Recentelijk zijn er verscheidene, zij het vooral Engelstalige boeken verschenen waarin onbevangen stelling genomen wordt tegen het bestaan van God en tegen elke vorm van religie. Het is een confirmatie van een ontvoogdingsstrijd die hier vooral sinds de jaren zestig van vorige eeuw is ingezet en die het maatschappelijk leven in de traditioneel katholieke westerse landen zeer grondig heeft veranderd. Voor de ouderen onder ons is de vergelijking tussen onze jeugd en ‘de jeugd van tegenwoordig’ ronduit schokkend.

Ikzelf zie dat grotendeels als een positieve evolutie, al ben ik natuurlijk niet gelukkig met sommige gevolgen van de veel grotere vrijheid waarover de jongeren nu beschikken; ik heb het dan vooral over sommige zeer commerciële vormen van ‘ontspanning’, met name het massaal uitgangsleven met mega-party’s, rave-fuiven, tecno, disco’s en dancings allerhande, met uiterst opzwepende te luide muziek, erotische omkadering, drankmisbruik, roken en druggebruik. Het is een verschijnsel dat je nog kan aanvaarden als een tijdelijk fenomeen en als een voorbijgaande fase in de ontwikkeling van een jonge mens, maar dat zorgwekkend is als het tot een verslavende hoofdzakelijke bezigheid verwordt.

Door de geschiedenis heen hebben de mensen steeds kritische vragen gesteld naar de functie van godsdienst en in onze traditionele maatschappij. Ook de middeleeuwse mens kon zich uitermate vrolijk maken over de wereldse paus en de rijke prins-bisschoppen, over overspelige kapelaans en over een kerk die meer met geld dan met het zielenheil begaan was. Ook binnen de kerk zijn er constant hervormingsbewegingen en herbronningen geweest, die steeds een heilzame invloed gehad hebben.

Een echte en onherstelbare geloofsbreuk is ontstaan met de overgang van de middeleeuwen naar de renaissance, vooral door de vragen die wetenschappers stelden bij de letterlijke interpretatie van de Bijbel en bij de kerkelijke leerstellingen over wereldse zaken. Er ontstond een kloof tussen kerk en wetenschappers, tussen wetenschap en geloof, niet in het minst omdat de eerlijke en terechte twijfels van die wetenschappers door de kerk niet aanvaard werden, zelfs niet als zij niet de essentie maar slechts oppervlakkige of zelfs folkloristische aspecten van dat geloof betroffen, zoals de wijdverspreide volksverering van heiligenrelikwieën met het oog op het verkrijgen van miraculeuze genezingen.

Geconfronteerd met deze reactie heeft de wetenschap zich in haar praktijk afgekeerd van het geloof en hebben de wetenschappers zich veelal beperkt tot een oppervlakkige, maatschappelijke godsdienstigheid, of zich ronduit en ook publiek tegen elke religie afgezet. De intelligentsia maar ook brede bevolkingslagen hebben die evolutie gevolgd. Onze westerse wereld is geseculariseerd, godsdienst is er zo goed als verdwenen. Als er nog enig geloof in God is, dan is dat vaag en zonder concrete invulling of consequenties; als er nog enige religieus gevoel is, dan is de beleving sporadisch, zonder veel overtuiging, zonder gemeenschapsgevoel, zonder discipline. De invloed van kerken en religieuze organisaties is mede daardoor tot het uiterste minimum beperkt.

Men kan zich daarbij vragen stellen. Kunnen we als maatschappij overleven zonder godsdienst, daar waar we tot vijftig jaar geleden aan die godsdienst een vandaag zo onvoorstelbaar belangrijke plaats gaven in ons leven?

Zeker, er was in die kerk nogal wat overtollig ballast dat we meesleurden uit het verleden en dat ook binnen de kerk wrevel opwekte en dat meestal stilzwijgend verdwenen is. Wie herinnert zich nu nog de index van verboden boeken of de zedelijke beoordeling van boeken en films? Wie de excessen van de heiligenverering? Aflaten? Vasten en vleesderven? Wie gelooft nog in mirakels? Wie gaat nog te biecht?

Voor andere kerkelijke aspecten zijn er burgerlijke alternatieven gekomen, soms naast de kerkelijke, zoals het huwelijk en de begrafenis, soms in de plaats ervan. De kerk spreekt zich vrijwel nooit meer uit over wetenschappelijke theorieën en praktijk, zij heeft dat domein eindelijk wijselijk verlaten. Ook maatschappelijke kwesties worden nu bijna uitsluitend in de politieke arena beslecht, niet met encyclieken. En de stuntelige kerkelijke pogingen om toch nog enige maatschappelijke invloed uit te oefenen worden op ongeloof, onbegrip of zelfs hoongelach onthaald en genegeerd, ook binnen de kerk. Alle recente kerkelijke of beter: roomse uitspraken over seksualiteit, voortplanting, euthanasie, sociale verantwoordelijkheid, de rol van de vrouw in de kerk en in de wereld, over vrede en oorlog, hebben dat lot oververdiend ondergaan.

Fundamenteel voor de geseculariseerde wereld is de afwezigheid van een God, nauw verbonden met het algemeen ongeloof in een persoonlijk voortbestaan na de dood. Zelfs indien men deze beide ‘stellingen’ niet nadrukkelijk aanvaardt of verdedigt, zelfs indien men niet uitsluit dat er ergens iets is, dan nog kan men stellen dat God en hiernamaals weinig of geen invloed uitoefenen op het leven en sterven van de moderne westerse mens.

Sommigen hebben gemeend dat dit zou leiden tot chaos, tot de aftakeling van alle waarden, tot algemene losbandigheid, een spectaculaire stijging van de misdaad en de totale ontwrichting van de maatschappij. Mede omdat andere instellingen bepaalde kerkelijke functies hebben overgenomen en daardoor hun autonoom belang spectaculair hebben zien toenemen, zoals het gerecht en de politie, de economie inclusief de vakbonden, en de politiek, is dat niet gebeurd, integendeel: onze beschaving doet het al bij al goed, dankuwel.

Het was trouwens niet erg moeilijk om het beter te doen dan toen de Kerk nog almachtig was en het religieuze onze maatschappij doordrenkte met dogma’s en moraal. De verschrikkingen van de eerste helft van de 20^ste eeuw betekenden het failliet van de krachten die de maatschappij toen beheersten: paus en religie, koning en adel en leger, ongebreideld kapitalisme, cultuur als expressie van de macht: absolute idealen afgeleid uit een theocentrisch wereldbeeld. Zij liggen begraven op de uitgestrekte slagvelden en de soldatenkerkhoven van de 20^ste eeuw.

De mens heeft in die context dus blijkbaar niet alleen een grote afschuw gekregen van dergelijke ‘grote verhalen’, maar heeft ook geen duidelijke behoefte om er nieuwe te creëren. Er zijn geen nieuwe overtuigende en blijvende filosofische, sociale of economische systemen die de wereld overheersen. Voor een beperkte tijd verkozen presidenten hebben de plaats ingenomen van ad vitam regerende vorsten. Verandering is het kenmerk van alles, er zijn geen zekerheden meer. De wereld is een zeer complex geheel geworden van vaak tegenstrijdige onduidelijke krachten, waarin het zo goed als onmogelijk is geworden voor een individu of een organisatie om spectaculaire dingen te doen en waarin de spektakels die zich we zien, niet kunnen teruggebracht worden tot een of andere duidelijke oorzaak. Niemand is hoofdelijk verantwoordelijk voor wat er gebeurt in Darfur, Afghanistan, Zuid-Afrika, Tsjetsjenië, Irak, Israël en Palestina… en niemand heeft er een oplossing voor. Niemand organiseert de beursdalingen en –stijgingen, niemand de overstromingen, niemand de economische opbloei in Azië. De wereld draait en de mensheid, talrijker dan ooit tevoren, overleeft in al bij al betere omstandigheden dan ooit tevoren.

Die aanvankelijk aarzelend gerealiseerde vaststelling, dat de wereld niet stilstaat als we niet meer naar de kerk gaan, als we leven als God in Frankrijk, is voor de meeste leeftijdsgenoten voldoende geweest om zonder veel scrupules de kerk de rug toe te keren. Wij hebben onze moraal niet hoeven aan te passen aan het besef dat er na de dood niets meer is, of toch niets duidelijks, niets dat enige invloed kan hebben op ons leven hier. Verdedigers van de godsdienst hebben nochtans daarvan steeds hun sterkste argument gemaakt, ook als alle dogma’s al lang versleten waren: godsdienst houdt de mens in toom. Het besef van het hiernamaals is nodig om hem te dwingen zich te schikken naar wetten en voorschriften, de hel is een deterrent, een stok achter de deur, zonder zweep zal de mens niet werken en zwijgen, toch niet voor iemand anders.

Blijkt dat de mens rustig doorgaat met werken, zij het iets minder zwijgzaam, met kinderen op de wereld zetten, met samenleven, met de wereld aan zich te onderwerpen en dat allemaal met zelfs iets meer overleg dan vroeger, met meer kennis van zaken, met wat meer nuchtere berekening, gesteund op objectief wetenschappelijk onderzoek. Zelfs het inzicht dat dit leven het enige is dat we hebben en dat het daarna gedaan is, verandert niet zo erg veel aan onze manier van leven. Ook voor de grote ontkerkelijking waren we trouwens al levensgenieters, na de lege formaliteit van de grauwe zondagsvroegmis gingen we vissen. Godsdienst heeft nooit iemand weerhouden om rijk te worden of naar bed te gaan met wie hij of zij wou. Het grote verschil is dat we ons vroeger gemakkelijker lieten verleiden om te doen alsof, dat er meer doden moesten vallen alvorens we het geweer neerwierpen, dat we gedweeër stemden en voor een lager loon wilden werken, dat we grotere standenverschillen aanvaardden, beter ons plaats wisten; dat we meer een massa waren en minder verantwoordelijke, autonome individuen.

Dat is de grote bevrijding geweest, dat is wat het wegdeemsteren van God en hiernamaals concreet betekenen: enkel de mens is de maat van de dingen, je bent wat je hier doet, niet wat je later in de eeuwigheid zal zijn op basis van wat je hier uitgespookt hebt, hoe goed je allerlei belangrijke en onbelangrijke regels onderhouden hebt. De gevolgen van je daden beperken zich tot deze wereld, alleen daarmee moet je rekening houden. Als er al een afrekening komt en een strafmaat, dan zal dat hier zijn, of niet.

Elke mens is daarom zo goed als een andere, iedereen kan president worden van zijn land of Nobelprijswinnaar of miss Belgique (voorlopig moet je nog wel van het vrouwelijk geslacht zijn, very much so zelfs), het volstaat vaak om het te willen.

Deze wereld is een goudmijn, Eldorado, een tuin van Eden, een aards paradijs. De medemens is onze geliefde, onze reisgezel en kan slechts onze vijand zijn als een van ons dat toelaat.

Alle menschen wirden Brüder…

Zo zingen we in onze Europese hymne op de woorden van Friedrich Schiller. Precies dat stukje is een aanpassing aan de tekst die hij in 1803 aanbracht. Blijkbaar had ook hij nog enige twijfels. Een jaar geleden, op 22 december 2006, schreef ik hier al over wat mensen gelijk maakt en ook wat hen van elkaar onderscheidt. Die twee aspecten komen als bij een pendelbeweging beurtelings naar voren bij allerlei gelegenheden en zijn dan bron voor commentaar. Als kinderen in de arme gebieden van deze aarde massaal sterven omdat ze (onder meer) geen drinkbaar water hebben, dan voert een menslievende organisatie daarover een campagne. Men doet dan een beroep op onze morele verontwaardiging: zoiets kán toch niet! Dat mogen we toch niet laten gebeuren! Daar moet iets aan gedaan worden! Stort op rekeningnummer 000…, bijdragen vanaf € 30 zijn fiscaal aftrekbaar.

