Waldo Swijnenburg, De schoonheid en de troost van een wereldbeeld zonder god. Met een voorwoord van Jaap van Heerden, Amsterdam: Balans, 2015, 317 blz., € 19,95 (pb).

Een boek met deze titel kan niet anders dan mijn aandacht trekken, natuurlijk. Ik ben, laten we dat maar meteen duidelijk stellen, een overtuigd en enthousiast atheïst en tevens vinnig antiklerikaal, en ik vind daarin inderdaad de schoonheid en de troost die ik zo deerlijk miste en mis in godsdienstige levenshoudingen. De vraag is nu of de auteur erin slaagt die overtuiging en die gevoelens op te roepen en weer te geven.

Bij nader toezien blijkt veruit het grootste gedeelte van het boek veeleer te gaan over God en de religieuze levensopvatting en wat daar zoal mis mee is. De argumenten voor het bestaan van God en voor een godsdienstige levenshouding worden systematisch en zorgvuldig onder de loep genomen en op een ernstige en welwillende manier weerlegd. In die zin is dit boek een welkome tegenhanger van het verwerpelijke schrijfsel van de pseudo- of para-wetenschappers Paas en Peels, die het theïsme aanprijzen tegen alle beter weten in. Maar in de argumenten tegen het theïsme is maar weinig te vinden van die schoonheid en troost uit de titel, integendeel zelfs. Door de confrontatie met de bedenkelijke redeneringen van de klassieke en de zogezegd moderne godsbewijzen ervaart men veeleer een onmiskenbaar en onstuitbaar gevoel van afkeer en zelfs walging: hoe is het mogelijk dat ernstige en welmenende mensen dergelijke ‘bewijzen’ verzinnen, verspreiden en blijven herkauwen? Hoe is het mogelijk dat zoveel mensen met een minimum aan gezond verstand zich ooit hebben laten verleiden door dergelijke klinkklare onzin? Het antwoord op die laatste vraag is natuurlijk dat ze niet echt geloofden in wat men hen probeerde wijs te maken, maar het hoofd bogen voor de wereldse macht van de godsdiensten en er in stilte het hunne van dachten. Dat bleek toen de godsdienst de greep op de maatschappij abrupt verloor, althans in het Westen, en plots geen mens nog een voet in de kerk zet.

In die zin is het bestrijden van de argumenten van het theïsme een achterhoedegevecht. Het is allemaal al zo vaak gedaan, in allerlei toonaarden, beter dan hier door deze auteur maar helaas ook veel slechter. Er is vandaag een hele literatuur van nieuwe atheïsten, waarbij men vergeet dat er ook ‘oude’ atheïsten geweest zijn die al honderden, ja duizenden jaren hetzelfde verkondigen, maar die men nu meestal achteloos negeert: Democritus, Euripides, Aristophanes, Diagoras, Epicurus, Lucretius, Cicero, Dolet, Vanini, Lyszczynski, de la Barre, Spinoza, Meslier, d’Holbach, Diderot, Hume, Paine, Shelley, Feuerbach, Bradlaugh, Eliot, Nietzsche, Marx, om slechts deze bekende namen te noemen. Ik verwijs geïnteresseerden naar het werk van John Mackinnon Robertson (1856-1933) A History of Freethought, Ancient and Modern, to the Period of the French Revolution, Fourth Edition, Revised and Expanded, in two volumes, in de mooie heruitgave van Dawsons of Pall Mall, 1969, samen goed voor 1032 welgevulde bladzijden, en het vervolg daarop, A History of Freethought in the Nineteenth Century, two volumes, London: Watts & Co, 1929, 635 pp.

Maar goed, niet iedereen heeft de tijd en de gelegenheid om zich te verdiepen in de geschiedenis en de filosofie van het atheïsme. In die zin is dit boek een goede shortcut, een binnenweg voor wie zich wil beperken tot de hoofdzaken. De discussie verloopt vreedzaam, in fel contrast met andere new atheists, soms zelfs iets te tolerant naar mijn zin, want niet elk theïstisch argument verdient een volwaardig antwoord. Onze auteur is enigszins lijdzaam en braaf en dat zijn prijzenswaardige deugden, maar af en toe verwacht je toch wat meer vuurwerk.

