Het doet me altijd plezier als er iemand reageert op wat ik hier schrijf, ook als men het niet met me eens is. Ik kreeg een reactie op mijn uitleg over de Kirchensteuer in Duitsland, een belasting die gelovigen betalen en die aan de kerken als subsidie wordt gegeven. Die belastingen zijn fiscaal aftrekbaar, om het aantrekkelijk te maken. Ik schreef dat je als gelovige belastingsbetaler daaraan een voordeel hebt, en precies die zinsnede zette mijn correspondente aan het schrijven. Hoe kan je er voordeel bij hebben om geld af te staan?

Dat is een zeer terechte opmerking, natuurlijk. Ook in België hebben wij een dergelijk systeem. Al wat je stort voor erkende goede doelen, maar bijvoorbeeld ook aan universiteiten, mag je fiscaal aftrekken. Denk aan 11.11.11: als je dertig euro stort, word je op dat kleine deel van je inkomen niet belast; met een aanslagvoet van ongeveer 50 % betekent dat een belastingsvermindering van 15 euro. Je stort dus 30 euro, maar je krijgt er 15 terug na berekening van je belastingen. Je hebt daarbij geen netto persoonlijk voordeel, dat is duidelijk: je bent nog altijd 15 euro kwijt. Dat heeft mijn correspondente goed gezien.

Toch wil ik bij dat systeem enkele kanttekeningen maken.

Als je, om bij ons voorbeeld te blijven, 30 euro schenkt en er 15 recupereert via belastingsvermindering, dan wil dat zeggen dat de staat in feite die 15 euro moet derven. Voor 2008 was dat in Duitsland voor de kerkbelasting een bedrag van meer dan drie miljard euro. Als dat systeem van fiscale vrijstelling voor schenkingen aan kerken niet zou bestaan, zou de Duitse staat dus drie miljard euro meer inkomsten hebben. Anders gezegd: men zou drie miljard minder belastingen moeten heffen. In beide perspectieven zijn de niet gelovigen de dupe: zij betalen mee voor de drie miljard die de staat aan de kerken geeft.

Maar er is een tweede kwestie. Gelovigen die kerkbelasting betalen, krijgen de helft van hun schenking terug als belastingsvoordeel. Dat is een zeer goedkope manier om een kerk te ondersteunen: in feite betaalt de staat, dat wil zeggen alle burgers, ook de niet-gelovigen voor elke euro die men schenkt, nog een extra euro aan de kerk. Wij mogen geredelijk aannemen dat een gelovige een voordeel heeft aan zijn kerk, materieel of spiritueel. Dan mag je stellen dat die gelovigen een goede zaak doen: zij krijgen hun kerk aan halve prijs.

Het voordeel dat gelovigen doen aan hun kerk is niet louter spiritueel. Als zij naar de misviering gaan, dan is dat in goed onderhouden en verwarmde gebouwen, met priesters die een zeer behoorlijk inkomen hebben. Als zij deelnemen aan de activiteiten van de vele kerkelijke organisaties, bijvoorbeeld pelgrimstochten en bedevaarten, dan is dat ook aan voordeelprijzen, want die organisaties werken met kerkelijk belastingsgeld. Als iemand zitting heeft als bestuurslid in een kerkelijke organisatie en daarvoor zitpenningen krijgt, dan is dat met hetzelfde belastingsgeld. Het is niet vergezocht om te stellen dat precies de meest milde schenkers ook het meest indirect voordeel halen uit hun steun. Wie een forse schenking doet, mag verwachten dat hij of zij in aanmerking komt voor een positie aan de top van de kerkelijke organisatie die hij of zij steunt. Denk ook aan al de bezoldigde postjes die moeten verdeeld worden: de kerk is een enorme organisatie in Duitsland, negen miljard euro is geen peulschil.

Je merkt het indirect voordeel het best als je vergelijkt met een organisatie die niet kan rekenen op het fiscaal voordeel. Neem bijvoorbeeld een club van liefhebbers van modeltreinen. Die moeten het doen met de bijdragen van de leden, die daarvoor geen belastingsvermindering krijgen. Wie dertig euro geeft, is ook dertig euro kwijt. Wie dertig euro aan de kerk geeft, is maar vijftien euro kwijt en de kerk heeft toch dertig euro. Het is dus duidelijk dat de gelovigen er voordeel bij hebben om geld te geven aan hun kerk; elke euro brengt daar een extra euro op. En zeggen dat een gelovige geen voordeel heeft aan zijn kerk, dat gaat niet op. Overtuigde gelovigen willen niets liever dan dat hun kerk het goed doet en dat is ook hun goed recht, maar waarom mogen anderen niet van dezelfde voordelen genieten? En waarom moet de gemeenschap opdraaien voor het fiscale nadeel dat de staat lijdt?