De basis van de redenering is een onderliggende algemene regel, namelijk dat alle mensen gelijk zijn, dat elk mensenleven even belangrijk is. Onze kinderen hier bij ons hebben het goed, dus mogen we niet toelaten dat kinderen in Afrika omkomen van ontbering. De conclusie daaruit is niet dat we de Afrikaanse landen onder druk zetten om meer te doen voor de drinkwatervoorziening (en bijvoorbeeld minder voor de aankoop van wapens en het voeren van onderlinge oorlogen, voor wagens, televisies en vele andere nutteloze luxeproducten, die ze allemaal bij ons komen kopen, tot en met bontjassen). Nee: blijkbaar hebben wijzelf als mens een persoonlijke verantwoordelijkheid voor de deplorabele toestand ginder, want men doet een beroep op ónze financiële bijdrage: met zoveel of zoveel euro kan je zoveel kinderen redden.

Dezelfde algemeen menselijke basisredenering vind je terug in wetenschappelijke publicaties. Het kan immers niet dat men een uitspraak doet over de mens en dat men daarmee bijvoorbeeld enkel de mensen in één bepaalde regio bedoelt, in gunstige of ongunstige zin. Als men in de geneeskunde een vaccin ontwikkelt tegen mazelen, pokken of de kusjesziekte, mononucleose, dan gaat men ervan uit dat het werkt bij álle mensen. Aids komt misschien wel meer voor in bepaalde gebieden, maar het is een ziekte die elke mens kan treffen in dezelfde omstandigheden. In de middeleeuwen was de pest de grote gelijkmaker, want ze trof armen en rijken, machtigen en hulpelozen, jong en oud.

Ook de filosofie gaat uit van de algemene gelijkheid van de mensen. Zij spreekt over ‘de mens’ en bedoelt: de mensheid, elke mens. Zoals in het bekende syllogisme: alle mensen zijn sterfelijk, Socrates is een mens, (dus) Socrates is sterfelijk. Het eerste lid, de major, stelt een algemene regel, het tweede of minor zegt dat een bepaald onderdeel behoort tot het geheel uit de major, het derde lid of conclusie leidt daaruit af dat wat geldt voor allen, ook voor die ene het geval is.

We zien meteen ook de gevaren van een dergelijke redenering, want hoe weten we dat alle mensen sterfelijk zijn? We kunnen enkel vaststellen dat tot nu toe alle mensen gestorven zijn en dat is wel een héél sterke aanwijzing, maar met de inductieve methode (zie…) komen we alleen maar tot algemene regels die gelden tot het bewijs van het tegendeel. Alle zwanen zijn wit, dit is een zwaan, dus is ze wit ging op tot men ergens in Australië zwarte zwanen ontdekte.

Wetenschappelijke theorieën zijn precies dat: veronderstellingen, hypotheses, premissen, opvattingen die men voor waar aanneemt tot eventueel blijkt dat ze niet kloppen en dan maakt men er nieuwe. Het is niet ondenkbaar dat men er ooit in slaagt om het verouderingsproces van de mens zo goed onder controle te krijgen dat de natuurlijke regeneratie die zich nu tot een mensenleven beperkt, zou kunnen gemanipuleerd worden om het menselijk lichaam onbeperkt te laten voortleven. Louter technisch is dat in principe niet onmogelijk, of het ooit lukt, is een andere vraag en of we dat wel willen nog een andere. Maar het doet ons vragen stellen bij simpele inductieve redeneringen.

We zijn even afgedwaald, neem me niet kwalijk.

Het was bij het lezen van enkele filosofische werken dat ik getroffen werd door de absolute wereldvreemdheid van sommige universele uitspraken. Zo stelt vrijwel elke filosoof die naam waardig dat de mens een vrij wezen is, dat daarin de essentie van zijn mens-zijn gelegen is. De mens is in zijn denken, zijn doen en laten, zijn beslissingen & niet afhankelijk van iets of iemand buiten zichzelf: hij is een autonoom wezen. In dezelfde zin stelt men dat ‘de’ mens ook een moreel wezen is en zo meer.

En daar begint de pendelbeweging dan.

Want er is toch wel degelijk een verschil tussen vrij zijn en kúnnen vrij zijn. Wat betekent het eigenlijk als een filosoof zegt: de mens is vrij? Op zijn minst is dit een oproep aan alle mensen om dit ook waar te maken in de praktijk. Dan bedoelt de filosoof: de mens is geroepen tot vrijheid, hij heeft het in zich, hij is ertoe in staat. Dat impliceert dat niet elke mens vrij is, of helemaal vrij; het betekent ook dat zelfs de meest vrije mens toch niet helemaal vrij is. Het syllogisme gaat dan niet op, of niet helemaal: alle mensen zijn vrij, ik ben een mens, maar zo vrij ben ik nu ook weer niet...

Alles hangt af van wat men ermee bedoelt dat alle mensen vrij zijn: in principe, in theorie, in ‘potentie’, als mogelijkheid, uiteindelijk, of in de praktijk, concreet gezien, voorlopig… Wij weten allemaal dat vrijheid zeer relatief is. De filosoof kan nog menen dat ook in de gevangenis de mens vrij is en sommige gevangenen hebben dat ook bewezen, denk maar aan Socrates die zelf besliste om zijn veroordeling niet te ontlopen, denk aan bekende gewetensbezwaarden en dissidenten zoals Nelson Mandela en Solzjenitzin. Maar wat is de vrijheid van de zwarte mentaal beperkte kruimeldief die levenslang, letterlijk dan, uitzit in een Texaanse gevangenis? Van aan lager wal geraakte drankverslaafden in de Russische ‘gevangenissen’? Van Irakese opstandelingen in Amerikaanse gevangenissen? Van verdachten in Guantanamo? Van vrouwen in sharia-gevangenissen? Ook de pest was niet voor iedereen even gevaarlijk: enkele rijke jongelui ontvluchtten de stad en vertelden elkaar de Decamerone… Ongetwijfeld kan je zelf nog genoeg sprekende voorbeelden vinden van situaties die de vrijheidsgedachte uitermate op de proef stellen, zodat de uitspraak: niemand is vrij ongeveer dezelfde lading dekt als: alle mensen zijn vrij.

Dat is de diepe tragiek van de filosofie, voor velen de meest verheven menselijke activiteit: wat zij zegt mag dan al waar zijn, maar het is een wereld van verre idealen, van nobele na te streven doelstellingen. Zij zegt niet hoe de wereld is, maar hoe die zou moeten zijn, hoe hij zou kunnen zijn… als!

Ook wij die in de kern zelf van de westerse beschaving leven en die daar de meest bevoorrechte posities innemen, zijn nooit helemaal vrij. Hoe dikwijls gebeurt het in een mensenleven dat men als individu een belangrijke keuze bewust maakt in volle vrijheid, zonder rekening te houden met anderen, omstandigheden, zijn eigen verleden? Zelfs de meest belangrijke beslissingen nemen we vaak in een opwelling, we hakken de knoop door, we kopen dan toch maar die duurdere wagen, het zwembad in de tuin komt er toch, de reis naar het Verre Oosten kan er ook nog af. Of we verkopen al wat we hebben en trekken naar de Provence. Of we stappen op een dag uit ons huwelijk en beginnen een nieuw avontuur.

In Animal Farm laat George Orwell de varkens de stelregel als volgt ombuigen in hun voordeel: all animals are equal, but some are more equal than others. Alle mensen zijn gelijk, maar sommige zijn ‘gelijker’, ze hebben of krijgen meer gelijk. Ik hoef niemand te overtuigen van de feitelijke en grondige ongelijkheid onder de mensen. Ook hier kan je net zo goed zeggen: alle mensen zijn ongelijk, als: iedereen gelijk voor de wet. We wéten dat in principe iedereen gelijk is en we weten evengoed dat in de praktijk die gelijkheid helemaal niet bestaat. Op één moment zal men de nadruk leggen op het ene aspect, even later op het andere.

Niemand zal aanvaarden dat een politiek systeem sommigen bevoordeelt: de Franse revolutie liet de koppen rollen van de bevoorrechte standen. Maar élk politiek systeem is beter voor de enen dan voor anderen, ook het communisme had de nomenklatura, de leiders die zich alles konden permitteren en Chavez is niet minder corrupt dan zijn voorgangers, ook in de beste democratie zijn er winnaars en verliezers. De klassieke dooddoener van elke verdediger van ongelijkheid is deze: verdeel al de rijkdom ter wereld gelijk onder alle mensen en een maand later zijn de rijken weer rijk en de armen weer arm.

De schone algemene stellingen van filosofen, moralisten en theologen zijn daarom tergend misleidend. Ze zijn té absoluut om echt waar te zijn. Elk mensenleven is waardevol, zeggen zij en ze bedoelen dat letterlijk, het menselijk leven is een absolute waarde. Maar het syllogisme gaat niet op: elke mensenleven moet in stand gehouden worden, ik ben een mens, dus ik heb recht op leven, maar als ‘ik’ in Darfur woon, als ‘ik’ een jongere chauffeur ben tijdens het weekeind, als ik onveilig vrij, als ik rook &c, dan is mijn leven veel minder waard dan dat van anderen. Gewoon om van de ene plaats naar de andere te gaan, vaak zonder enige noodzaak, of om luxegoederen te verplaatsen, nemen we eigenlijk onaanvaardbare risico’s, kijk maar naar het aantal verkeersdoden, we staan er niet bij stil, we nemen het er gewoon bij. Een algemene snelheidsbeperking op alle wagens tot 50 km per uur, altijd en overal, ingebouwd op de motor, zou het aantal doden tot een minimum beperken. Als we overal de legers zouden afschaffen, radicaal, meteen, en al de mensen en middelen die daardoor vrijkomen, inzetten voor vreedzame doeleinden, dan zouden we nogal staan kijken van de positieve gevolgen.

We weten dat, en we doen het niet, zoals Paulus zegt. Het menselijk leven heeft in de praktijk niet de absolute waarde die de filosofen eraan geven.

Het syllogisme werkt niet, want de major is te breed en de minor valt tussen de plooien, de conclusies gaan niet op. Alle mensen zijn sterfelijk, maar dat doet er niet toe, want de ene leeft beter en langer dan de andere en dat is oneindig veel belangrijker dan dat ze allebei uiteindelijk doodgaan. De arme put geen troost uit het feit dat de rijke het niet kan meenemen, de aidspatiënt heeft geen enkele voldoening aan de gedachte dat hij alleen maar wat vroeger sterft dan een gezonde mens.

Uit de algemene regels vallen amper nuttige lessen te trekken. Goed dat er een universele verklaring is van de rechten van de mens, maar daarmee beschikt nog niet iedereen over die rechten, noch is er enig vooruitzicht dat dat ooit het geval zal zijn.

Wat moet onze conclusie zijn uit deze dubbele, dubbelzinnige Januswaarheid met twee gezichten, deze pendelbeweging tussen de onrealistische absoluutheid van de regel en de harde realiteit van de relatieve waarheid?

Misschien alleen dit: hoed je voor algemene regels, maar koester je dromen.

