futurisme van de jonge Sovjetdichters.

‘835 Regels’
In 1929 verschijnt zijn eerste dichtbundel 835 Regels. Zowel naar vorm als naar inhoud is die een revelatie in de Turkse literatuur. In ‘De mooiste van Hikmet’staan enkele gedichten uit die bundel. Qua vorm is net of je Van Ostaijen leest. De drang om de Turkse literatuur te vernieuwen wordt hem niet in dank afgenomen. Hij krijgt van alle kanten kritiek, maar hij trekt zich daar niets van aan en werkt onverdroten verder aan een eindeloze reeks van innovatieve gedichten, toneelstukken en filmscenario’s.
Hij wordt de charismatische leider van de Turkse avant-garde.

Politieke thema’s in een poëtische vorm
In de jaren 1930-1935 ontstaan enkele langere gedichten. Giacondo en Si-Ya-U gaat over een Chinese revolutionair, Waarom heeft Benerci zichzelf gedood? over de strijd van de Indische communisten tegen het Britse imperialisme en Brieven aan Taranta Babu over het fascisme in Italië, het eerste werk dat in het Westen wordt gepubliceerd, namelijk in het blad Commune van de surrealistische dichter Louis Aragon. De werken bevatten proza, dialogen en lyrische stukken. Ze vallen op door een intense dynamische en dramatische opbouw, schrijft Mehmet Emin Yıldırım in de inleiding tot ‘De mooiste van Hikmet’.

Het epos van Sjeik Bedreddin
In de veertiende eeuw evolueert de theoloog sjeik Bedreddin, aanvankelijk een orthodoxe islamgeleerde, naar een onorthodoxe variant van de islam, het soefisme. Hij verricht zendingswerk onder het volk en houdt preken die zijn gebundeld en bekend geworden onder de naam ‘Ingevingen’. Als hij propaganda begint te maken voor het collectieve bezit in Anatolië, verbant de Osmaanse sultan hem naar de uiterst westelijke grens van het toenmalige Osmaanse rijk. Daar legt hij contact met twee leiders van een grootschalige boerenopstand. Aan die opstand nemen tienduizenden christelijke, islamitische en joodse Turken deel. De opstand wordt echter hardhandig en wreed de kop ingedrukt. Na een tweede poging tot opstand worden Bedreddin en zijn kameraden zonder pardon opgehangen.

Tussen de strijd van sjeik Bedreddin en die van Nâzım Hikmet bestaan overeenkomsten. Sjeik Bedreddin voert een gewapende strijd tegen een autoritair en aristocratisch regime. Hikmet voert een pennenstrijd tegen het autocratische regime van de Turkse Republiek. Beiden moeten boeten voor hun opstandigheid; Bedreddin wordt opgehangen, Hikmet moet lange tijd in gevangenschap en uiteindelijk in ballingschap.

In het verhaal over de wederwaardigheden van Bedreddin is de dichter Nâzim Hikmet een van de volgelingen van de sjeik. Een ooggetuige dus. In veertien genummerde hoofdstukjes, waarin poëzie en proza elkaar afwisselen, vertelt hij over wat hij ziet en meemaakt, over alle betrokken partijen: de sultan en zijn zonen en dienaren die in weelde leven, de arme bevolking die honger lijdt op de uitgedroogde aarde, de leidende kameraden die voortdurend op de vlucht zijn en zich uiteindelijk verzamelen met tienduizenden in het Dwaze Bos, waar de soldaten van de sultan hen in de pan hakken.
Dit is het laatste hoofdstukje van het epos.

Gestaag daalt de regen,
angstig
zachtjes
als een gesprek tussen verraders.

Gestaag daalt de regen,
als het gedraaf van witte en blote voeten
van afvalligen over de natte en donkere aarde.

Gestaag daalt de regen,
op de warenmarkt van Serez,
tegenover de winkel van een kopersmid,
hangt mijn Bedreddin aan een boom.

Gestaag daalt de regen.
Het is een laat en sterrenloos uur van de nacht.
En het spiernaakte vlees van mijn sjeik
dat schommelt aan een kale tak
                              is nat van de regen.