Je hoort in deze context vaak ook het argument dat de staat de kerken hun bezittingen heeft afgenomen bij de Franse revolutie. Dat de staat nu de wedden betaalt van de parochiepriesters en instaat voor de kerken en de pastorieën is dan maar een kleine compensatie voor die diefstal. Ook daarbij kan men bedenkingen maken. Er zijn nu tweehonderd jaar voorbijgegaan sinds de Franse revolutie. Zolang al betalen we de wedden van de priesters en bouwen we kerken en andere kerkelijke gebouwen. Dat zijn enorme sommen. Ik denk niet dat het voor de kerk een slechte overeenkomst is, ik heb in alle geval de kerk nog niet horen klagen of voorstellen formuleren om dat systeem te veranderen. Bovendien mag men zich afvragen waarom de Franse revolutionairen die bezittingen geconfisqueerd hebben: omdat zij aanvoelden dat die bezittingen van de kerk, zoals die van de adel, onrechtmatig verworven waren op de rug van de arme man en vrouw. Zij meenden slechts terug te nemen wat hen was ontvreemd door de kerk. Met de restauratie na Napoleons nederlaag heeft de kerk overigens een zeer groot deel van haar bezittingen teruggekregen van gelovigen die ze hadden gekocht van de staat.

Ik herhaal mijn pleidooi voor een totale scheiding van kerk en staat en een volledig neutrale houding van de staat tegenover de kerk. Als de kerk erin slaagt om veel gelovigen rond zich te verzamelen en van hen op legale wijze middelen ontvangt voor haar werking, dan kan niemand daartegen een bezwaar hebben. Maar het spel moet wel eerlijk gespeeld worden. Belastingsvoordelen en subsidies gebaseerd op feiten die honderden jaren geleden gebeurd zijn, dat is niet meer van deze tijd.

Het zou voor de kerken trouwens veel beter zijn, indien zij zich zouden bevrijden van alle wereldlijke bezittingen en machtsambities. Gisteren stelde ik dat een kerk zonder rijkdom niet kan overleven. Ik bedoelde daarmee de kerken zoals wij ze kennen. Maar er zijn vandaag hier en daar ook kleine religieuze gemeenschappen die het helemaal zonder middelen doen, zonder kerken of kapellen, zonder organisaties en zuilen, zonder subsidies. Zij zijn teruggegaan naar de bron, naar de eerste christengemeenschappen. Zij hebben niets anders nodig om te overleven dan hun geloof en hun liefde voor elkaar. Voor die idealisten heb ik een diep respect, meer nog, ik bewonder hen zeer. Indien ik jonger was, was ik misschien wel een van hen.

Terwijl ik toch bezig was, heb ik meteen ook een tweede boekje besteld via het interbibliothecair leenverkeer van onze openbare bibliotheek:

Harm Visser, Leven zonder God. Elf interviews over ongeloof, 192 blz., uitg. Veen, Amsterdam/Antwerpen, 2003 € 15,50

De elf geïnterviewden zijn Nederlandse schrijvers, kunstenaars en wetenschappers en mij totaal onbekend, op Herman Philipse na, van wie ik het Atheïstisch manifest hier besprak. Het literaire genre van het neergeschreven interview ligt me niet, moet ik toegeven. Van een boek verwacht ik dat het met overleg geschreven is en goed gestructureerd. Met interviews is dat zelden het geval. Als je bovendien aan elf atheïsten ongeveer dezelfde vragen stelt, is de kans op herhaling en overlapping vrij groot. Voor mij hoeft dit boekje dus niet, maar ik geef toe dat ik het helemaal heb uitgelezen en dat er zeker een aantal boeiende passages in staan. Wie een uitvoerige inhoudelijke bespreking wenst, verwijs ik naar Liberales, klik dan hier: http://www.liberales.be/boeken/visser.

Wat ik ten enen male miste in de verklaringen voor het verschijnsel religie die hier naar voren gebracht worden, is de band tussen godsdienst en wereldlijke macht. Het is misschien leuk om allerlei psychologische interpretaties en veronderstellingen te etaleren, maar veel belangrijker lijkt me te wijzen op het in het oog springende verband tussen de wereldlijke macht en de gevestigde godsdiensten. Het christendom is zijn opgang maar begonnen toen Constantijn zich erachter zette, zonder zich overigens zelf te bekeren, hij liet zich naar verluidt pas op zijn doodsbed dopen, maar dergelijke verhalen zijn steeds afkomstig van de gelovigen zelf, zonder confirmatie en zijn zelden geloofwaardig.

Ook de Islam had een staat en een leger nodig en dat is nog steeds zo. Omgekeerd zien we hier bij ons dat de kerk steeds minder aantrekkelijk wordt naarmate haar wereldlijke macht taant. De laatste bolwerken zijn het katholiek onderwijs en de katholieke gezondheidszorg, maar die draaien dan ook voor volle 100% op staatskosten en op de inzet van leken, van wie slechts een zeer gering aantal pratikerende gelovigen zijn. Geen enkele ‘katholieke’ school, geen enkel ‘katholiek’ ziekenhuis kan één dag overleven zonder subsidies van de neutrale staat.