"The Impossible Dream"

uit: The Man of La Mancha (1972), muziek van Mitch Leigh, tekst van Joe Darion, een musical over Cervantes en zijn Don Quixote.

To dream the impossible dream
To fight the unbeatable foe
To bear with unbearable sorrow
To run where the brave dare not go
To right the unrightable wrong
To love pure and chaste from afar
To try when your arms are too weary
To reach the unreachable star

This is my quest
To follow that star
No matter how hopeless
No matter how far

To fight for the right
Without question or pause
To be willing to march into Hell
For a heavenly cause

And I know if I'll only be true
To this glorious quest
That my heart will lie peaceful and calm
When I'm laid to my rest

And the world will be better for this
That one man, scorned and covered with scars
Still strove with his last ounce of courage
To reach the unreachable star

Dromen, ook die onmogelijke droom
bekampen, die onoverwinnelijke vijand
verdragen, dat ondraaglijk verdriet
lopen, waar dapperen niet eens durven gaan
recht maken, wat onrecht en verkeerd is
liefhebben, zuiver en kuis en veraf
proberen, ook als je armen te moe zijn
reiken, naar die onbereikbare ster

Dat is mijn queeste
die ster te volgen
hoe hopeloos ook
hoe ver ze ook staat

Ten strijde voor het recht
zonder vraag of respijt
bereid om te hel te bestormen
voor een hemelse zaak

En ik weet: als ik maar trouw blijf
aan deze heerlijke queeste
dat mijn hart vredig en kalm zal zijn
als ik te rusten word gelegd

En de wereld zal er beter om zijn
dat één man, miskend en met lidtekens bedekt
nog bleef streven met zijn laatste gram moed
om te bereiken
die onbereikbare ster.

(vertaling Karel D’huyvetters, 2007)

Een van de kernvragen van de filosofie, door alle eeuwen heen, is deze: is er een louter geestelijke realiteit? Men kan dit nog op vele andere manieren formuleren, maar het komt toch op deze grondvraag terug: is er iets dat kan bestaan, los van de materie? Men kan ook blijven discussiëren over deze woorden of andere die men gebruikt: wat is bestaan, materie, geestelijk &c. Maar men ontkomt niet aan de noodzaak om een antwoord te geven op de vraag die zich bij elke filosofische discussie zal stellen: is er een realiteit die de materie overstijgt.

Het antwoord dat de mensheid, meestal bij monde van haar filosofen, theologen en kunstenaars daarop heeft gegeven, was gedurende vele eeuwen bijna uitsluitend positief, zonder ook maar de minste aarzeling. Zelfs met de Verlichting, wanneer de mens zich stilaan bevrijdt van autoritaire bevoogding en zelf onbevangen gaat zoeken naar de waarheid, was men nog niet eens toe aan enige ernstige twijfel over het bestaan van geesten, engelen en duivels en God, natuurlijk, en een ‘geestelijk’ voortbestaan van de ziel van de mens na de dood. En dit is heel lang zo gebleven. Ook vandaag nog zijn mensen die stellen dat er niets anders is dan materie – nog een manier om hetzelfde te zeggen – weinig talrijk en niet echt populair.

Nochtans hebben de voorstanders van een geestelijk bestaan weinig argumenten en hebben dat steeds minder met het voortschrijden van de wetenschap. Weinigen zullen nu nog enig geloof hechten aan het bestaan van boze en goede geesten, van mirakels en andere directe goddelijke tussenkomsten hier op aarde. Wij begrijpen de wereld steeds beter in al zijn facetten en hoewel we weten dat er nog meer is dat we niet weten, toch zijn we ervan overtuigd, van langsom meer, dat alles kan uitgelegd worden door het bestuderen van de materie. We zoeken de verklaringen voor alles in de wetmatigheden van alles zelf, niet meer in andere dimensies, in onverklaarbare invloeden van ‘buitenaf’, bijvoorbeeld een wraaklustige en bestraffende God.

Bovendien heeft nog nooit iemand ook maar enigszins of bij benadering kunnen aantonen dat er iets is dat enkel kan verklaard worden door een beroep te doen op iets dat buiten ons begrip valt, of dat er iets bestaat dat los staat van alle materie. Ook de ‘godsbewijzen’ kunnen zonder meer teruggeleid worden tot kringredeneringen: ze bewijzen slechts waar ze al van uitgaan.

Als we de veronderstelling dat er niets bestaat buiten de materie tot het uiterste doortrekken, als we van die benadering een regel maken, een wet, ja, dé natuurwet, dan heeft dat allerlei consequenties en het zijn vaak die conclusies die we niet willen of durven of kunnen trekken, ook al wijst alles erop dat onze basisregel onvermijdelijk is. Dit leidt tot de paradox dat alle wetenschappers, op enkele zonderlinge uitzonderingen na, ten minste impliciet overtuigd zijn van de regel dat er niets anders is dan materie, en dat de mensheid grotendeels die zelfde mening toegedaan is, zoals ten overvloede blijkt uit al wat we doen, maar dat anderzijds nog heel veel mensen aarzelen om dat ook expliciet toe te geven. Er zijn tijden geweest dat men precies daarvoor op de brandstapel eindigde. Nog niet zo lang geleden was ‘goddeloos’ een scheldwoord en stond atheïsme gelijk met morele verdorvenheid.

Even een etymologische uitstap over impliciet en expliciet, een geleerd duo dat jonge mensen in het secundair onderwijs vaak voor het eerst voorgeschoteld krijgen en niet gemakkelijk verteren. Laten we beginnen met expliciet. De basis is het Latijnse werkwoord explicare en dat heeft vele betekenissen, die alle te maken hebben, letterlijk of figuurlijk, met ontvouwen, uitspreiden, ontplooien, ontwarren, verduidelijken, uiteenzetten, uitleggen. Expliciet betekent dus: klaar en duidelijk. Het tegenovergestelde is impliciet en dat is dan iets dat duister en onduidelijk is, dat wel aanwezig is maar tevens verborgen blijft, dat niet uitgesproken wordt, iets waarvoor men niet openlijk uitkomt, iets dat inbegrepen, verondersteld is zonder dat het nadrukkelijk (of expliciet) vermeld wordt. Expliciteren is dan iets impliciets wél uitdrukkelijk vermelden, impliciteren betekent meestal iets meenemen in de redenering zonder het te vermelden. (Impliceren komt van een ander Latijns werkwoord implicare en betekent iets of iemand ergens bij betrekken.)

Er is dus een tegenstelling tussen wat men doet, zowel in de wetenschap als in de dagelijkse omgang en wat men antwoordt op de vraag: is er nog iets buiten de materie? Bestaat God? Is er een hiernamaals? Men kan moeilijk ontkennen dat de mensheid zich gedraagt alsof het antwoord op die vragen telkens negatief is. En toch aarzelt men. In een televisie-interview antwoordde de rector van de Katholieke Universiteit Leuven, een theoloog, op de vraag: Darwin of Benedictus? spontaan: Darwin! Nochtans zal diezelfde persoon op de vraag: bestaat God? zeker even overtuigd positief antwoorden. Vreemd, toch?

Er zijn geen twijfels meer mogelijk, de wetenschap heeft onomstotelijk vastgesteld dat alle menselijke activiteit, ook het bewustzijn, onverbrekelijk lichamelijk is. Onze gedachten en emoties zijn activiteiten die zich grotendeels in onze hersenen afspelen. Zonder die actieve hersenen en een lichaam dat ze onderhoudt, zijn er geen gedachten of emoties, is er geen zelfbewustzijn. Er is niet ‘iets’ dat men bijvoorbeeld de ziel zou kunnen noemen. Er is niets in de mens dat kan bestaan zonder of los van zijn lichaam. Die hersenen zijn immers geen lege doos, geen louter middel, vehikel, instrument, iets dat zelf onveranderd in staat zou zijn tot de onbeschrijflijk weidse veelheid en verscheidenheid van onze ‘geestelijke’ activiteiten. Onze gedachten zijn, indien we ooit zo ver zouden (willen) geraken in de neuro-wetenschappen, steeds singulier en aanwijsbaar, er zijn fysieke verschillen tussen de ene gedachte en de andere, het zijn gebeurtenissen in de verbijsterende en aan absolute chaos grenzende complexiteit van ons brein.

Filosofen, ook Ludwig Heyde, zie mijn bespreking van zijn boek gisteren, wijzen er vaak op dat men de hersenen niet mag verwarren met de gedachten &c. die ze ‘voortbrengen’. Men wijst dan op het verschil tussen een voldoende en een noodzakelijke voorwaarde: de hersenen zijn evident wel de conditio sine qua non voor de gedachten, maar even evident niet de voldoende voorwaarden voor de gedachten, wat al bewezen is door de zogenaamde hersendood, waarbij de hersenen nog wel bestaan, maar geen (registreerbare) activiteit meer ontplooien; dan zijn er wel hersenen, maar geen gedachten. Er moeten dus nog andere voorwaarden vervuld zijn dan enkel de aanwezigheid van hersenen, zegt men dan en dat mysterieuze en altijd impliciete andere, dat zou dan de ‘geestelijke dimensie’ van de mens zijn, zijn ziel, zijn ego, zijn zelfbewustzijn. Wat die andere voorwaarden zijn, daarover blijft men steeds vaag en doet men steeds een beroep op geloof, overtuiging en het aanvaarden van mysterieuze dimensies van ons mens-zijn.

Merkwaardig hoe zelfs verstandige mensen met zo’n eigenaardige redeneringen kunnen voor de dag komen. Als we aannemen dat er geen ‘geestelijke’ activiteit is zonder de hersenen, dan is daarmee toch alles gezegd? De (actieve) hersenen zijn de noodzakelijke voorwaarde voor geestelijke activiteit; de gedachten die ze ‘doen’ zijn enkel mogelijk ‘in’ de hersenen. Het zijn uiterst complexe fysieke, chemische en elektromagnetische verschijnselen van het brein. Neem de hersenen weg en dat is meteen het einde van de persoon. De gedachten vallen wel degelijk integraal samen met hun fysieke activiteit. Er is natuurlijk een belangrijk verschil in de beleving en de waarneming: wellicht en misschien zelfs hopelijk zullen we nooit in staat zijn om met een toestel iemands gedachten te lezen (al hebben we nu al toestellen die we met onze gedachten kunnen besturen!) en zelfs als we dat zouden kunnen, dan nog zullen we die gedachten anders ‘lezen’ dan ze voor de persoon zelf aanwezig zijn, omdat ze daar ingebed zijn in de wirwar van geheugen, ervaring, begaafdheid &c. die van elke mens een uniek verschijnsel maken. Maar het is een fundamentele en overbodige dwaling om te veronderstellen dat de mens zelfs in zijn gedachten zou kunnen loskomen van zijn lichaam.

Dergelijke opvatting getuigt van een vrijwel onuitroeibaar dualisme, een gespletenheid die meer kwaad dan goed doet, zelfs als hypothese of benaderingswijze ter verduidelijking, als metafoor. Dat is het gevaar van Plato’s grot en van de noumenale wereld van Kant en van elke religie: men neemt zijn wensen voor werkelijkheid, men hecht geloof aan de voorstelling, de afbeelding, het symbool en vergeet daarbij dat het om symbolen gaat, die geen eigen realiteit hebben, die slechts verwijzen naar een werkelijkheid die zonder die beelden niet te vatten is.