Gestaag daalt de regen.
De markt van Serez is stom,
de markt van Serez is blind.
In de lucht het vervloekte verdriet van niet-spreken,
                                                                                  van niet-zien.
En de markt van Serez heeft de handen
                                                               voor het gezicht geslagen.

Gestaag daalt de regen.

Mensenlandschappen
Tijdens zijn gevangenschap werkt hij aan een Epos van de bevrijdingsstrijd,dat hij in 1941 voltooit. Ondertussen is hij begonnen aan een nog grootser opzet, Mensenlandschappen. Hij zal er meer dan twintig jaar aan werken. Aanvankelijk was het een kleinschaliger project, een ‘Encyclopedie van beroemdheden’. Daarover zegt hij:

‘De helden van mijn Encyclopedie waren niet generaals, sultans, gerenommeerde geleerden, kunstenaars of schoonheidskoninginnen, moordenaars noch miljardairs, maar arbeiders, boeren en handwerkslieden wier roem nooit doordrong tot buiten de fabrieken, werkplaatsen, dorpen en arbeidersbuurten.’
(Een parallel met wat Louis Paul Boon beoogde met zijn Geuzenboek)

Uiteindelijk wordt het een vijfdelig werk bestaande uit zeventienduizend versregels. Het waren er meer, want veel is verloren gegaan. Stukken en brokken tekst moesten de gevangenis uit gesmokkeld en werden later niet altijd teruggevonden. Hikmet werkt nog vele jaren aan Mensenlandschappen, maar het zal niet helemaal afgeraken.

Het is een geheel van verhalen, gesprekken, levensbeschrijvingen, oorlogshandelingen, historische figuren en gebeurtenissen, een grote diversiteit aan mensen en situaties en ook een diversiteit aan feitelijke en poëtische elementen.
Boeken een en twee spelen zich allebei af op een trein die vertrekt vanuit het station Haydarpaşa te Istanbul. Op de eerste zitten arme mensen en, in de derdeklaswagon nummer 510, politieke gevangenen waaronder Halil, het alter-ego van Hikmet. Op de tweede, de Anatolïe-expres naar Ankara, zitten in de restauratiewagen een hoge ome, een ‘twee sterren en balken’ (een militair dus), een ondernemer, een volksvertegenwoordiger-arts en een fabriekseigenaar. In contrast met de gesprekken van die begoede lui vertelt ook het personeel van de restauratiewagen verhalen aan mekaar. Het derde boek speelt zich af in het ziekenhuis waar Halil is opgenomen. Het vierde boek is opgebouwd rond oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog met afwisselend droomachtige sequensen

Ik lig languit op de bodem van de Atlantische Oceaan, meneer,
                                 leunend op mijn elleboog
                                     op de bodem van de Atlantische Oceaan.
Ik kijk naar boven,
ik zie daar een onderzeeër,
daar boven mijn hoofd,
drijft hij op een diepte van vijftig meter,
als een vis, meneer.

en meer realistische passages

De zestiende november van het jaar ’41.
Vijftig divisies, waarvan dertien pantserdivisies,
drieduizend kanonnen
en zevenhonderd vliegtuigen
zullen andermaal Moskou aanvallen.

Het vijfde boek tenslotte bevat brieven van Halil’s vrouw, die tevergeefs wacht op de vrijlating van haar man en vertelt over haar dagelijkse beslommeringen en haar angsten.

Mijn liefste,
ik kan je niet zeggen hoe raar mijn dagen zijn.
Ik sta vroeg op:
opruimen
         koken
                 naaiwerk en zo
                         en de dag is weer om.
…
Ik heb je zo ontzettend nodig.
Als je dezer dagen vrijkwam
        wat zou je me daarmee een weldaad bewijzen.

Naar het schijnt was het de bedoeling van Hikmet om de treinen van de twee eerste boeken terug in Istanbul te laten aankomen. Dat is niet gelukt. Zijn gezondheidstoestand liet het niet toe. Hij had aan zijn lange gevangenschap hart- en leverkwalen overgehouden.