Een godsdienst die niet over maatschappelijke, financiële, politieke macht beschikt, is geen lang leven beschoren. Anderzijds is het stichten of het in stand houden van een succesvolle godsdienst een zeer lucratieve bezigheid. Godsdienst en macht zijn onlosmakelijk verweven, al de rest is praat voor de vaak, mythologie, psychoanalytisch gezwets, modieuze pseudofilosofie.

Om al die redenen ben ik niet alleen overtuigd atheïst, maar ook ongeremd antiklerikaal. Ik word heel verdrietig als ik de kathedralen, kerken, kloosters en abdijen zie, met hun kunstwerken en kunstschatten. Waar komt al die rijkdom vandaan? In welke omstandigheden leefde toen de gewone man en vrouw? Ik voel een diepe plaatsvervangende schaamte als ik met de aimabele abt door het majestueuze gebouw en de goed onderhouden tuinen van een abdij kuier en luister naar wat hij in alle nederigheid te zeggen heeft over God en mens, over materiële onthechting en geestelijke rijkdom.

Wanneer georganiseerde godsdiensten bezittingen verwerven en betaald personeel in dienst nemen, zijn ze economisch actief en dan moeten ze behandeld en belast worden zoals andere bedrijven. Er is geen enkele reden om hen een voorkeurstatuut te geven. Het is niet omdat men pretendeert door God zelf gezonden te zijn dat men geen belastingen hoeft te betalen. Er is nog veel minder reden om aan godsdiensten belastingsgeld te geven om hun handel te drijven.

Voor de erediensten die per 1 september 1996 door de Belgische Staat worden erkend, worden de subsidies verdeeld als volgt:

katholieke eredienst: 5 240 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 3 275 563 527 frank.

protestantse eredienst: 85 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 77 965 198 frank.

anglicaanse eredienst: 11 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 7 999 608 frank.

israëlitische eredienst: 26 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 19 238 696 frank.

orthodoxe eredienst: 40 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 32 984 010 frank.

Dit komt neer op een totaal bedrag van 3 413 751 040 frank.

Wat de islamitische eredienst betreft deelt de minister van Justitie mee dat een bedrag van 5 miljoen frank is toegekend aan het Executief van de Moslims van België voor het dienstjaar 1997.

De subsidie voor de erkenning van de vrijzinnige levensbeschouwing bedraagt 122 400 000 frank.

(geciteerd uit een gedateerd wetsvoorstel van de Senaat; wat de steden en gemeenten daarboven nog betalen voor de bouw en het onderhoud van de kerken en pastorieën is hierin niet begrepen).

De staat moet zich onthouden van elke kerkelijke subsidiëring, zoals dat in Frankrijk geval is. Het Duits systeem van de Kirchensteuer is zeer dubbelzinnig. Het is waar dat niet-gelovigen die belasting niet moeten betalen. Maar als je die betaalt, zijn de sommen volledig aftrekbaar van de inkomsten, zodat je er uiteindelijk toch een voordeel aan hebt, wat natuurlijk het betalen van Kirchensteuer aantrekkelijk maakt. Het is op die manier dat de Duitse katholieke kerk jaarlijks ongeveer 5 miljard euro inkomsten verwerft, de Evangelische kerken ongeveer 4 miljard euro.

Ik zeg niet dat er geen goede mensen zijn onder de gelovigen of de bedienaars van de eredienst. Ik meen alleen dat ze niet beter zijn dan een ander en dat ze derhalve ook geen bijzonder financieel statuut of bescherming behoeven. Wat denkt u van de overlevingskansen van de kerken als ze uitsluitend moeten leven van de vrijwillige bijdragen van de gelovigen? Juist. Als ze zonder die bescherming niet kunnen overleven, dan blijkt daaruit dat ze al bij al best gemist kunnen worden. Dat is de oorzaak van het faillissement van de katholieke kerk in Vlaanderen: er is geen belangstelling voor het product. Een overjaarse rechtgelovige crisismanager zal daaraan niets veranderen, niet in Rome, niet in Vlaanderen.

Floris van den Berg, Hoe komen we van religie af? Een ongemakkelijke liberale paradox, 156 blz., bibliografie, noten, Houtekiet/Atlas, 2009, € 16,50

 Ik kwam dit boekje toevallig op het spoor toen ik aan het snuffelen was in de catalogus van de openbare bibliotheken van Vlaams-Brabant. Het was niet beschikbaar in Leuven of Rotselaar, maar er bestaat ook zoiets als Interbibliothecair leenverkeer (IBL). Dat betekent dat jouw plaatselijke bibliotheek een boek kan opvragen in een andere; je betaalt daarvoor een bescheiden vergoeding: € 1,5.

Wat zal ik over dit boekje, een pamflet, volgens de auteur, zeggen? Niet veel en dat is omineus (van Lat. omen, voorteken, zoals in nomen est omen): het voorspelt niet veel goeds.