Terloops wil ik nog opmerken dat de auteur verrassend in de controverse gaat met niemand minder Richard Dawkins, en wel over het zogenaamd anthropisch principe. Bij mijn weten is Dawkins echter helemaal geen aanhanger van dat principe, maar wel van het tegenovergestelde ervan. Hij stelt namelijk niet dat het universum niet anders kon dan leiden tot het universum zoals het nu is, dat er dus een ingebouwde voorkeur is, maar dat het universum de kenmerken vertoont die het nu heeft omdat wij er zijn om die waar te nemen. Wij zijn het resultaat van de evolutie van het universum sinds de Big Bang en net daardoor ziet het universum eruit alsof het erop gericht is om ons voort te brengen. Het universum heeft ons voortgebracht, maar dat was slechts één van de oneindig vele andere mogelijkheden die zich niet gerealiseerd hebben, sommige om overduidelijke redenen, andere veeleer toevallig. Dat de mens ooit zou bestaan, was niet vooraf zeker, maar wel altijd zeker mogelijk, vanzelfsprekend, anders waren we er niet. Dat het zover gekomen is, is echter voor een groot deel toeval, want er waren ook andere waarschijnlijk even valabele mogelijkheden. Wij waren ongetwijfeld niet de enig mogelijke uitkomst. Van de mens zien wij de hele voorgeschiedenis, die van de niet-gerealiseerde alternatieven zien we meestal niet omdat ze op een bepaald moment afgebroken zijn. Zo weten we veel meer over homo sapiens sapiens dan over de Neanderthalers. Maar dat terzijde. Men leze Dawkins erop na, het loont zeker de moeite.

Wie echter vertrouwd is met de oude en de nieuwe atheïstische literatuur zal hier niet veel nieuws vinden. Ik had dan ook hoge verwachtingen voor het laatste deel van het boek, dat expliciet beloofde te handelen over het atheïsme en zijn schoonheid en troost. Niet alleen is dat gedeelte vrij kort, het is ook ontoereikend. Men krijgt de indruk dat de auteur al zijn kruit verschoten heeft in het kundig weerleggen van de argumenten van de tegenstanders en dat het hem op het ogenblik dat hij het alternatief moest aanprijzen enigszins ontbroken heeft aan inspiratie, overtuigingskracht en enthousiasme. Misschien komt dat omdat het beleven van het atheïsme en het ervaren van zijn schoonheid en troost nog niet echt ingeburgerd zijn, geen traditie hebben, geen zichtbare vormen en gebruiken, geen gemeenschappelijkheid. Atheïsten zijn bijna altijd eenzaten en velen hebben juist een afkeer van alle vormelijkheid: zij hebben de kerk niet verlaten om naar een kapel te gaan, zoals dat heet. Het is echter mijn overtuiging dat wij in de komende jaren hier bij ons spontaan zullen komen tot niet-religieuze individuele en maatschappelijke vormen en gebruiken voor de belangrijke momenten in het leven: geboorte, de overgang naar de volwassenheid, huwelijk of samenleven, ziekte en dood. Daarin zal de schoonheid en de troost die het atheïsme inderdaad veel beter te bieden heeft dan welke godsdienst dan ook, eindelijk aan bod kunnen komen.

Dit boek kan daartoe een bijdrage leveren. Ik zie er echter vooral een uitnodiging in tot verdere reflectie en lectuur, zowel over de aangehaalde argumenten en de rijke en vaak gewelddadige geschiedenis van het atheïsme als over de toekomst van het atheïsme als de overwegende levenshouding in het Westen. Vooral over dat laatste onderwerp is het helaas nog wachten op een doorbraak.

Ouderdomsdoofheid is een bekend verschijnsel, maar je merkt het niet als het jezelf overkomt.

Ik ben een melomaan, ik houd van muziek. Ik ben zo geboren, ik heb het nooit anders geweten. Ik heb behoefte aan muziek, ik kan muziek niet missen. In de muziek vind ik het hoogste genot en de diepste ontroering.

Ik was ook gezegend met een uitstekend gehoor. Dat ondervond ik vaak wanneer bleek dat ik geluiden hoorde en kon identificeren die anderen niet hoorden of niet konden thuisbrengen. Een toevallige test bij een oorarts bevestigde dat: de man was onder de indruk van het bereik van mijn gehoor zoals dat bleek uit zijn meetapparatuur.