Poëzie is belangrijk, godsdienst eventueel ook, maar dan niet als de ultieme verklaring van de mens en de dingen, maar als een benaderingswijze, een levensopvatting, een subtiel omgaan met de rijke complexiteit van het leven, een overlevingsstrategie, een manier van in de wereld te zijn.

Tot het bewijs van het tegendeel gaan we, dat wil zeggen ikzelf en in de praktijk en impliciet ook omzeggens alle medemensen, zelfs de meest fundamentalistisch religieuze, er daarom van uit, zoals we ook doen in de wetenschap, de techniek, de geneeskunde en in de dagelijkse omgang, dat onze wereld verstaanbaar is, in de mate dat wij hem al verstaan, zonder dat we een beroep moeten doen op geesten, op iets dat enkel een geestelijke en dus geen enkele materiële realiteit heeft. Ook een cretionist zal niet aanvaarden dat zijn bankier hem op een dag komt vertellen dat God of de duivel zijn bankrekening heeft geplunderd.

Vanzelfsprekend betekent dat niet dat er niets geestelijks zou zijn: er is wel degelijk een verschil tussen het bewustzijn van een gedachte en haar fysische realiteit in de hersenen, maar het is een verschil van waarneming, van waarnemer, van ervaring, het is een ander aspect, een ander gezichtspunt van één en dezelfde realiteit. Wij spreken over moraal, spijt, liefde, heimwee, misdaad, straf en ontelbaar veel andere begrippen waarvan we de (algemene) betekenis begrijpen, ook al ‘bestaan’ die begrippen niet in de materiële wereld als afzonderlijke en waarneembare ‘dingen’. Ze bestaan voor ons omdat we ze denken en ze zijn reëel omdat ze bruikbaar zijn in de werkelijkheid, omdat ze iets belangrijks uitdrukken over die werkelijkheid. Indien er echter geen enkel ‘brein’ zou zijn om ze te denken, dan zouden ze niet bestaan. Er is (voorlopig) geen moraal in een zwart gat of een verre nevelsluier.

En dan de consequenties…

Zeker in de traditionele westerse godsdiensten van joden, christenen en moslims overstijgt God noodzakelijk de fysieke realiteit: hij is niet materieel en zijn bestaan is evenmin afhankelijk van de gedachten van de mens. Dat botst frontaal met onze opvatting dat er niets kan zijn zonder materiële basis.

Een persoonlijk voortbestaan van de individuele mens is niet echt duidelijk aanwezig in het Joodse ‘geloof’, maar het is wel de sluitsteen en de basis van het christendom en de islam. Wij weten anderzijds dat elke persoon lichamelijk uiteindelijk volledig verdwijnt. Als er dus een voortbestaan is, dan moet dat noodzakelijker wijze een ‘geestelijk’ voortbestaan zijn en dat is ook wat die en andere godsdiensten zeggen. Ook dat is in flagrante tegenspraak met onze stelregel over de materie en het bestaan.

Wij zouden kunnen verder gaan en onderzoeken welke andere veronderstellingen, bijvoorbeeld uit de moraal, gebaseerd zijn op het aanvaarden van een louter geestelijke realiteit. Men zou ook kunnen onderzoeken waarom de mens, eens hij tot de eigenlijk erg eenvoudige vaststelling is gekomen over de materie, toch nog vasthoudt aan allerlei onrealistische veronderstellingen. Het lijkt me echter interessanter en belangrijker om daarentegen aandacht te besteden aan wat de pluspunten zouden kunnen zijn van het expliciet aanvaarden van de basisregel van het naakte bestaan.

Voor elke godsdienst zijn er twee mysteries, onverklaarbare maar onmiskenbare en onvermijdelijke vaststellingen: het lijden en de dood. Het zijn echter alleen maar cruces interpretum, kruisen voor de verklaarders, voor wie redeneert vanuit een godsdienstige overtuiging, vanuit een geloof. Wie aanvaardt dat de materie alles is, dat de mens ‘slechts’ materie is, weet meteen dat met het afsterven van het menselijk lichaam ook een definitief einde komt aan het bestaan de persoon. De godsdienst ontkent dat en stelt daar tegenover dat pas dan het echte leven begint, onbelast door de materie.

Daarmee is echter de dood niet ‘opgelost’: christenen blijven het evengoed moeilijk hebben met het afsterven van een geliefde als atheïsten. Het belangrijkste verschil ligt mijns inziens hierin, dat de atheïst eerlijker is met zichzelf en met zijn medemensen; hij hoeft niet te doen alsof de dood niets is, alsof de overledene naar een beter leven gaat, alsof hij bevrijd is van al de aardse lasten om nu voor eeuwig gelukkig te zijn; hij kan daarentegen toegeven dat enkel het onvermijdelijke gebeurd is; hij rouwt evengoed om het gemis, de leegte die de andere achterlaat; hij weent om de onvolkomenheid van het te vroeg afgebroken leven. Het komt mij althans voor dat het besef van onze intrinsieke en definitieve sterfelijkheid het mogelijk maakt de eigen dood en die van anderen zuiverder onder ogen te zien, dan wanneer er een perspectief is van onsterfelijkheid, waarbij een essentieel kenmerk van alle leven, namelijk dat het aan zijn einde komt, ontkend wordt.

Evenzo voor het lijden. Het ongeluk treft de goeden en de kwaden in gelijke mate en hoewel het individuele leed niet kan afgemeten worden, weegt het toch niet minder op de ongelovige dan op wie vertrouwt op God en het hiernamaals. Maar ook hier kan men troost putten uit het aanvaarden van wat eigen en gemeen is aan alle leven: het is onvolmaakt, lijden is onvermijdelijk en alom aanwezig. De wereld is niet de hel die we doormoeten om de hemelse zaligheid te bereiken, indien we die althans hier zouden verdiend hebben. De wereld is enkel in vergelijking met een hypothetische hemel een tranendal; neem het valse perspectief van de onsterfelijkheid weg, van een eeuwige zaligheid en de aarde is dan wat ze is, met pokken en al, het lijden is geen straf, geen beproeving, geen test, geen opgave, geen wedstrijd, het is gewoon het leven, fascinerend in al zijn tijdelijke glorie en machteloze ontgoochelingen.

Althans één direct voordeel van deze opvatting is meteen duidelijk: de dader van een terroristische zelfmoordaanslag kan zich voor die letterlijk on-menselijke daad niet meer laten motiveren door of beroepen op de rijke beloning die hem in het hiernamaals te wachten staat, althans in een extreem cynische interpretatie van wat men nog amper een godsdienst kan noemen. Hij is dan van bij de planning geconfronteerd met de onmiddellijke gevolgen van zijn vernietiging van zijn eigen leven en dat van onschuldige anderen, de futiliteit van zijn daad in de geschiedenis en zelfs in de directe politieke context. Dan blijkt de diepe uitzichtloze wanhoop die uiteindelijk als enig mogelijke ‘verklaring’ kan aanvaard worden voor alle zinloos geweld, of het nu opgesmukt is met verzen uit heilige boeken of niet.

Onlangs stierf een jonge politieagente bij het beantwoorden van een oproep over een wagendiefstal; ze werd brutaal vermoord door de betrapte daders van een car-jacking. Woorden schieten daarbij tekort en vele van de commentaren en toespraken hebben dit uitvoerig geïllustreerd in hun banale onbeholpenheid. Wat maakt het uit dat ze een jonge vrouw was, net afgestudeerd, zeer toegewijd, voorzichtig, attent voor haar ouders, vriendelijk voor haar collega’s, of dat ze op voorbeeldige wijze haar maatschappelijke verantwoordelijkheid had ogenomen, vooreerst door te kiezen voor haar niet ongevaarlijk beroep en vervolgens en uiteindelijk door zich niet te onttrekken aan het manifeste gevaar van een risicovolle interventie waarbij gruwelijk geweld zonder aarzeling gebruikt wordt door enkele medemensen die alle normen ver achter zich hebben gelaten? Zeker, deze en andere dingen horen gezegd te worden, maar ze maken haar lot niet draaglijker, noch vermogen ze het leed te verlichten van haar ouders en nabestaanden en van haar collega’s. Na haar dood staat haar geen beter leven te wachten om wat haar hier is overkomen, om iets dat ze hier heeft gedaan of nagelaten. Haar dood wordt er niet mooier om.

De dood is voor allen gelijk, voor de daders en de slachtoffers, voor de dapperen en de lafaards, voor arm en rijk, jong en oud. Als we dat kunnen inzien, dan hebben we een stap gezet in de richting van het onvoorwaardelijk aanvaarden van het leven zoals het is. Daaruit volgt geen domme berusting, geen simplistische ontkenning van het leed. Het is niet zoals Epicurus zegt: de dood is niets, want als wij er zijn, dan is de dood er niet, en als de dood er is, zijn wij er niet. Neen, het lijden en de dood zijn het leven zelf, als de weg en het einddoel van alle leven. De dood loert om elke hoek, vrijwel al onze activiteiten zijn een ontwijken en voorkomen van lijden en dood of een instandhouding van het leven, dat van ons en dat van anderen. Elke dag kent meer pijn en onvrede dan beate gelukzaligheid en dan spreken we nog niet over de grote meerderheid van de mensheid, die overleeft in omstandigheden waarin wij als meegesleept in een genadeloze wervelstorm snel en onmachtig zouden ten onder gaan.

De dood is onze reisgezel, het lijden onze schaduw die we nooit kunnen afschudden, die ons op de voet volgt of voor ons uitgaat zonder dat we hem ooit kunnen inhalen;  samen behoren ze tot ons natuurlijk milieu, onze habitat. Daarvoor is er geen excuus, geen vergoelijking, noch is er een voor nodig: het is zoals het is en hoewel we niet anders kunnen dan ijveren om het lot van zoveel mensen als mogelijk zo goed mogelijk te maken, toch weten we dat ons pad niet over rozen gaat en dat onze dagen geteld zijn. Wij stappen allen mee in de echte dodentocht, waarbij niemand levend de eindmeet haalt.

Dit leven is al dat we hebben, onze enige kans, daarna is het aan anderen, onze kinderen en die van anderen om het ook te proberen. Maar hoe we ook proberen om de last voor hen te verlichten, om hen voor te bereiden op wat hen te wachten staat, om hun onderweg proviand, geld of troost te bieden of hen zelfs op onze gekromde rug voort te slepen: niemand ontsnapt aan het leed, niemand ontwijkt de dood, de laatste stap, de laatste ademtocht. En daarna is het voor ons gedaan, zoals Elsschot zegt in het gedicht ‘Spijt’ uit 1934, dat ik hieronder afdruk, omdat het niet meteen op het het web te vinden is.

Spijt

Dat in gemelijke grillen

ik mijn dagen kon verspillen,

dat ik haar voorbijgegaan
of een steen daar had gestaan,

dat ik heel mijn zondig leven
heb gekregen zonder geven,
dat mij alles heeft gesmaakt,
dat ik niets heb uitgebraakt,

dat ik niet kan herbeginnen
haar te dienen, haar te minnen,
dat zij heen is en voorbij,
bitter, bitter grieft het mij.

Maar de jaren zijn verstreken
en de kansen zijn verkeken.
Moest die kist weer opengaan
geen stuk vlees zat er nog aan.

Priesters zalven en beloven,
maar ik kan het niet geloven.
Neen, er is geen wenden aan:
als wij dood zijn is ’t gedaan.

Ja, gedaan. Wat helpt mijn klagen?
Wat mijn roepen, wat mijn vragen?
Wat ik bulder, wat ik zweer?
De echo zendt mij alles weer.