De auteur heeft een aantal boeken gelezen over atheïsme en ongeloof. Die zijn ook hier op mijn blog de revue gepasseerd, telkens met enig commentaar. Wat deze nogal opgewonden auteur doet is stukken uit die boeken citeren en parafraseren. Dat is nu net wat ik niet doe. Ik wil mijn lezers aanzetten om zelf te gaan lezen, dat lijkt me veel nuttiger. Ik verberg (no pun intended) mijn eigen gedachten niet onder die van anderen. Wat ik zelf te zeggen heb, doe ik zonder verwijzingen naar wat ik gelezen heb. Zo weten mijn lezers ook wie aan het woord is. Dat is niet altijd het geval in dit boekje en dat is vervelend, om niet meer te zeggen.

Het is dan ook geen gestructureerd betoog, veeleer een badinerie. Van Dale kent dit woord niet, wel ‘badineren’, maar als enige etymologische aanduiding vinden we daar ‘van het Frans’. Dat zal wel, maar dat hadden we zelf ook kunnen vinden. De verre oorsprong ligt bij het volkslatijnse batare, met de mond open staan, gapen. Badin werd later een adjectief en een substantief, met de betekenis van vrolijk, opgewekt, maar met een spottend kantje. Badineren is gekscheren, de draak steken met iets.

Dat is wat van den Berg doet: hij maakt de godsdienst in het algemeen en het fundamentalisme en de Islam in het bijzonder, belachelijk. Zijn taal is agressief, zijn argumenten ook.

Het derde, veel te lange hoofdstuk gaat uitsluitend over de hoofddoekenkwestie, ruim dertig bladzijden. Ik had het hier ook al over dat onderwerp en mijn besluit was: niet wat je op je hoofd hebt is belangrijk, maar wat er in zit en wat je daarmee doet. Hoofddoeken zijn kledingstukken. Zij krijgen maar betekenis als men er een aan geeft. Dan worden het symbolen. Ik vermoed dat slechts een beperkt aantal moslimvrouwen, en dan nog uitsluitend in het Westen, hun hoofddoek als een bewust symbool beschouwen. Voor de anderen behoort het gewoon tot de traditionele klederdracht. Het zijn vrijwel uitsluitend mensen zoals van den Berg, Theo van Gogh en Wilders (die een ‘kopvoddentaks’ wou invoeren) die zich druk maken over dit symbool. Anderen, zoals enkele geëmancipeerde moslima’s, kunnen zich ook behoorlijk boos maken. Ze rekenen op die manier af met hun verleden en dat is hun goed recht als persoon, als individu. Maar dat is naast de kwestie in de maatschappelijke discussie over hoofddoeken. Zelfs als een hoofddoek een symbool is van de onderdrukking van de vrouw in de Islam, dan nog haalt het niets uit om tegen het symbool te keer te gaan.

Het is een totaal onschuldig symbool, er is niets verkeerds met een hoofddoek, ik vind die trouwens meestal erg mooi en flatterend, ik zie er niets onderdrukkends in. Het verminken van de vrouw, zoals destijds bij het inbinden van de voeten in het China, of bij de genitale verminking, dat zijn symbolen waartegen wij ons met hand en tand moeten verzetten. Vestimentaire gebruiken zijn zeker in vergelijking daarmee totaal onbelangrijk, op enkele uitzonderingen na: toen een van de Britse prinsen op een verkleedpartij verscheen als een nazi, was dat niet zomaar smakeloos of ongepast: zoiets is verwerpelijk, misdadig zelfs. Maar voor de rest: als je ziet wat mensen allemaal dragen aan kledij of versierselen, dan kunnen we het best de schouders ophalen en zeggen: zoveel hoofden, zoveel doeken.

Wie mijn veelvuldige teksten over religie, geloof, ongeloof en atheïsme hier een beetje gevolgd heeft en misschien zelf ook enkele boeken over dat onderwerp heeft gelezen, bijvoorbeeld Dawkins en Dennett, kan zich de moeite besparen om dit boekje te lezen. Er staat geen enkele originele gedachte in. Ik vermoed dat de auteur ook niet veel succes zal boeken met zijn acties om de godsdienst uit de maatschappij te weren of te beperken tot een louter persoonlijke zaak. Ik zag hem toevallig enkele minuten tekeer gaan op de Nederlandse televisie: geen fraai beeld. Zo stoot je mensen af, niet alleen fundamentalisten of gelovigen. Je plaatst je daarmee op het zelfde bedenkelijke niveau als degenen die je bestrijdt en dat kan toch de bedoeling niet zijn, meen ik.