Mensenlandschappen is een bijzondere leeservaring. De zinnen lopen niet door als in een roman, maar staan onder mekaar. Soms in getrapte vorm zoals in de fragmenten hierboven. Het is een episch gedicht, episch omwille van de omvang en de inhoud, gedicht omwille van de vorm waarin de tekst is gegoten.

Een romantische communist?
Hikmet’s laatste werk, De romantici, is een soort autobiografie in romanvorm. Via een aantal personages blikt hij terug op zijn deelname aan de onafhankelijkheidsstrijd, zijn tijd in Moskou en het heimwee naar Turkije, zijn moeilijkheden met de Turkse autoriteiten, waaronder folteringen, maar ook zijn verliefdheden, soms gepaard met jaloezie. Aan het eind brengt hij ze samen, die personages. ‘Mijn gasten’ noemt hij ze. Dit is de laatste zin:

‘Mijn gasten zijn niet ouder geworden. Ze hebben dezelfde leeftijd als toen ik ze voor het laatst zag, maar ik ben nu in mijn zestigste. O, kon ik nog maar vijf jaar leven …’

De Turkse Saime Göksu en haar man Edward Timms schreven een Engelstalige biografie over Hikmet: ‘Romantic communist: The Life and Work of Nâzım Hikmet’ (Londen, Hurst, 1999). Inspireerden ze zich op de titel van zijn laatste boek of op deze passage uit zijn laatste werk?

‘Al die mijmeringen van mij, ik weet het, allemaal romantika. Hoeveel jaar is mijn leven romantika? … Wie weet, misschien is het erg pijnlijk, misschien ook erg bloedig, maar het is de romantika van deRode Partizaan op zijn galopperend paard. Waar galoppeert de ruiter heen? De meeste de dood tegemoet. Maar wel om te leven, om mooier, rechtvaardiger, beter, intenser te leven.’

Bronnen

Nâzım Hikmet, Mensenlandschappen, De Geus/EPO, 1995
Nâzım Hikmet, Het epos van sjeik Bedreddin, Uitgeverij Jurgen Maas, Amsterdam, 2018
Nâzım Hikmet, De romantici, De Geus/EPO, 1995
De mooiste van Nâzım Hikmet, Lannoo/Atlas, 2003 (vertaald door Perihan Eydemir en Joris Iven; inleiding van Mehmet Emin Yıldırım)

Eerst zien, en dan geloven!

Latijn heeft mij altijd geboeid. Dat begon al in de lagere school. De mis was in het Latijn en bepaalde woorden en uitdrukkingen nestelden zich ongemerkt in mijn taal en kennis. Mijn Vader zaliger, mijn twee oudere broers, ook al zaliger gedachtenis, hadden Latijn geleerd. Op mijn twaalfde begon dan mijn eigen onderdompeling in het Latijn: zes uur per week Latijnse les en elke dag tien woordjes van buiten leren… Zes jaar lang heb ik genoten van die taal, zozeer dat ik daarna naar de universiteit trok om Klassieke Filologie te studeren. Helaas, dat werd een flop, om vele redenen, maar ook omwille van de aftandse onderwijsmethoden die ik daar aantrof. Toch is mijn liefde voor het Latijn gebleven. In mijn werkkring kwam ik nog vrij vaak in contact met Latijnse teksten en het deed me altijd plezier dat ik me goed uit de slag kon trekken. Mijn eerste echtgenote was een classica, mijn oudste zoon is dat ook geworden en is getrouwd met een classica, zelf ook dochter van een classicus. Mijn andere zoon heeft ook Latijn gevolgd op de humaniora, en mijn drie kleinkinderen eveneens. Het zit stevig in de familie.

Onlangs viel mijn oog op een Latijns gezegde: Fide sed ante vide; qui fidit nec bene vidit fallitur; ergo vide ne capiaris fide.