Gij die later wordt geboren,
wilt naar wijze woorden horen:
pakt die beide handen beet,
dient het wijf dat moeder heet.


Willem Elsschot, 1934

Een beetje tegen mijn principes in, las ik het boek van Ludwig Heyde, De maat van de mens. Over autonomie, transcendentie en sterfelijkheid, 205 pp., voetnoten en register, uitg. Boom, 2000.

Ik had namelijk enige tijd geleden al eens beslist dat het lezen van filosofische literatuur over metafysica niets anders is dan ‘ijdelheid en najagen van de wind’, zoals de Prediker het zo definitief stelt.

Waarom dan toch? Ik ontmoette de auteur in mijn jeugd, hij was de leider van de jeugdbeweging, de Chiro, in het naburig dorp. Later kwamen we elkaar nog eens tegen in Leuven. Geen diepgaande contacten, maar voldoende om zijn boek te openen toen ik het ontdekte In ‘Profijtelijk Boeksken in Leuven (€ 8). Al in de inleiding bleek het bovendien erg goed geschreven en leerden de voetnoten me dat hij herhaaldelijk te rade was gegaan bij de Leuvense filosofen die ik ook had beluisterd tijdens mijn studies en die ik nadien had leren kennen in het kader van mijn werk aan de Universiteit. Nostalgie dus, enerzijds en ook wel een beetje het blijven zoeken naar een zinvol én leesbaar boek over metafysica…

Het is mijn gewoonte om mij, ter gelegenheid van het ronden van een kaap van ronde kijkcijfers, kort rechtstreeks tot mijn lezers te wenden.

Nooit had ik gedacht dat er nu al dertig duizend lezers samen veertig duizend keer een bericht zouden gelezen hebben op mijn weblog. Eind 2006, na het eerste jaar, waren er dat amper respectievelijk 7.000 en 4.000, ik was al blij als er tien lezers per dag kwamen kijken. Vandaag zijn dat er meestal meer dan honderd, met pieken tot meer dan tweehonderd en ik ben nog altijd echt blij met elke lezer die op een of andere manier hier belandt.

Zoals bekend kan ik wel de aantallen van mijn bezoekers bekijken in de statistieken van Seniorennet, maar niet de persoonsgegevens, vanzelfsprekend. Mijn lezers blijven anoniem en omdat ik ook de mogelijkheid heb weggelaten die Seniorennet biedt om een beoordeling of commentaar te geven, evenals het gastenboek, beperkt mijn direct contact zich tot hen die de moeite doen om me een mail te sturen, waarvoor ik hen telkens en ook hier nog eens speciaal uitdrukkelijk dank.

‘Weblog’ of ‘blog’ is een samenstelling van web en log en wat een log is beschreef ik hier al op 16-02-2007, je kan het opzoeken in het overzicht per maand hiernaast en het nog eens nalezen als je dat wil.

Op deze website houd bij wat ik lees, denk, opzoek, beluister, ervaar, aanvoel… en node kwijt moet. Dit logboek is nu al ettelijke honderden bladzijden dik, figuurlijk gesproken dan, want ik druk mijn teksten niet af. Het is een publiek dagboek van mijn leven als gepensioneerde, een veelvormig relaas, een kleurrijke staalkaart van mijn interesses, voorliefdes en hebbelijkheden. Lezers vinden er soms iets waarnaar ze op zoek zijn, zoals een vertaling, een etymologische uitleg, een toelichting, een lees- of luistersuggestie, soms ook iets dat ze blij herkennen, af en toe iets dat hen tegensteekt of op stang jaagt, al zijn de controversiële opiniestukjes of politiek gekleurde commentaren steeds minder talrijk geworden, een zeker teken dat ik me meer en meer tot de hoofdzaken beperk, tot de blijvende waarden en dat ik schouderophalend de honden laat blaffen terwijl de karavaan voorbijtrekt. Quid ad aeternitatem, zoals Augustinus zegt, dat een of andere politicus/a in de media komt met een uitschuiver of een zorgvuldig ingestudeerde ‘spontane’ one-liner? Wat baten kaars en bril of Karels gril als de uil niet zien en wil? Geen ‘karels’ voor de zwijnen...

Lieve lezer en lezeres, ik ben een gelukkig man, met volle teugen genietend van mijn pensioen en geboeid bezig met de wereld waarin we leven. Ik verheug mij erover dat je even de tijd neemt om mijn weblog te bezoeken en ik nodig je uit te grasduinen in de bijna vierhonderd afleveringen die je er vindt, over koetjes en kalfjes, ditjes en datjes, in ’t vroede en in ’t zotte, terecht of ten onrechte, steeds oprecht, met open vizier, niet altijd sans rancune, maar altijd eerlijk mezelf, roeiend met de riemen die ik heb, avec les qualités de mes défauts.

Dank je wel en tot binnenkort,

Karel

op de foto: het samenvloeien van de Demer en de Dijle in Werchter

Deze morgen was Lut opgestaan met een melodie hardnekkig in haar hoofd gevangen, je weet hoe dat gaat; gelukkig kon ze enkele woorden, enkele noten en bij benadering de naam van de zanger suggereren. Voor mij was het voldoende om de vage herinnering op te roepen aan het eerste wereldsucces van de blinde tenorzanger van opera en cross-over, Andrea Bocelli, op het festival van San Remo, in 1994: Con te partirò. Voor de aardigheid vind je hieronder de Italiaanse tekst, met daarna mijn werkvertaling. Het is voorwaar geen grote poëzie, de enkele verwijzingen naar zijn eigen blindheid en afhankelijkheid maken er samen met de algemene amoureuze thematiek net geen ‘levenslied’ van. Het succes is dus helemaal toe te schrijven aan de meeslepende muziek en de begeesterende vertolking van Bocelli. Wie er nog eens wil naar luisteren kan hier terecht: http://dilx.wrzuta.pl/audio/8dIr8aKsYO/andrea_bocceli_-_con_te_partir_11

De dagen zijn nu echt kort aan het worden, nog amper acht uur tussen zonsopgang en –ondergang, straks rond 21 december hebben we de langste nacht. Is het daarom dat een mens nu de knusse gezellige warmte opzoekt van een huis waar je ook thuis bent, met iedereen en alles wat je al die jaren om je heen bijeengebracht hebt, je familie, vrienden en kennissen, in je huis met de meubelen, de boeken, de muziek en de snuisterijen, zovele verzekeringen dat je niets tekort zal komen? Is dat ook de reden voor al die lichtjes voor de ramen en in de tuinen en aan de kerstbomen? Voor onze gulle feesten om met mateloze overvloed de dreiging van honger, en met geschenken, Sinterklaas en Kerstmis en nog eens met Nieuwjaar, de onuitroeibare vrees voor armoede te keren?

William Trevor, A Standard of Behaviour, 1958, 122 pp., paperback.

P.D. James, Death of an Expert Witness, 1977, 352 pp. paperback, € 2, In ’t Profijtelijk Boeksken, Leuven.

Ik moet het toegeven, een detectiveverhaal van P.D. James is, zoals ze ginds zeggen, unputdownable, eens je eraan begonnen bent, moet het uit binnen de kortste keren. Het slorpt je op, sleurt je mee, maakt misbruik van je nieuwsgierigheid, zelfs in je slaap ben je ermee bezig. Dat bewijst nog maar eens wat een expert witness de auteur zelf is, een getuige van menselijk lief en leed, van obsessies en aberrant gedrag, van emotionele uitbarstingen en van lang verzwegen verdriet. Gisteren nog citeerden we Plato: the unexamined life is not worth living. Het zou het motto (Italiaans voor ‘woord’, dus kenspreuk, devies, wapenspreuk, een ‘moto’ is een motorfiets) van P.D. James kunnen zijn, maar eigenlijk ook van elke (goede) detective-schrijver of van elke schrijver tout court.

Want dat is precies wat auteurs doen: het leven observeren en zoals je urenlang kan kijken naar voorbijlopende mensen en je geen ogenblik vervelen, integendeel, steeds meer gefascineerd geraken door de bonte verscheidenheid van vormen en kleuren en kleren en haartooi en nog meer door de verbazingwekkende subtiliteit of schrikbarende wreedheid die de natuur weeft op van variaties op het thema ‘menselijk lichaam’, zo kan je blijven lezen over mensen en wat ze zichzelf en anderen aandoen, en waarom en hoe die anderen dat verwerken of niet…

Literatuur is eindeloos, gelukkig, het laatste boek is nog lang niet geschreven noch gelezen, zoals ik hier schreef op 11 november, zie: ‘Hoeveel boeken’ in het lijstje hiernaast.

De uitzonderlijk rake opmerkzaamheid van ‘getuige’ James is het spectaculair treffende en meeslepende resultaat van haar diepe geraaktheid, haar zachtaardige maar volwassen liefde en haar onbevangen respect voor haar personages, ál de mensen, jong en oud, van peuters tot grijsaards die ze zo liefdevol op de wereld brengt en in je geheugen grift. Het is niet de eerste keer dat ik het zeg: als de commerciële mode-term ‘literaire thriller’ ooit verdiend en toepasselijk zou zijn, dan is P.D. James daarvoor een prima kandidaat, meer nog: haar detectiveverhalen zijn ‘gewoon’ literatuur en wel van het betere soort. Je vergeet dat je een bepaald genre aan het lezen bent, zelfs al zijn al de kenmerken van dat genre zeer nadrukkelijk aanwezig; je beseft geamuseerd hoe de auteur ondanks die herkenning er toch in slaagt je steeds weer te verrassen en te overtuigen.

Dat is, me dunkt, het verschil tussen goedkope stereotypie, clichés en originaliteit. Alle literatuur maakt gebruik van literaire conventies en afspraken, van middelen en methodes, ook de beste, maar enkel in de beste literatuur is dat een positief element, een houvast, een zekerheid, een als noodzakelijk ervaren schema. Mindere goden geven je énkel de clichés, niets dan de vaste gebruiken van een genre en dat is doorzichtig en gaat al heel snel vervelen.

P.D. James is geen veelschrijver: in een periode van vijfenveertig jaar heeft ze amper een twintigtal boeken geschreven. Als je dat vergelijkt bij regelrechte boekenfabrieken als Stephen King en de meeste andere auteurs van thrillers en detectiveverhalen, dan is dat een peulschil. Het verschil is dat haar boeken je bijblijven. Verscheidene kennissen ontdoen zich van hun ‘goedkope’ thrillers eens ze gelezen zijn, in de tweedehandseboekenwinkels puilen de rekken ermee uit.

Met P.D. James is dat niet zo: je houdt haar boeken bij en koestert ze, je gaat op zoek naar haar andere werken en je rust niet voor je ze allemaal in huis hebt, om ze dan, behoedzaam bijna, een voor een ter hand te nemen op een moment dat je je heel goed voelt in de geborgenheid van je vertrouwde omgeving, om je dan over te geven, met haar als veilige gids, aan het emotionele geweld en de rauwe menselijke wreedheid en onverschilligheid die zo scherp contrasteren met de tederheid en het moederlijk begrip van deze auteur.

Ach, wat zal het me rouwen als ik de laatste bladzijde van haar laatste boek omsla, of bij de dood van deze begenadigde expert human witness!