Ik heb me in mijn teksten zelden uitgelaten over de Islam. Ik weet er te weinig over en wat ik weet zet me niet aan om mij erin te verdiepen. In mijn directe omgeving ken ik geen enkele moslim/a. Hier bij ons is de Islam geen maatschappelijk probleem. Ik kan me moeilijk uitspreken over de situatie in Nederland of in Brussel of Antwerpen. Ik maak me wel ernstige zorgen over de verbreiding van de Islam wereldwijd, maar niet meer dan over het christendom of andere godsdiensten en sekten. Het feit dat vele terroristen moslims zijn, betekent nog niet dat vele moslims terroristen zouden zijn of ermee sympathiseren. Het feit dat vele mensen moslim zijn en de gebruiken van die godsdienst naleven, is even verontrustend als het feit dat ongeveer evenveel mensen zich christelijk noemen en christelijke gebruiken hebben die daar niet essentieel van verschillen. Ik hoop dat mettertijd de Islam wat gaat verwateren, zoals het christendom in het Westen, met het doordringen van de welvaart en de beschaving. Maar misschien ben ik een beetje naïef op dat punt.

Dat zij dan zo. Liever naïef dan rabiaat.

Ik weet niet, beste lezers, hoe uw seksuele voorlichting verlopen is, maar ik vermoed niet veel anders dan die van mij. Niet in de huiskring en ook niet op school: daar was seks taboe. Een leraar maakte van een gesprek over mijn vroege literaire pogingen gebruik om aan de hand van enkele kleurrijke platen een en ander anatomisch duidelijk te maken en ook in de jeugdbeweging was er een dokter die enkele algemeenheden kwam vertellen, maar dat was allemaal zeer theoretisch en had niets, maar dan ook niets te maken met de meisjes en vrouwen die we zagen rondlopen. Ik heb meer geleerd van de vuile moppen die we als jonge snaken snoevend aan elkaar vertelden, hoewel we nauwelijks wisten hoe de vork aan de steel zat. Later, toen ik meisjes van naderbij leerde kennen en zelfs ‘onder de rok ging vrijen’ zoals dat toen heette, was het een kwestie van ‘trial and error’: je probeerde hoe ver je te ver kon gaan. Als een zwaard van Damocles hing altijd de dreiging van ongewenste zwangerschap boven je hoofd.

Het taboe is er altijd gebleven, zo stevig was het erin gehamerd en geklopt: ik herinner me levendig hoe mijn oudste broer ooit betrapt werd met een (zeer ouderwets en dus erg preuts) voorlichtingsboekje en daarvoor slaag kreeg van mijn overigens uiterst zachtaardige vader… Ik moet bekennen dat ik zelfs nu nog altijd niet helemaal ongedwongen en open over seksualiteit kan praten, laat staan ermee omgaan. We zijn verknoeid op dat punt in onze jeugd en daar heeft geen Jan Cremer of Ouders van nu iets aan veranderd en nu is het te laat.

Toen ik enkele weken geleden bij de Slegte een boek zag met op de aantrekkelijke cover een tekening van acht spermatozoïden, nam ik het met enige schroom maar met blijkbaar net nog iets meer nieuwsgierigheid ter hand.

Het was Matthew Cobb, Generation. The Seventeenth-century Scientists Who Unraveled the Secrets of Sex, Life and Growth, xv + 333 pp., notes, bibliography, index, Bloomsbury, 2006. Eerder uitgegeven in het U.K als The Egg and Sperm Race. $ 24,95, bij de Slegte € 8,5 voor een fraai uitgegeven en voorbeeldig gedrukte hardcover; 11,95 bij Proxis voor de paperback (Britse titel).

Lieve lezers, wat een interessant, nee, fascinerend boek is dit! Vooreerst is het buitengewoon goed geschreven. Toen ik op de achterflap las dat de auteur biologieprofessor was, was ik even bang voor droge kost of onhandige formuleringen, maar nee hoor: prachtig Engels, heerlijke stijl, helder en duidelijk, bezorgd om de lezer, een plezier, echt waar. En dan de inhoud: fascinerend, er is geen ander woord voor.

Het gaat om het verhaal van de wetenschappelijke ontdekkingen over de voortplanting. Dat begint al bij de Grieken en de Romeinen, maar pas met de Renaissance gaat men dieper in de op de zaken en pas in de zeventiende eeuw gaat men ook voorzichtig aan anatomisch onderzoek en aarzelende experimenten doen. Dat alles wordt hier uitvoerig en met veel gevoel voor de tijdsomstandigheden uiteengezet, op basis van de originele publicaties en briefwisseling, geïllustreerd met tekeningen en gravures uit die tijd.

Wat me vooral is opgevallen is een dubbele paradox. Enerzijds is het evident dat de mens maar al te goed wist hoe zich voort te planten, vanzelfsprekend. Ook de veeteelt dateert van vele millennia geleden en ook daar wisten althans de boeren precies hoe alles in zijn werk ging. Men castreerde bijvoorbeeld al dieren, zowel mannelijke als vrouwelijke lang voor onze tijdrekening. Men was ook niet blind voor een aantal erfelijke eigenschappen: kinderen lijken op hun ouders, op hun vader net zo vaak als op hun moeder en soms op allebei of op geen van beiden. Er was dus een zeer ver doorgedreven praktische kennis van de seksualiteit en het ‘systeem’ van de voortplanting. Anderzijds was de wetenschappelijke kennis ervan uiterst beperkt. De grootste filosofen, geneesheren en andere geleerden die zich ermee bezig hielden, kwamen tot de meest vergezochte theorieën, die nauwelijks iets met de zaak te maken hebben, terwijl de realiteit zich toch onder hun neus afspeelde.