Zelfs zonder de betekenis te kennen, valt het woordspel op: fide-vide; fidit-vidit; vide-fide. Dat zijn ook de kernwoorden: fidere is geloven of vertrouwen, videre is kijken of zien. Met die kennis gewapend kunnen we de vertaling wel aan: Geloof, vertrouw, maar kijk eerst uit! Wie gelooft en vertrouwt maar niet uitkijkt, komt bedrogen uit. Kijk dus uit dat je niet in het ootje genomen wordt door je geloof en vertrouwen. Het is een terechte waarschuwing tegen blind geloven en vertrouwen. Er is ook een kortere versie: Fide sed cui vide. Vertrouw, geloof, maar kijk uit wie je vertrouwt en gelooft. Zoals bij zoveel Latijnse spreuken en zegswijzen is het niet duidelijk wie de auteur is, noch waar en wanneer ze voor het eerst gebruikt is. Ik betwijfel dat ze uit de antieke oudheid komt: de Romeinen waren veel kernachtiger en minder geïnteresseerd in woordspelingen. Dat is meer iets voor rederijkers en neolatinisten.

Fidere betekent vertrouwen, vertrouwen hebben in iemand of iets, iemand op zijn woord geloven. Fides, het zelfstandig naamwoord heeft in onze cultuur echter een zeer specifieke betekenis gekregen: Het Geloof, de eerste van de kardinale of goddelijke deugden. Gedurende tweeduizend jaar is het Westen in de ban geweest van Het Geloof, meer bepaald het christelijk geloof. Dat geloof heeft onze beschaving zo grondig getekend dat wij nog steeds de grootste moeite hebben om ons ervan te ontdoen, hoewel wij de grondslagen van dat geloof sinds eeuwen als louter menselijke verhalen en pure verzinsels ontmaskerd hebben.

Laten we onze Latijnse spreuk eens toepassen, niet op het blind vertrouwen in het algemeen, maar op Fides met hoofdletter, Het Geloof. De vertaling zou dan kunnen zijn: Geloof, maar kijk toch eerst maar goed uit; wie gelooft maar niet goed uitkijkt, zal bedrogen uitkomen. Kijk dus uit dat je niet door je/het Geloof in de maling genomen wordt.

Het christendom heeft zich steeds vragen gesteld over de minimale geloofseisen: wat moet men op zijn minst aanvaarden om zich christen te mogen noemen? Men kan immers van de grote massa van de gelovigen niet verwachten dat zij vertrouwd zijn met al de finesses van de theologie, de vele dogma’s en al de kerkelijke en liturgische voorschriften, laat staan al de regels van het kerkelijk recht. Van meet af aan heeft men derhalve geprobeerd om het geloof te verwoorden in een Symbolum, letterlijk een samenvatting. Het meest bekend is het Credo, de Twaalf Artikelen van het Geloof. Maar over de inhoud is hevig getwist, er zijn zelfs oorlogen over gevoerd en men heeft niet geaarzeld om tegenstanders op de brandstapel te vermoorden, soms omwille van één letter van de tekst. Het aller-striktste minimum minimorum van het geloof is volgens sommigen de Triniteit en de Menswording, volgens anderen de Verrijzenis en het Eeuwig Leven. Dit is wat Jezus zegt in het Evangelie: ‘Heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand. 38 Dat is het grootste en eerste gebod. 39 Het tweede is daaraan gelijk: heb uw naaste lief als uzelf. 40 Deze twee geboden zijn de grondslag van alles wat er in de Wet en de Profeten staat.’ (Mt 22) Merk dat hij verwijst naar de Wet en de Profeten, dat is het Oude Testament, het Nieuwe was immers nog niet geschreven. Hij citeert letterlijk uit de Schrift, hij zegt niets nieuws. Wanneer Richard Dawkins ons wijst op onze selfish genes, de genetische drijfveer van onze zorg voor onszelf en onze verwanten, zegt hij identiek hetzelfde: wij hebben de anderen lief omdat wij onszelf liefhebben. Wie zichzelf niet liefheeft, kan onmogelijk anderen liefhebben. De zorg voor de anderen steunt op de ingeboren zorg voor het eigen overleven. De mens heeft in de evolutie geleerd om voor zichzelf te zorgen en heeft die zorg vervolgens leren uitbreiden tot zijn partner, zijn kroost, zijn clan, zijn dorp, zijn land, zijn volk, de mensheid.