Wat wij weten over Socrates (rond 470-399 voor onze tijdrekening), weten we van wat Plato, Xenofoon, Aristofanes en Aristoteles over hem geschreven hebben, want van hem zelf zijn geen geschriften bekend en er zijn ook geen verwijzingen naar teksten die hij zou geschreven hebben en die zouden verloren gegaan zijn. Toch beschouwt men Socrates als een van de belangrijkste filosofen die er ooit geweest zijn. Het is vooral in de dialogen van Plato dat Socrates zelf het woord krijgt en ons zijn ideeën uiteenzet. Maar wat is daarbij van Socrates en wat van Plato? Sommige uitspraken die Plato hem in de mond legt, zijn zo tegenstrijdig met elkaar dat het wel lijkt alsof het om twee verschillende personen gaat. Het is meteen duidelijk dat Plato zich wellicht heeft laten inspireren door een historische figuur die Socrates heette en die een bekend filosoof was, maar dat de uitwerking van de ideeën volledig op naam van Plato komt. Het is literatuur, of filosofie, geen geschiedschrijving.

Socrates wordt meestal voorgesteld als een kale, lelijke oude man. Hij is na een vol leven gestorven, terechtgesteld na een oneerlijk proces, iets dat hij gemeen heeft met de figuur van Jezus.

In de dialogen, ook die waarin Socrates niet voorkomt, gebruikt Plato de Socratische methode, de Socratische ironie. Toen mijn jongste zoon Luk aan tafel eens de vraag stelde: wat is ironie eigenlijk, moesten wij hem een direct en duidelijk antwoord schuldig blijven; hij was toen een jaar of twaalf, denk ik. Leg dat maar eens uit…

Het Griekse eirooneia betekent geveinsde onwetendheid in een gesprek. Men doet dus alsof men iets niet weet, men verbergt kennis die men heeft, met de bedoeling de gesprekspartner op het verkeerde been te zetten en hem uiteindelijk te doen toegeven dat hij veel minder weet dan hij dacht.

Een voorbeeld.

Ik weet niet wat wij onder ironie moeten verstaan. Jij weet waarschijnlijk wel wat ironie is?

Natuurlijk!

Wat dan wel?

Euh…

Is het misschien… &c.

Meestal spreken wij nu van ironie, wanneer wij een term gebruiken die niet helemaal of helemaal niet van toepassing is, precies om aan te duiden dat het tegenovergestelde waar is. Als wij zeggen dat Mussolini een groot staatsman was, dan weet iedereen dat we dat niet ernstig menen. Idem als we van Clinton zeggen dat hij goede relaties had met zijn medewerkers. Of dat België een belangrijke rol speelt in de wereldpolitiek. Of dat druggebruik in de sport niet voorkomt. Bij ironie is er altijd een verschil tussen wat men zegt en wat men bedoelt, net zoals bij de Socratische ironie, waar er een verschil is tussen wat men zegt en wat men weet.

Socrates zelf (steeds volgens Plato) beweerde dat hij dom was. Zijn enige wijsheid bestond erin dat hij wist dat hij niet alles wist. Dat was het verschil tussen hem en zijn tegenstanders of gesprekspartners, die vol waren van hun eigen kennis. Hij pretendeerde niets te weten en ondervroeg hen van uit die een beetje oneerlijke onwetendheid om van hen de waarheid te weten te komen. Natuurlijk draaide het er meestal op uit dat zij hun onkunde moesten toegeven en dat het Socrates was die hen handig leidde naar de waarheid, die hij natuurlijk al van te voren wist. Zijn ironie was dus inderdaad geveinsde onwetendheid. Het is een heel levendige, natuurlijke manier van argumenteren en Plato is een meester in die literaire techniek. Soms is het ook een beetje doorzichtig. Je kan immers de gesprekspartners laten zeggen wat je wil, ook dat ze ongelijk hebben, of dat Socrates gelijk heeft, ook als dat niet zo is.

Die Socratische methode moet een aantal Atheners serieus op de zenuwen gewerkt hebben. Vooral politici, ook toen al voornamelijk verkozen om hun populariteit en niet speciaal om hun bekwaamheid, vonden het niet leuk dat een boerenkinkel hen in het ootje nam en uiteindelijk wijzer bleek dan zij zich hadden voorgedaan. Hij werd veroordeeld, weigerde gratie of verbanning en stierf na het drinken van de gifbeker. In zijn apologie, zijn verdedigingsrede, ook weer een tekst van Plato, geeft hij allerlei argumenten voor zijn keuze voor de dood. Een ervan vinden we in par. 38a, waar hij zegt ‘dat een leven zonder onderzoek geen leven is voor een mens’ (vertaling van X. De Win).

In het Grieks:

ho de anexetastos bios ou biôtos anthrôpôi of

ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ.

In het Engels zegt men het zo: The unexamined life is not worth living, een zeer populair citaat.

Socrates zegt zeer nadrukkelijk dat hij zijn ondervraging van zijn medeburgers niet wil opgeven, want leven zonder zich vragen te stellen over het leven is mensonwaardig. Dat is zowat het tegenovergestelde van wat men hedonisme noemt: geniet van het leven, carpe diem, morgen kan je dood zijn. Die tegenstelling zie je ook rondom u: er zijn mensen die het er goed van pakken, die er vooral op uit zijn om zich te amuseren; ze houden van goed eten en drinken, van mooie kleren, auto’s, van roken en eventueel zelfs andere genotsmiddelen, van aangenaam gezelschap, of van reizen, concerten, tentoonstellingen; ze rijden met mooie wagens en fietsen… Wie kan het hen kwalijk nemen?

Er zijn ook mensen die veel minder aandacht schenken aan al die uiterlijkheden, ook al kunnen zij zich dat vaak evengoed permitteren. Voor hen ligt het geluk niet in de bevrediging van die materiële ‘behoeften’. Zij voelen aan dat het oppervlakkig genot niet het hoogste goed is, dat een mens het verder, hoger moet zoeken. Dat kan allerlei vormen aannemen, zoals heel sociaal actief zijn in de wereld, bijvoorbeeld ten dienste van de minderbedeelde medemens, zonder daar al te veel vragen bij te stellen: dat is wat men meent te moeten doen, daarbij voelt men zich goed.

Sommige mensen blijven een leven lang gedreven en onrustig zoeken naar wat het nu eigenlijk is om mens te zijn. De mens heeft een bewustzijn en je kan dat voor allerlei zaken gebruiken, bijvoorbeeld om er heel rijk mee te worden en daarbij alle middelen te gebruiken, of een serie moorden te beramen zonder gevat te worden. Je kan je bewustzijn ook toepassen op dat bewustzijn zelf en op alle aspecten van het mens-zijn. Dat is wat Socrates bedoelde: een leven waarbij men zich geen vragen stelt, is niet waard geleefd te worden. Niet dat iedereen ergens in een hoekje moet gaan zitten navelstaren of intreden bij de Trappisten of in een Zen-klooster, natuurlijk. Het leven is meer dan alleen maar nadenken, ook voor Socrates was dat zo en er is niets verkeerds aan genieten van het leven.

Men moet echter ook durven nadenken over wat men doet, over wat men moet doen en over wat men niet moet doen, en waarom.

Ik heb geen tijd 

Vreemd: blijkbaar heb ik hier tot nog toe niets over Claudio Monteverdi geschreven. Nochtans behoort hij tot mijn favoriete operacomponisten en dat sinds vele jaren. Ik denk dat mijn eerste kennismaking met zijn muziek moet gebeurd zijn in de jaren ’70 van de vorige eeuw natuurlijk, toen het Festival van Vlaanderen in Brugge zeer actief was met uitvoeringen van oude muziek, een goede traditie die vandaag zelfs internationaal erkend is. De uitvoerders waren meestal Engelse artiesten, zoals Emma Kirkby en Nigel Rogers, de kwaliteit was onvoorstelbaar goed. In Antwerpen woonde ik lang geleden een heerlijke voorstelling bij van Orfeo, ik vermoed onder René Jacobs, of was het Sigiswald Kuyken?

Hoe rijk onze Vlaamse taal is, bleek gisteren nog maar eens tijdens een familiebezoek met de vier broers van Lut. Toen ze gezamenlijk en op basis van hun herinneringen een grondplan trachten te reproduceren van het eerste ouderlijk huis in St.-Gillis-Waas, duidden ze een bepaalde ruimte aan met de naam: spender. Ook andere familieleden uit de streek, het land van Waas, bleken dat woord nog te kennen, hoewel ze het niet meer gebruikten. Voor mij was het een aangename verrassing: een woord dat ik niet kende, heerlijk!

Geen van de woordenboeken om mij heen bracht evenwel soelaas (van het Latijnse solacium, troost; denk aan Boëthius’ consolatio, vertroosting).

Het is een teken aan de wand…

Wij weten meteen wat er bedoeld is: een veeg teken, de auspiciën zijn niet gunstig, zouden de Romeinse auguren (nee, spellingcontrole, géén augurken!) gezegd hebben. In beide woorden zit au-, we vinden dat terug in het Latijnse auis of avis, vogel. In Rome was er een belangrijke klasse van priesters, de auguren of auspices (van aves spicere, vogels kijken, of vogelen, zoals ze in Holland zeggen). Men deed op hen een beroep om te weten of een bepaalde dag gunstig was om iets te ondernemen: een feest, een reis… Die vogelwichelaars haalden hun ‘wijsheid’ uit allerlei voortekenen, die oorspronkelijk voornamelijk met vogels te maken hadden: welke vogels, waar en wanneer en hoe ze vlogen, met hoeveel ze waren, welke geluiden ze maakten &c. Later hielden ze er zelf een collectie heilige vogels op na, die gevoed werden met offergaven; uit de manier waarop ze met dat voedsel omgingen, zag men dan weer voortekenen. Nog later kon om het even wat door de augur en de auspex uitgelegd worden: de ingewanden van geofferde heilige dieren, donder en bliksem, de wolken, de geboorte van misvormde of eigenaardig gekleurde dieren, wij zouden zeggen: koffiedik kijken.

Nog even terugkomen op die vogelwichelaars: wichelen is een iteratief van ‘wiggen’, dus herhaaldelijk ‘wiggen’ of (be)wegen, dus schudden, trillen, zwaaien, vooral in de zin van magische bewegingen, denk aan samenstellingen met wichel-, zoals wichelroede of –stok, wichelroedelopen, wichelaarster. Ook het esoterische wicca, (witte, mannelijke of vrouwelijke) heks zit in die buurt en ook het Engelse witch heeft dezelfde oorsprong.

Wij gebruiken nog steeds ‘auspiciën’ in de zin van voortekenen, maar ook in de uitdrukking: onder de auspiciën van, onder de hoge bescherming van bijvoorbeeld een hooggeplaatst persoon. Augur vinden we dan weer terug in inauguratie, inhuldiging, zoals de eedaflegging van de Amerikaanse president, die dan zijn inaugural speech houdt.

Voor de tekenen aan de wand moeten we nog verder teruggaan, meer bepaald naar de Bijbel, het Oude Testament, het boek of de profetieën van Daniël, die van de leeuwenkuil, juist. In het vijfde hoofdstuk staat het bekende verhaal van het feest van Belsjassar, de koning van Babylon. We weten ook uit andere literaire bronnen, zoals Xenofoon en Herodotos dat die heeft geregeerd van -553 tot -539. Er zijn ook kleitabletten en opschriften gevonden die aantonen dat we hier vaste grond onder de voeten hebben.