Dat de man een bijdrage leverde tot het proces was duidelijk, daar twijfelde niemand aan. Dat ook de vrouw erbij nodig was, daar kon je ook niet naast kijken. Maar wat er precies gebeurde bij de coïtus en hoe het daarna verder ging? Daarover wist men ongeveer net zoveel als ik toen ik twaalf, dertien jaar was. En dat is zo gebleven tot, schrik niet, 1870 en het is pas echt duidelijk geworden rond 1950…

Een van de grote discussies was die over het ei. Men kon bij vogels en andere dieren vaststellen dat die eieren legden en dat uit die eieren ook jongen konden komen. Maar andere dieren en ook de mens zijn niet ovipaar (eierenleggend) maar vivipaar (levendbarend). Toch is men er vrij snel toe gekomen om te veronderstellen dat ook bij de mens een ei een rol speelde. Meteen werd de vraag gesteld: waar kwam dat ei vandaan? Was het de man die het plantte in de schoot van de vrouw? Was het de vrouw die het ei leverde? Maar wat was dan de rol van het mannelijk ‘zaad’?

De moeilijkheid was dat men het vrouwelijk ei niet vond, ook niet met de primitieve maar buitengewoon efficiënte microscopen van die tijd, bijvoorbeeld die van Leeuwenhoek. Nochtans is de eicel de grootste cel van het menselijk lichaam, veertig keer groter dan een spermacel, en zelfs met het blote oog zichtbaar. Toch is men er lang van uitgegaan dat de mens uit een of andere vorm van ei voortkwam.

Leeuwenhoek zag zijn eigen spermacellen in 1677. In zijn verslag benadrukte hij dat hij dat niet op een onkuise manier had geproduceerd, maar bij een legitieme vrijpartij met zijn eigen vrouw… Maar ook hij maakte de connectie niet: hij dacht niet dat die ‘beestjes’ verantwoordelijk waren voor de voortplanting. Toch was hij een tegenstander van de ei-theorie, precies omdat hij geen eieren vond bij vrouwen. Het lijkt wel dat hij ze niet wou zien, achteraf bekeken.

Hoe dan ook, zelfs toen men veel later wel degelijk het ei en de spermatozoïden had ‘gezien’, kwam men nog altijd niet tot de voor ons evidente conclusie. Men besefte dus enerzijds wel dat de man en de vrouw samen seks moeten hebben om tot voortplanting te komen, men wist dat het sperma en de eieren (eicellen, weten we nu) daarbij een rol speelden, maar ondanks uiterst doorgedreven anatomisch en microscopisch onderzoek wist men niet dat een zaadcel moet binnendringen in een eicel, precies zoals de man de vrouw penetreert. Die inzichten dateren van de twintigste eeuw… Een ontnuchterende vaststelling.

Het is bijzonder interessant om te zien hoe schrandere geleerden en uiterst pientere onderzoekers ondanks hun beste inspanningen gedurende tweeduizend jaar zijn blijven hangen in mythische verhalen, vage theorieën, ronduit fantastische interpretaties en idiote redeneringen over een zo belangrijk onderwerp als onze eigen voortplanting. De auteur benadrukt dat wij zelfs vandaag nog niet alle aspecten ervan volledig hebben onderzocht of uitgeklaard, er blijven nog steeds mysteries op te helderen. Maar wij hebben gelukkig de grote principes onderkend en dat laat ons toe om bijvoorbeeld dieren te klonen, kunstmatig te insemineren en in vitro te bevruchten, zwangerschap te voorkomen en zo de kinderwens te beperken en te plannen enzovoort.

Ik kan dit boek niet genoeg aanbevelen. Ik heb geen Nederlandse vertaling gevonden, jammer. Maar wie een beetje Engels kent, zal er veel plezier aan beleven, zowel wegens het boeiende onderwerp als voor de schitterende manier waarop het gebracht is.

P.S. Ik haast me om iets recht te zetten. Dank zij een snelle en vakkundige reactie van een van mijn trouwste lezers, die zich herhaaldelijk ergert aan mijn voorliefde voor niet-Nederlandstalige boeken, kan ik hier meegeven dat er wel degelijk een Nederlandse vertaling bestaat van het boek van Matthew Cobb, Generation dat ik hier gisteren besprak.