Sinds enkele jaren is dat beginnen veranderen. Het eerste dat ik opmerkte was dat ik met mijn rechteroor minder hoorde bij het muziek beluisteren dan met mijn linkeroor: eerst dacht ik dat het de afstelling van de luidsprekers was, maar als je je omdraait en het effect verlegt zich, dan weet je dat het niet aan je stereoset ligt.

Een tweede aanwijzing was dat ik de indruk kreeg dat die stereoset plots mono geworden was: ik hoorde het ruimtelijke stereo-effect niet meer en dus ook niet meer de scherpe definitie van de verschillende instrumenten die daarmee gepaard gaat.

En ten slotte leek de muziek wel uit een ouderwetse radio te komen, op AM in plaats van FM. Het plezier was eraf. Onze tv is gekoppeld aan de stereoset maar ik kreeg het alsmaar moeilijker om het gesproken woord te verstaan. Op de duur moest het geluidsvolume zo hard dat het echt niet meer aangenaam was.

Op een dag liep ik dan ook nog een vorm van lawaaidoofheid op: door met een hamer herhaaldelijk op een metalen voorwerp te slaan in een weergalmende ruimte hoorde ik plots tijdelijk niets meer. Dat werd gelukkig stilaan weer beter, maar nooit meer zoals tevoren.

Bij een toevallige test ter gelegenheid van mijn deelname aan een medisch experiment aan de universiteit zei de arts die de testen organiseerde dat ik in aanmerking kwam voor terugbetaling van een hoorapparaat door de ziekteverzekering. Ik wist niet wat ik hoorde… ik, een hoorapparaat?

Toen het stilaan tot mij doordrong dat ik echt niet meer hoorde zoals vroeger en dat muziek beluisteren nu veeleer een marteling was dan een genot, heb ik geweend. Als je ouder wordt zijn er zaken die niet meer zo goed gaan en dat weet je en je legt je daarbij neer. Maar de muziek voorgoed uit mijn leven bannen, dat kon ik mij niet voorstellen. En toch is het daarop neergekomen gedurende een hele tijd. Ik luisterde nog amper met enige aandacht en stelde me tevreden met achtergrondmuziek zoals je die ook in liften en winkels hoort.

Stilaan viel het me moeilijk om gesprekken te volgen, zeker in gezelschap. Ook dat is een bekend verschijnsel, maar het overkomt je niet ineens, de achteruitgang verloopt heel langzaam, tot je op zekere dag tot het besef komt: ja, ik ben een van die personen uit reclamespotjes voor hoorapparaten…

En dus heb ik de stap gezet om me daarover te informeren en een dergelijk toestel uit te proberen. Dat was een matig succes: ik hoorde de geluiden wel luider en ik hoorde ook zaken die ik vroeger bijna niet meer hoorde, zoals het fluiten van de vogels, maar ook alle andere geluiden werden hevig versterkt, wat erg vervelend en vermoeiend was. Verscheidene sessies om de apparaten aan te passen aan mijn specifiek geval brachten wel enige verbetering, maar niet de verhoopte. Ik hoorde nog altijd niet zoals tevoren en in feite zelfs minder ‘goed’, namelijk met heel veel bijgeluiden en veel vervorming van bijvoorbeeld mijn eigen stem.

Bovendien ben ik veel alleen en dan heb ik geen hoorapparaat nodig, aangezien het ook geen verbetering bracht bij het beluisteren van muziek; ook daarvoor waren er teveel bijgeluiden en vervorming, en de hoge tonen bleven afwezig, terwijl die juist het verschil maken.

Op een dag beluisterde ik een lezing op internet via ‘oortjes’ en ik verbaasde me erover dat ik de spreker moeiteloos verstond en ook de scherpe klanken hoorde, zoals de f en de s. Ik begreep niet hoe dat kwam: ik bleek plots toch in staat om die hoge tonen te horen! Ik zocht natuurlijk meteen naar de reden voor dat onverwachte gebeuren, maar vond geen antwoord en ik kon hetzelfde effect niet reproduceren op een andere manier.