Zelfs de precieze datum van de val van Babylon ligt vast: 12 oktober -539, toen de Meden en de Perzen Babylon veroverden; dat gebeurde, zo wil de legende, met een list: de belegeraars hadden in het geheim een afleidingskanaal gegraven, een soort van bypass op de Eufraat, die de stad beveiligde; die nacht maakten ze een bres in de oever zodat het water langs het kanaal stroomde en voorbij de stad weer in zijn eigen bedding; daardoor kwam de Eufraat droog te staan en konden de Meden en de Perzen langs daar de niet-versterkte kant van de stad aanvallen en de feestvierende Babyloniërs overvallen.

De aanvoerder was volgens de Bijbel de Mediër Darius, maar er zijn geen andere bronnen voor een koning met die naam; Assyriologen en andere historici hebben geprobeerd Darius te vereenzelvigen met andere, bekende vorsten uit die periode, zoals Cyrus, de hoofdfiguur in Xenofoons boek, maar heel zeker weet men het niet.

Wij kennen de Meden en de Perzen van de uitdrukking: een wet van Meden en Perzen en dat is een letterlijk citaat uit ditzelfde boek Daniël, namelijk hoofdstuk 6, vers 9: Welnu, Koning, vaardig het verbod uit en schrijf het bevelschrift, opdat men het niet kan wijzigen, als een wet van Meden en Perzen, die nooit vergaat. Het is omdat Daniël dit verbod op vreemde godsdiensten overtreedt, dat hij in de leeuwenkuil belandt.

We zijn een beetje afgedwaald van onze tekenen aan de wand, maar niet ver, gelukkig. Terug dus naar hoofdstuk vijf van Daniël.

Terwijl de Meden en de Perzen de stad belegeren, viert koning Belsjassar feest, met overvloedig eten en drinken voor de talrijke genodigden, onder wie ook zijn vrouwen en bijzitten. Onder invloed van de wijn beveelt Belsjassar dat men de gouden en zilveren ‘vaten’, zou halen, allerlei gewijde schalen en bekers die zijn vader, de bekende Nabuchodonosor, geroofd had bij de verwoesting van de tempel in Jeruzalem en die, zoals gebruikelijk was, ergens in een tempel opgeborgen waren. Dit was niet zomaar een dronkemansdaad, het was heiligschennis, zowel tegenover de Joden als binnen de eigen godsdienst, want ook de ontwijding van vreemde heilige voorwerpen was taboe in alle oosterse godsdiensten.

De rest van het verhaal is ons bekend uit de gewijde geschiedenis en uit de vele afbeeldingen die ervan gemaakt zijn, ondermeer het prachtige schilderij van Rembrandt (foto). Er verschijnt een mysterieuze hand die een al even mysterieuze tekst schrijft op de muur.

De koning en zijn disgenoten zijn verschrikt en men laat alle mogelijke wichelaars opdraven om de betekenis van de tekst te ontsluieren, maar geen die erin lukt, zelfs niet als de koning belooft dat wie erin slaagt, met hem op de troon zal zetelen! De koningin herinnert zich dan dat Nabuchodonosor ooit een van de Joodse bannelingen, Daniël had aangesteld als hoofd van alle waarzeggers; die werd er dan bij gehaald. En zie: hij weigert eerst alle geschenken, geeft de koning dan een serieuze zedenpreek en geeft vervolgens de uitleg: hij kan de tekenen aan de wand wél lezen!

In het Engels spreken we van the writing on the wall, een veel gebruikte uitdrukking en de titel van een aantal popsongs, onder meer van Johnny Cash en George Harrison, naast een oratorio van Haendel, een koorwerk van William Walton, een suite van Sibelius en andere klassieke muziekstukken; verder nog een gedicht van Robert Frost, een ode van Byron en een van Heine.

Nu weten we wel waar onze uitdrukking vandaan komt, maar wat waren die tekenen dan? Ook dat weten we en weten we niet. De tekst, zo zegt de Bijbel, is mene mene teqel ufarsin, ook mane, tekel, fares. Aha! Dat hebben we al meer gehoord… Zeker wel: we gebruiken het als een geleerd alternatief voor de tekenen aan de wand: als de nationale voetbalcoach niet mee op reis mag, zegt een schrandere journalist vermanend: mene mene… of mene tekel of nog een andere combinatie. ‘Het ziet er niet goed uit…’

Maar het was en blijft een mysterieuze tekst. Hij is ons overgeleverd in verscheidene versies en talen en in elk geval is hij wel vatbaar voor een of andere uitleg. Laten we beginnen met de Bijbeltekst zelf: ‘Dit is de verklaring ervan: mene: geteld heeft God uw koningschap en het overgegeven; tekel: gewogen zijt gij op de weegschaal en te licht bevonden; peres: gedeeld is uw koninkrijk en gegeven aan de Meden en de Perzen.’ Daarop kreeg Daniël toch de beloofde rijkdommen en ereposten, maar diezelfde nacht werd Belsjassar gedood en nam Darius Babylon in.

Waarom kon de koning, noch zijn genodigden, noch de hofwichelaars, de Chaldeeërs, die als de allerbeste astronomen: astrologen en geleerden bekend stonden, de tekst lezen en Daniël wel? In welke taal was die tekst geschreven? We weten het niet, vandaar dat de raadselachtige tekst in alle Bijbelvertalingen, tot op vandaag behouden is gebleven en dat wij nog altijd mene mene tekel oefarsin zeggen en (min of meer) begrijpen.

Misschien was de tekst geschreven in het Babylonisch rebusschrift en dat zou al veel verklaren, want zoals het woord het zelf zegt: dat geschrift was een echte rebus, waarbij een ‘letter-teken’ kon verwijzen naar een letter, een lettergreep, of een heel woord, maar ook naar een afbeelding, zoals in onze rebussen, waar de afbeelding van een kan staat voor het woordje ‘kan’ in de betekenis van ‘kunnen’. Een moeilijke opgave, maar voor de priesters en geleerden van het hof zou dat geen probleem mogen geweest zijn: zij waren de uitvinders van dat ‘taaltje’!

Misschien was de tekst geschreven in het Hebreeuws, zoals op latere afbeeldingen steevast. Dat zou al verklaren waarom de anderen niet en Daniël het wel kon lezen. Maar dan nog: in het Hebreeuws schrijft men geen klinkers en als je uit woorden de klinkers weglaat, kan je soms nog begrijpen waarover het gaat, maar soms ook niet (ls j t wrdn d klnkrs wglt… of nog erger: lsjtwrdndklnkrswglt); om toch duidelijk te maken hoe je een Hebreeuwse tekst moet lezen, gebruikt men allerlei diakritische tekens, accenten, streepjes en puntjes en dergelijke, voor de vocalisatie, het aanduiden van de vocalen of klinkers. Maar die vocalisatie is later aangebracht en misschien niet op de goede manier. De Schriftgeleerden zijn het er dus niet over eens.

Beginnen we met mene. Heel wat versies hebben maar één keer mene, andere twee keer, waarbij sommige een andere betekenis geven aan de eerste dan aan de tweede. Mene of mena is in het Hebreeuws: hij heeft geteld, of uitbetaald, vandaar dat Daniël, verwijzend naar zijn donderpreek, aan de koning zegt: (onze Hebreeuwse) God, verbolgen om de heiligschennis, heeft de waarde van uw bewind in geld uitgedrukt en het als een losgeld uitbetaald aan een ander volk.

Maar mena of mina is ook een Babylonische monetaire of gewichtseenheid die later nog in allerlei andere talen opduikt. En tekel is ook shekel, ook vandaag nog een onderdeel van de Israëlische drachme, ook bekend als de ‘sikkel’, 1/60 van de mina; en men kent ook de pars, een gewicht half zo zwaar als een mina en afgebeeld door een leeuw. Vandaar dat men de hele spreuk ook zo kan lezen: mina, shekel, pars met als symbolische verklaring: na de mina, het glorierijke bestuur van Nabuchodonosor kwam de devaluatie tot de shekel, het rijk van de ondermaatse Belsjassar; en straks komt de pars, de halve mina: het rijk wordt in twee verdeeld onder de Meden en de Perzen. De spreuk is dus, ook in het Aramees dat aan het begin van onze tijdrekening in ‘Israel’ of ‘Palestina’ gesproken werd, een taalspelletje, een raadsel, een cryptogram, een pun.

Het eerste ‘mene’ vertaalt men dan als: er is geteld en de hele spreuk is dan: geteld: mina, shekel, halve mina’ of 1, 1/60, ½. Bovendien was ‘pars’ ook nog een woordspeling op Pers. Tekel betekent ook gewoon letterlijk: wegen of niet veel wegen licht zijn, vandaar: je bent te licht bevonden, amper 1/60 van een mina. En pars is in het Assyrisch: deel, gedeelte, vandaar: je rijk is verdeeld.

Generaties van Joodse Schriftgeleerden hebben zich verkneukeld in dergelijke verklaringen. Ze zijn er gewoon gek op als woorden een andere, verborgen betekenis krijgen door ze om te draaien, te coderen of er een betekenisvolle cijferwaarde aan te geven.

Zo, dat was het. Let dus op voor mene, tekel, oefarsin: de tekenen aan de wand, maak van je persoonlijke overtuigingen geen wetten van Meden en Perzen, hecht niet teveel geloof aan vogel- en andere wichelaars en blijf uit de leeuwenkuil. Allemaal raadgevingen die ook onze politici het best ter harte zouden nemen, vind je ook niet?

In 1980 publiceerde de Louisiana State University Press een boek van een auteur die al in 1969 gestorven was na zelfdoding, John Kennedy Toole. Hij had tevergeefs geprobeerd zijn manuscript onder de aandacht te brengen van een uitgever. Het was zijn moeder die erin slaagde iemand geïnteresseerd te krijgen. The rest, as they say, is history. De eerste, gesubsidieerde oplage van A Confederacy of Dunces was een voorzichtige 2.500 exemplaren, maar in het eerste jaar verkocht het boek al 50.000 keer; de auteur kreeg postuum de Pulitzerprijs in 1981. Sindsdien is het vertaald in 18 talen en zijn er twee miljoen stuks over de toonbank gegaan…

Al tijdens mijn humaniorastudies dook met enige regelmaat de naam op van Boëthius en van een van zijn werken, de Vertroosting der Wijsbegeerte (De consolatione Philosophiae). Ook nadien kwam ik hem af en toe tnog egen, maar met zelden meer informatie dan dat: Boëthius heeft een boek geschreven over de vertroosting van de wijsbegeerte. En zo is dat blijven duren, tot vandaag. Want ik heb net het boek in kwestie gelezen, in de Nederlandse vertaling van Johan W. Schotman uit 1952, in de Klassieke Galerij, nr. 19. Ik vond dit exemplaar In ’t Profijtelijk Boeksken in Leuven en betaalde vijf euro; de prijs der dingen is soms omgekeerd evenredig met hun waarde.

Lang voor ik aan de universiteit enkele jaren filosofie ging studeren, was ik al filosofie aan het lezen: heel Plato, echt waar; de geschiedenis van de filosofie van Störig, nog steeds een uitstekende inleiding, naast andere boeken en artikels en ‘zware’ literatuur, zoals Dostoievski’s Idioot. Ik vertel dit niet om mij erop te beroemen, want ik vind niet dat ik daarmee slimmer of ‘beter’ of belangrijker was of ben. Maar terwijl anderen van mijn leeftijd met voetbal in hun kop zaten, was ik op zoek naar de grond van de zaak.