Matthew Cobb: De ei- en spermarace. Hoe zeventiende-eeuwse geleerden de geheimen van seks, leven en groei ontraadselden, De Bezige Bij Amsterdam, 2006, 375 p.;  ill. , € 22,5 ISBN 90-234-2081-0. Vert. van: The egg & sperm race. Distributie: WPG Uitgevers

Mijn correspondent voegde daaraan ook nog een interessante boekbespreking en flaptekst toe, maar die onthoud ik u bewust. Enerzijds kan je die wellicht zelf vinden, goegel dan op de Nederlandse titel; anderzijds probeer ik met mijn boekbesprekingen mijn lezers warm te maken voor boeken die ik zelf met plezier heb gelezen, maar dan zonder de inhoud te verklappen en zo hun leesplezier gedeeltelijk te bederven. Ik vermijd zelf ook het lezen van wat men in het Engels spoilers (bedervers) noemt: gegevens die de inhoud verklappen. Vandaar dus.

 Ik vermeld nog graag dat deze Nederlandse vertaling ook beschikbaar is in openbare bibliotheken, onder meer die van Leuven.

Het is me weer wat. Enkele jonge boeven raken slaags met enkele jonge politieagenten en het land staat in rep en roer. De verontwaardiging is groot, althans in Vlaanderen. Niet zo in Brussel en Wallonië, daar zijn ze blijkbaar wel wat gewoon op dat punt. Zei de jolige burgemeester van Brussel-stad niet: geweld? waar? wanneer? En: is het anders dan anders? Vlamingen die maatregelen vragen tegen Franstalige allochtone misdadigers worden al gauw van verdoken racisme verdacht. De betrokken ministers gaan weer ‘samenzitten’. Mijn vader zaliger zei daarover: ze dronken een glas en ze deden een plas en alles bleef gelijk het was.

Laten we het eens over die verontwaardiging hebben. Wij reageren op het nieuws van dat geweld alsof we er zelf bij waren, bijna alsof het op ons gepleegd was. Wij stellen ons in de plaats van de betrokkenen. Men noemt dat: plaatsvervangende verontwaardiging. De burgemeester van Brussel-stad bekijkt enkel de statistieken: is er opvallend meer geweld? Nee? Dan is er niets aan de hand: een fait divers. Wij reageren emotioneel op het sensationeel gebrachte nieuws, hij niet. We hebben allebei gelijk, natuurlijk.

Laten we het even over mogelijke oplossingen hebben. Niet voor dit ene probleem, maar meteen voor alles wat verkeerd gaat in de maatschappij, waarom niet?

Zolang als er al mensen samen wonen, dat wil zeggen van zodra er mensen op aarde verschenen, proberen zij zo goed en zo kwaad als het gaat samen te leven. Men heeft daarvoor ontelbare systemen, methoden, regels, voorschriften, afspraken en wetten gemaakt en ook godsdiensten verzonnen. Onze geschiedenis leert ons dat geen enkel systeem alleenzaligmakend is, dat men er nog nooit in geslaagd is om de perfecte maatschappij te realiseren, verre van. Er zijn steeds conflicten, op grote en kleine schaal, er is steeds geweld, oneerlijke verdeling van de lusten en de lasten, verkwisting en misbruik allerhande.

Daartegen hebben de mensen steeds gereageerd en voorstellen geformuleerd om die problemen op te lossen, de kleine en de grote. Dat heeft slechts heel zelden echt iets opgeleverd en dan nog meestal voor korte tijd. De mens verandert niet en zijn problemen evenmin.

Wanneer er zich weer eens iets voordoet, hoort men stemmen opgaan die radicale oplossingen voorstellen of eisen. Het zou in Brussel ongetwijfeld rustiger en veiliger zijn, indien men alle jongeren van allochtone afkomst tussen 12 en 32 zou opsluiten. Het lijkt wel alsof sommigen precies dat ook zouden willen.

Het is evident dat zoiets niet mogelijk is, praktisch gesproken, om nog te zwijgen van de ethische implicaties. Je kan alles oplossen met drastische maatregelen, maar die zijn (helaas, volgens sommigen, gelukkig, volgens sommige anderen) onuitvoerbaar. We hebben de middelen niet om alles optimaal te laten verlopen. Meer nog: als we die middelen toch zouden hebben, dan zou er toch nog van alles verkeerd gaan, daar kan je van op aan. Het zijn niet alleen uitzichtloze achtergestelde jongeren die misdaden begaan, er is ook witteboordencriminaliteit. Stinkend rijke mensen, die niets tekort hebben, die zich alles kunnen permitteren, stelen de spaarcenten van argeloze beleggers, of vergiftigen bewust honderdduizenden Chinese kinderen.

En toch zijn er altijd en overal mensen die voor drastische maatregelen pleiten en die het laten voorkomen alsof die ook perfect realiseerbaar zijn. Vaak zijn dat de kopmannen van (extreem-)rechtse partijen. Zij spreken daarmee een bevolkingsgroep aan die zich niet kan voorstellen dat er geen eenvoudige oplossingen zijn voor de problemen, die ze in hun stamcafé elke dag op luidruchtige wijze oplossen in de walm van hun sigaretten en de roes van hun alcohol.