Maar keren we terug naar het Geloof. Daar is men stilaan vergeten wat Jezus zei. Zijn liefdesgebod werd door een wereldse Kerk vertaald in fanatiek gepredikte haat tegenover al wie en wat anders is. Geloof werd een twistpunt, en de essentie werd herleid tot een zinloze Drie-eenheid van God of goden en een even onbegrijpelijke Menswording, gevolgd door een onmogelijke Verrijzenis en een totaal ongeloofwaardig verhaal over Eeuwig Leven voor iedereen. Toen men aan een gelovige kolenbrander, het schoolvoorbeeld van de niet-geschoolde arbeider, vroeg wat hij geloofde, antwoordde hij: Wat de Kerk gelooft. Daarop vroeg men spottend: Maar wat gelooft de Kerk dan? Zijn antwoord was: Wat ik geloof… Dit onuitgesproken geloof, waarvan de inhoud niet kan verwoord worden door degene die gelooft, noemt men fides implicita, het impliciet geloof van de eenvoudige mens. Naar de legendarische kolenbrander noemt men het ook wel fides carbonaria.

Onze spreuk waarschuwt tegen dergelijk kolenbrandersgeloof. Laat je niets wijsmaken, hou je ogen goed open, anders word je het slachtoffer van bedriegers, van je goedgelovigheid, ja van Het Geloof zelf. Dat laatste punt, het Geloof als bedrieger, noopt me tot een uitweiding (met excuses voor al de keren dat ik dit als ‘uitwijding’ schreef) en een belangrijke correctie. Het laatste gedeelte van onze spreuk vind je immers herhaaldelijk en, niet te verwonderen, ook bij Van Dale, als volgt: ergo vide ne capiaris vide. Als we dat proberen te vertalen, merken we dat dit niet klopt: kijk daarom uit dat je niet beetgenomen wordt… kijk uit! De herhaling van vide is overbodig en stuntelig en doorbreekt de paarsgewijze opstelling fide-vide in de twee andere zinsneden. Het is evident dat we de tekst moeten lezen als: ergo vide ne capiaris fide, let op dat je niet beetgenomen wordt door je blind vertrouwen, door je geloof, door Het Geloof! Heeft Van Dale en met hem/haar ook vele anderen geaarzeld om ‘geloof’ en ‘beetnemen’ in dezelfde zin te gebruiken en dan maar beslist om, tegen alle taalkundige, stilistische en logische aanwijzingen en zelfs tegen alle beter weten in, stiekem ‘fide’ te veranderen in ‘vide’? Het lijkt er wel heel sterk op dat dit het geval is!

Dat is wat ik bedoelde toen ik eerder zei dat Het Geloof onze beschaving zo sterk getekend heeft. Men heeft het uitkijken, het zien (vide) letterlijk vervangen door het blind vertrouwen, Het Geloof (fide).

Fide sed ante vide; qui fidit nec bene vidit fallitur; ergo vide ne capiaris fide of: heb vertrouwen, maar kijk eerst toch maar uit; wie vertrouwt zonder goed uit te kijken, loopt het gevaar bedrogen te worden; let dus op dat je je niet in je blind vertrouwen laat beetnemen. In die oorspronkelijke, correcte versie is het een levenswijze raad, gesteund op een menselijke ervaring die vele duizenden jaren teruggaat. Wij zijn geneigd om anderen te vertrouwen, zonder daarover lang na te denken. Dat is menselijk, maar gevaarlijk. Niet iedereen is te goeder trouw, de bona fides kan niet zomaar verondersteld worden, er zijn bedriegers en dus moeten wij te allen tijde onze ogen goed openhouden. Dat is vooral zo als men ons nadrukkelijk zegt dat we dat niet moeten doen, dat wij niet moeten kijken, maar vertrouwen, niet moeten zien, maar als een kolenbrander geloven.

Ergo vide ne capiaris Fide!

PS Paul Claes wees me erop dat fide sed ante vide een evidente Nederlandse evenknie heeft: eerst zien en dan geloven!