Al wat mij verteld werd op school, alles wat ik las (verslond, zeiden mijn ouders), onderwierp ik aan die fundamentele vraag: is het waar? Ik was, zo gaven ook mijn punten aan in de humaniora, goed in talen: Nederlands, Frans, Latijn, Grieks en ook in godsdienst, waarin onvermijdelijk heel wat filosofie ter sprake kwam. De klassieke oudheid maakte een geweldige indruk op mij, ik beleefde in die tijd mijn persoonlijke renaissance toen ik de rijkdom ontdekte van die voorbije beschaving; onze moderne wereld leek me in vergelijking tam, niet geïnspireerd, onbeschaafd, oppervlakkig, onkritisch bezig met onbelangrijke zaken. Toen men me eens vroeg, verwonderd over die fascinatie bij een puber voor Latijn en Grieks en die voor de meeste medestudenten totaal vergeten wereld, wat me dat had bijgebracht, was mijn spontaan antwoord: de zin voor het ware en het goede en de liefde voor het schone. Dat is wat me nog altijd bezig houdt.

Na een leven waarin in de eerste plaats geleefd is en het nadenken beperkt was tot spaarzame momenten van bezinning naar aanleiding van vreugde en pijn, en na twee jaar op pensioen, met meer tijd voor nadenken, lezen, opzoeken en schrijven over allerlei onderwerpen, is het zoeken zelf belangrijker geworden dan het vinden. Als er een eenvoudig antwoord was op de belangrijke vragen van het leven, dan had ik dat nu wel al gevonden, vind ik. Ik heb me erbij neergelegd dat er niet één inzicht is in onze wereld, maar vele; dat er niet één waarheid is, maar vele gedeeltelijke en benaderende en af en toe zelfs contradictorische maar steeds elkaar aanvullende of verhelderende; dat schoonheid vele vormen kan aannemen; en dat het soms wat tijd en energie en wat geluk vraagt eer je de waarde, de waarheid en de schoonheid van iets ontdekt en aanvaardt.

Res, non verba zegt een Latijns spreekwoord, letterlijk: de zaak, niet de woorden; wat belangrijk is, is de zaak zelf, niet de woorden die haar beschrijven. Ook Edmund Husserl, die in de jaren zestig aan de Leuvense universiteit erg ‘in’ was zegt het in een citaat dat we vrijwel elke week ergens te horen kregen: Zu den Sachen selbst! Of ook nog Heidegger: Das Ding an Sich. Kant, voor velen nog steeds de belangrijkste ‘moderne’ filosoof (1724-1804!) speelt kat en muis met mijn pogingen om hem te lezen en vooral ook te begrijpen; ik heb het vooral moeilijk met zijn tweeslachtigheid, die me al in de lessen van Mgr. Dondeyne opviel: enerzijds is hij zeer geëngageerd bezig met de wereld waarin wij leven, tot in de kleinste materiële details toe en anderzijds is hij een ‘idealist’: de dingen zelf kunnen we niet kennen, alleen de vage of benaderende voorstelling die we ons ervan maken met onze zintuigen.

Dat is de vraag die nog altijd in mijn koppeke spookt en waarop het antwoord verder af lijkt dan ooit. Als ik Richard Dawkins lees of Martin Rees, de Astrologer royal, of Stephen Hawking en nog enkele anderen die hier op mijn blog al de revue gepasseerd zijn, dan zie ik de werkelijkheid ontsluierd, altijd een beetje meer. Maar telkens blijft er iets ongrijpbaars achter, iets dat (nog) niet verklaard is of dat door weer anderen tegengesproken wordt of in het midden gelaten.

Nooit is een antwoord definitief en alles omvattend, het is een beetje zoals de talloze berichten die we al gekregen hebben over de bestrijding van kanker en aids en andere aandoeningen: er is weer een grote doorbraak, men heeft voor het eerst dit fundamenteel mechanisme ontdekt of dat meer performant geneesmiddel, maar pas over tien jaar zal duidelijk zijn of… En kanker is er nog steeds en aids en malaria en zelfs TBC komt terug.

Wij zoeken de res maar hebben alleen maar verba. Wij zoeken waarheid en God en schoonheid maar vinden alleen mensen, sterfelijke mensen, met hun goede en minder goede kanten, zodat het vermoeden begint te rijzen dat er geen res is, zoals Plato en Kant al zeiden, maar alleen verba, of words, words, words… (Shakespeare).

De wereld, de werkelijkheid is zoals ze is en al onze inspanningen om haar te doorgronden zijn maar tijdelijke, voorlopige interpretaties, die wel vooruitgang maken maar die altijd en onvermijdelijk nog zoveel meer onbesproken moeten laten, voor altijd onbespreekbaar wellicht, tot onze zon uitdooft en er wellicht niemand meer is om die futiele vragen te stellen en de kosmos, beroofd van zijn enige, toevallige tijdelijke bewoners op deze onooglijke planeet Aarde, voor eeuwig in onverstoorbare stilte verder is en blijft, zinloos, in onmetelijke waarheid en eindeloze schoonheid.

Het is u misschien nog niet opgevallen, maar Vlaanderen heeft een cultuurzender!

Hoe kom je bij een bepaald boek terecht?

Mensen die kranten en tijdschriften lezen, vinden daar wegwijzers en hints, lovende en minder lieve boekbesprekingen allerhande. Boekenprogramma’s op TV hebben een zelfde functie, maar zijn zelden even populair of langlevend. Er is niets verkeerds aan die manier van informatieverspreiding of -verzameling, maar het heeft wel voor gevolg dat heel veel mensen dezelfde boeken lezen, precies omdat ze aangeraden zijn in massamedia. Wie voor die media schrijft of selecteert, draagt een immense intellectuele verantwoordelijkheid, naast een manifeste (maar zelden bekende) economische.

Althans dat economische aspect is bij mij afwezig: ik krijg geen gratis presentexemplaren van uitgeverijen of auteurs, noch snoepreisjes of andere incentives: als ik hier een boek vermeld, dan is dat louter omdat ik er iets over kwijt moet. Zoals ik lang geleden aankondigde en sindsdien vrij goed opgevolgd heb, blijven negatieve kritieken hier achterwege: ze nemen maar de plaats in van veel nuttiger verwijzingen naar boeken die ik wel de moeite waard vind. Zoals dit.

Hoe ben ik bij het boek van Robert K. Merton, On the Shoulders of Giants, 1965, 1985², 1999³, xxv + 319 pp., gekomen? Enkele kort opeenvolgende enthousiaste commentaren in de werken die hier een bespreking kregen omdat ze mij echt bevallen waren: de vrienden van mijn vrienden komen in aanmerking om mijn vrienden te worden, de aanbeveling van kenners is de beste.

Ik weet echt niet hoe ik er moet aan beginnen, maar ik kan alvast meegeven dat ik tijdens het lezen van OTSOG, zoals dit boek bekend staat, ook al omdat de auteur dat zelf zo graag heeft, herhaaldelijk in schaterlachen ben uitgebarsten en dat is geleden van toen ik voor het eerst cursiefjes van Godfried Bomans las, in het midden van de vorige eeuw (mensen, wat zijn we oud geworden…).

Nee, het is niet in het Nederlands vertaald, ik denk dat dat zo goed als onmogelijk is, al is er blijkbaar wel een Italiaanse, Spaanse en zelfs Duitse. Wie weet: van James Joyce zijn er zelfs verscheidene Nederlandse vertalingen, onder meer de ‘Ulysses’ van Paul Claes; Paul en ik leerden elkaar kennen aan de universiteit en onderhielden verscheidene jaren nauwe contacten, ook literaire, tot het leven ons andere banen opstuurde. Als er iemand is die OTSOG zou kunnen vertalen, dan wel Paul.

Daarmee heb ik natuurlijk nog altijd niets gezegd over het boek. Dat is ook heel moeilijk. Waarover gaat het? Ogenschijnlijk over wat de titel zegt: de uitdrukking OTSOG, of ‘op de schouders van reuzen’, een gezegde dat in het Engels ongeveer zo gangbaar is als bij ons ‘geen sant in eigen land’ (bijvoorbeeld, er is geen inhoudelijk verband). Het meest bekend is het gebruik dat Isaac Newton, de beste kandidaat voor de slimste mens aller tijden, ervan gemaakt heeft in een brief: “ Als ik verder heb gekeken, dan is het al staande op de schouders van reuzen”. Meer volledig luidt het dat dwergen verder kunnen kijken als ze op de schouders van reuzen staan. Het is een typische manier om eer te bewijzen aan zijn voorgangers, met wie men zich enerzijds op bescheiden wijze vergelijkt, maar van wie men zich meteen toch maar fijntjes distantieert: zij konden immers (nog) niet zo ver kijken als wij…

Wat kan je daarover meer dan driehonderd bladzijden lang debiteren? Geloof me vrij: wat Merton daarover schrijft is fascinerend van de eerste bladzijde tot de laatste, bladzijden lange voetnoot van zijn naschrift uit 1993. En niet alleen fascinerend, het is ook dolkomisch, vandaar het schateren bij uw dienaar, die toch niet als de meest uitbundige lolbroek bekend staat. OTSOG is een ernstig gevoerd wetenschappelijk onderzoek naar de oorsprong en ‘receptie’ (zo heet dat: de manier waarop latere auteurs met een gegeven omgaan) van de OTSOG-uitdrukking. Het is ook een hilarische parodie, een persiflage of aanfluiting van dit en alle wetenschappelijke onderzoek, een heerlijke comédie humaine over schrijvers, universiteitsprofessoren en andere onderzoekers, over lezen en schrijven en samenleven.

Robert K. Merton (1910-2003) was een vooraanstaand socioloog, een van de grondleggers van de moderne wetenschapssociologie en schreef verscheidene ‘echte’ veel gelezen, geciteerde en bekroonde wetenschappelijke werken. Er zijn talloze artikels over hem op het web, begin misschien met wat collega’s en vrienden bij zijn overlijden te zeggen hadden:

http://www.asanet.org/footnotes/mar03/indextwo.html

Met OTSOG moet hij zich kostelijk geamuseerd hebben, zowel met de inhoud, de methode als met het schrijven, want dit boek is niet alleen een intellectueel genot, het is ook een feest van de taal, in dit geval het Engels. Er is geen bladzijde, geen zin die niet verbaast, boeit, doet glimlachen of, zoals ik al bekende, schateren. Zoals alle goede humor is er ook steeds een onderliggende grond van diepe ernst en melancholie, van liefdevol begrip voor het aller-menselijkste in de mens, zijn ijdelheid, traagheid, kleine valsheid, luiheid, intellectuele oneerlijkheid. Maar het is ook een monument voor de waarde en waardigheid van de wetenschap en haar beoefenaars en een overtuigde en overtuigende belijdenis van zijn geloof in de mogelijkheid van vooruitgang van onze kennis, zowel in de wetenschappen als in onze omgang met elkaar en in onze zelfkennis.

Dit is geen boek om in één keer uit te lezen, behalve als je onmiddellijk daarna opnieuw begint, maar dan in stukjes, al dan niet in volgorde. Het vraagt, nee, eist je aandacht op en houdt die zonder enige moeite vast, maar nadien voel je dat je in het gezelschap vertoefd hebt van een zeldzaam genie, een waarschijnlijk unieke combinatie van een geleerde van wereldformaat met een regelrechte Uilenspiegel. Dus, als je Engels leest, of Duits, Spaans of Italiaans, dan moet dit je volgende boek zijn!

OTSOG is uitgegeven bij The University of Chicago Press (ISBN 0-266-52086-2) en je kan het bestellen bij Proxis of Amazon of ‘de betere boekhandel’ natuurlijk.