Maar er zijn ook anderen. Er zijn in het verleden altijd mensen geweest die dachten dat zij zouden slagen waar alle anderen hadden gefaald. Meestal neemt dat de vorm aan van een dictatuur, al begint het op een meer onschuldige manier. Enkele voorbeelden: het Romeinse rijk, het christendom, het Ottomaanse rijk, de Islam, het communisme, het fascisme, het kapitalisme. Allemaal boden ze allesomvattende oplossingen voor alle problemen. Ze eindigen alle op dezelfde manier: in onderdrukking, overheersing, dood en verderf, zonder ook maar één probleem ook maar enigszins opgelost te hebben, integendeel. Lenin en zelfs Stalin waren wellicht aanvankelijk bezield met grootse idealen, Hitler was de redder van Duistland. Vele miljoenen doden zijn er telkens nodig geweest om de zaken weer een beetje convenabel te maken.

Wat moeten we daaruit besluiten?

Vooreerst dat we wantrouwig moeten zijn tegenover eenieder die radicale oplossingen vraagt of voorstelt. De vraag is misschien nog te vergoelijken als een emotionele reactie, maar erop ingaan is nefast. Als iemand met een radicaal voorstel afkomt, let dan goed op, want voor je het weet ben jij de pineut en hij machtig en rijk.

Er zijn, lieve mensen, geen simpele oplossingen, jammer maar helaas. Drastische ingrepen (van het Grieks drastikos, letterlijk: werkend, actief, dus efficiënt, effectief, maar bij ons met een superlatieve bijbetekenis: zeer goed of zeer agressief werkend); drastische ingrepen, zei ik, zijn gevaarlijk, ze doen meer kwaad dan goed. Artsen weten dat goed en houden zich (meestal) ver van paardenremedies. Als je een ingegroeide teennagel hebt, kan je de pijn verlichten door het hele been af te zetten, natuurlijk, maar dat is geen oplossing, toch? De basisregel van de geneeskunde is: primum non nocere, begin met geen kwaad te doen. Elke oplossing die een beschadiging inhoudt, is verdacht.

Moeten wij de drie Brusselse overvallers standrechterlijk afmaken, een publieke lynchpartij? Neen, neem ik aan. Moeten ze streng bestraft worden en liefst zo vlug mogelijk? Ja en ja, maar is dat wel mogelijk? Snelrecht, zegt u, maar dat is hier een contradictio in terminis: recht is niet snel in een moderne maatschappij, laat staan in Brussel. Uitzonderingsrechtbanken zegt u? Let daarmee toch maar goed op, zo is elke dictatuur begonnen. Zero-tolerance, lik op stuk, in bepaalde wijken, zegt u?

Maar terwijl we daarmee bezig zijn, lopen onze kinderdagverblijven gevaar, spelen de banken gevaarlijke spelletjes met onze spaarcenten, lopen er psychopaten rond, sluikstorters, huisjesmelkers, zwartwerkers, zwendelaars enzovoort. Het is een kwestie van prioriteiten.

Hoed je dus voor drastische oplossingen voor specifieke problemen. Maar wees nog meer beducht voor mensen die globale oplossingen voorstellen voor alle problemen van onze samenleving. Vandaag is het de Islam die naar voren geschoven wordt als een panacee. (Van Dale zegt dat we dat woord van het Frans geleend hebben; maar waar hebben de Fransen het gehaald? Uit het Grieks, weeral: pan alles; akos geneesmiddel; graag gedaan, Van Dale, maar waarom doe je je huiswerk niet zelf?) Als we allemaal de koran en de sharia zouden volgen, dan was het hier een hemel op aarde.

Als je dat gelooft, dan ben je zalig, bij manier van spreken. Je hoeft maar even te kijken hoe het eraan toe gaat in landen waar de Islam alleen aan de macht is om te weten dat ook dat geen oplossing is. Wij hebben dat meegemaakt, gedurende tweeduizend jaar, met het christendom en we zijn blij dat we daar nu stilaan van af zijn. Het communisme heeft grotendeels afgedaan. Maar ook het extreme en globale kapitalisme ligt onder vuur ten gevolge van de herhaalde crisissen, financiële, militaire en politieke. Er is met andere woorden geen enkele afdoende en algemeen geldende oplossing, niet voor de grote problemen en niet voor de kleine. Meer nog: we mogen dergelijke systemen niet vertrouwen, we mogen er zelfs niet naar verlangen, tenzij op zeer, zeer lange termijn.

De hemel op aarde is niet voor morgen. We zullen het dus nog even moeten doen met lapwerk, voorlopige oplossingen en onbevredigende compromissen. Echte successen mogen we alleen verwachten van het ernstige werk op lange termijn.

Misschien is het beter om onze energie daarin te steken dan in het aflaten van stoom, plaatsvervangende verontwaardiging en geroep op de banken, ministeriële overhaasting, doekjes voor het bloeden en het mediatiek sussen van de publieke opinie in het vooruitzicht van de volgende verkiezingen. Talkshows kunnen wel eens leuk zijn, maar het echte werk moet elders gebeuren. Enerzijds in het parlement, anderzijds en veel belangrijker, in ons eigen hart.

Verbeter de wereld, begin met jezelf.