Op mijn laptop luister ik ook af en toe naar muziek, met oortjes of met een goedkoop stel luidsprekertjes. Ik had de gewoonte ontwikkeld om het geluid wat bij te sturen met een equalizer, een programma dat fungeert als een regelbare voorversterker om het geluid aan te passen aan de persoonlijke smaak van de luisteraar, door bijvoorbeeld wat meer bassen te geven of wat meer hoge tonen. Op een dag was ik die bekende curve aan het bijstellen. Er zijn tien schuifregelaars, op regelmatige afstand van elkaar over het hele bereik van 31 tot 20.000 Hz. Omdat mijn probleem te maken heeft met het snelle afvallen van hoge tonen, zeg maar vanaf 2kHz, had ik tot nog toe geprobeerd om die maximaal op te voeren, maar zonder merkbaar resultaat: ik hoorde de hoge tonen gewoon niet. En dan plots wel! Ik wist niet wat ik hoorde: muziek zoals vroeger! Het duurde even voor ik doorhad wat er gebeurd was. Ik had namelijk om een of andere reden de schuifregelaar van 1000 Hz helemaal naar beneden gehaald, een vermindering van -15dB. Toen ik daarmee experimenteerde, bleek dat de hoge tonen inderdaad onhoorbaar werden als ik de frequentie rond 1kHz niet helemaal onderdrukte, en dat die als bij wonder weer verschenen als ik dat wel deed, zonder iets te veranderen aan de instelling van de hoge of lage tonen.

Door daarover wat na te denken, kwam ik tot deze veronderstelling: mijn gehoor is verminderd voor frequenties vanaf ongeveer 2kHz. Geluidsversterking met hoorapparaten of met een versterker haalt alles op, ook het gebied dat ik nog goed hoor, bijvoorbeeld rond 1kHz. Daardoor hoor ik dat dubbel zo hard: eenmaal natuurlijk en een tweede keer door de versterking. En dat overstemt de hoge tonen, die slechts één keer versterkt worden, en dus maar half zo krachtig zijn als de middentonen.

Ik had nu een oplossing om via mijn laptop naar muziek te luisteren op internet. Ik wou ook wel eens opnieuw naar mijn verzameling cd’s luisteren, maar ik krijg al een tijdje een bericht dat mijn cd-speler op de laptop stuk is, en zo klinkt die ook: er is blijkbaar iets met de snelheid van het afspelen. Opzoekingen op internet om daaraan te verhelpen brachten geen soelaas. Toen bedacht ik: en als ik nu eens een andere speler gebruik, ik bedoel een ander programma om cd’s af te spelen in plaats van de Mediaplayer van Microsoft? Snel even gegoogeld en de OrangeCD Player geïnstalleerd en ja hoor: de klavecimbelmuziek van Couperin klonk weer glashelder uit de overigens zeer bescheiden luidsprekertjes van de Aldi!

So far so good. Maar dat is alleen maar de laptop, en hoewel ik daar vele uren aan zit, zijn er ook nog momenten dat ik iets anders doe, lezen bijvoorbeeld in de tuinkamer, waar Luts stereoset staat en een stel kleine luidsprekertjes op haar desktop, die we gebruiken voor achtergrondmuziek. Ik probeerde op die desktop een equalizer te installeren, maar dat lukte niet meteen. Maar meestal luisteren we naar muziek op haar stereoset, aangestuurd door mijn tablet. Dus even een equalizer app gezocht en dat was niet moeilijk, er is ruime keuze. Gratis geïnstalleerd, niet zo uitgebreid als op mijn laptop, maar het werkt. We luisteren nu weer naar Klara Continuo en de hoge tonen zijn weer daar. Cd’s beluisteren gaat niet, want er zit geen cd-speler in de tablet en er is ook geen cd-ingang.

In de zitkamer staat de stereoset en de tv. Om daar een equalizer in te schakelen heb ik een echt toestel nodig, geen virtueel programma op een pc. Even kijken op internet en dan blijkt dat je equalizers hebt van 50 tot 5000 euro. In zo een geval heb je het advies van een expert nodig, vind ik. En die vond ik in de figuur van Ludo Vleugels, de bekende geluidsman in het Leuvense. Ik legde hem mijn probleem voor en hij nodigde me uit om naar zijn studio te komen om enkele zaken uit te proberen. Een eerste experiment was het beluisteren van een stel prachtige studiokwaliteit luidsprekers van het merk Amphion. Die waren inderdaad indrukwekkend, zeker op de excellente apparatuur van Ludo Vleugels’ studio, maar mijn beschadigd gehoor bleef me parten spelen: ik hoorde teveel middentonen en te weinig hoge tonen en bassen. Een equalizer moest dan maar de oplossing brengen en Ludo verkocht me een professioneel toestel voor een schappelijke prijs. Thuisgekomen en snel geïnstalleerd, en al vanaf de eerste klanken bleek het een schot in de roos. Ik had niet te weinig hoge tonen, maar te veel! Ik moest ze drastisch dempen. En zo ben ik nu al twee weken bezig met experimenteren met de instellingen (dertig schuifregelaars…) van de equalizer. En met succes! Wel moet ik voortdurend bijstellen, want de ene muziek is de andere niet: solo instrumenten, opera, strijkkwartet, vol orkest, het luistert allemaal nauw. Ook naar tv luisteren vergt aanpassingen op de equalizer, zodat de stemmen natuurlijk klinken. Maar aan hoge tonen geen gebrek meer, integendeel!

Blijft dus enkel nog het probleem met Luts stereoset in de tuinkamer voor het afspelen van cd’s. Dat is niet echt een probleem, er is genoeg muziek op internet die ik via de tablet kan afspelen op de stereoset, en als we het geluid hard genoeg zetten in de zitkamer horen we het ook in de tuinkamer. Misschien dat ik ook daar nog een goedkopere equalizer voor koop, maar daar is geen haast bij.

Dat alles heeft me fel doen nadenken over het gehoor. Ik was stomverbaasd toen ik ontdekte dat mijn gehoor niet definitief beschadigd was doordat ik bepaalde frequenties definitief niet meer kon horen, maar doordat ik bepaalde frequenties alleen maar minder goed kon horen en dat ik ze terug kan horen mits ze versterkt worden, maar dan, en dat is de clou natuurlijk: op voorwaarde dat de middentonen niet versterkt worden maar gedempt. Dat heeft de poort geopend naar de equalizers, zodat ik weer naar muziek kan luisteren, bijna zoals tevoren.

Maar het opent ook perspectieven voor hoorapparaten. Als daarop hetzelfde principe toegepast wordt, zou ik ook zonder equalizers naar muziek kunnen luisteren, niet alleen via stereosets, maar ook live. En ook in de dagelijkse omgang zou dat een meer natuurlijke luisterervaring moeten opleveren. Wij zijn nu samen met de audiologe op zoek naar de beste hoorapparaten; het model dat ik nu heb, stopt rond de 7kHz, terwijl een ander merk tot 14kHz gaat en dat is tot een slok op een borrel, niet?

Voorlopig gebruik ik de hoorapparaten enkel in gesprekken in gezelschap, en dat is bij mij enkel uitzonderlijk. Dat is in principe niet goed, eigenlijk moet je ze altijd in hebben, zodat je oor en je hersenen er kunnen aan wennen en je op de duur niet meer weet dat je ze in hebt, maar daarvoor wacht ik nog even tot ze beter afgesteld zijn of tot er andere en betere apparaten zijn. Er zijn er die speciale muziekinstellingen hebben en sommige kan je draadloos bijregelen met je smartphone of tablet. Er zijn ook zendertjes die het signaal van je stereoset of tv of van een microfoon draadloos rechtstreeks naar je hoorapparaten doorseinen. Er valt nog een hele wereld van toepassingen te verkennen.

Het belangrijkste in dit verhaal, niet alleen voor mezelf maar allicht ook voor anderen, is dat ouderdomsdoofheid en lawaaidoofheid althans in sommige gevallen uitstekend te verhelpen zijn door het geluid bij te sturen, zowel voor versterkte muziek via een virtuele of ‘echte’ equalizer als voor live muziek en geluid via het afstellen van hoorapparaten.

Ik hoop dat ik door deze ervaring hier te delen hier en daar misschien iemand kan helpen. Probeer het eens, als je in het geval bent, het resultaat was in mijn geval verbluffend. Meer nog: ik heb nogmaals geweend, maar nu met tranen van geluk.