On is oneven.

On- is een negatief voorvoegsel. In het Grieks en het Latijn is dat a- of an-, en ook in-. In het Duits en het Engels un-.

Als er on- voor een woord staat, verandert de betekenis in negatieve zin. Onheil, onzin, onbeschaafd… Maar er zijn ook een aantal vreemde vogels.

Ontiegelijk, bijvoorbeeld; het betekent ‘heel erg, erg veel’. We vinden er tieg of tijg in, de echte wortel is tie of tij, zoals in het Oudnederlands tiën: gaan, trekken. We zien die vorm zonder g in het werkwoord betijen: laat maar betijen, laat maar gaan, laat het maar gebeuren. De verleden tijd van tiën was wellicht toog en zo werd tiën tiegen. Om het helemaal moeilijk te maken: er was al een werkwoord tiegen, met de betekenis zeggen, aanklagen, zoals in aantijging, aantijgen. Die twee zijn dus wat dooreen gelopen. Ontiegelijk is dus zoiets als: ondoenbaar of onzegbaar veel.

Merk op dat tiegelijk zelf niet (meer) bestaat. En zo zijn er nog een paar wezen: on-woorden waarvan het stamwoord niet meer alleen voorkomt. Dat klinkt moeilijk, maar enkele voorbeelden maken het wel duidelijk.
Onbesuisd is in het wilde weg, maar besuisd bestaat niet; je ziet er nog sussen in. Onachtzaam is onoplettend, maar achtzaam gebruiken we niet. Een onafhankelijkheidsstrijd kunnen we ons voorstellen, maar een afhankelijkheidsstrijd? Misschien in sommige vroegere satellieten van Rusland, waar de geïmporteerde Russen zich verzetten tegen de onafhankelijkheidsstrijders. Je kan onbedaarlijk lachen, maar bedaarlijk is zelfs geen scrabblewoord.

En dan is er het vreemde woord onguur.
Van Dale situeert een eerste vermelding al in 1287. De betekenis is: op woeste wijze, geweldig, van on- + Mnl. gehuer (lief). Er is nog een vage verwijzing naar huwen en het Latijnse civis (burger), maar dat is koffiedik kijken, vrees ik. Wij gebruiken het nu vooral voor ongure types: verdacht volk.
Het vreemde is dat guur, dus zonder on-, niet iets positief is, zoals geheuer in het Duits: zeker, vol vertrouwen; ungeheuer betekent dan weer bijna hetzelfde als ontiegelijk: zeer groot, enorm.
Guur zeggen we van het weer: bijtend koud, snijdende wind, dat soort dingen.
Onguur is dus ook een beetje een wees: de oorspronkelijke betekenis van guur: lief, braaf, betrouwbaar, hecht is niet blijven bestaan. En omdat we niet goed wisten waarom de on- voor guur stond, hebben we het maar weggelaten, en zo werd guur iets helemaal anders.

Indian summer

Van Dale meent dat het in 1844 voor het eerst in het Nederlands opdook, maar het beeld is veel, veel ouder. Het woord kwam niet voor in de eerste editie van Van Dale (1864), het staat ook niet in Kiliaan (1599). Vandaag vermoeden wij spontaan dat het uit de Bijbel komt: het is de bok die beladen wordt met al de zonden Israels en de woestijn ingejaagd. De Bijbeltekst, Leviticus 16, luidt als volgt:

Grote Verzoendag (Yom Kipoer, op veranderlijke data eind september-begin oktober)

16

1 Na de dood van de twee zonen van Aäron die stierven toen ze in de nabijheid van de HEER kwamen, 2 zei de HEER tegen Mozes: ‘Zeg tegen je broer Aäron dat hij niet zomaar de heilige ruimte achter het voorhangsel mag binnengaan. Het zou zijn dood betekenen, want daar, boven de verzoeningsplaat die op de ark ligt, is de plaats waar ik in een wolk verschijn.

3 Dit moet Aäron bij zich hebben wanneer hij de heilige ruimte betreedt: een stier voor een reinigingsoffer en een ram voor een brandoffer. 4 Hij moet een heilige linnen tuniek aantrekken en een linnen broek dragen. Hij moet een linnen gordel om zijn middel binden en zijn hoofd met een linnen tulband bedekken. Dat is heilige kleding; voordat hij die aantrekt, moet hij zijn lichaam met water wassen. 5 Van de Israëlieten moet hij twee bokken voor een reinigingsoffer in ontvangst nemen en een ram voor een brandoffer.

6 De stier biedt Aäron aan als reinigingsoffer namens zichzelf, om voor zichzelf en zijn familie verzoening te bewerken. 7 De beide bokken moet hij naar de ingang van de ontmoetingstent brengen, en daar, ten overstaan van de HEER, 8 moet hij door loting vaststellen welke bok bestemd is voor de HEER en welke voor Azazel. 9 De bok die door het lot voor de HEER bestemd is, moet hij als reinigingsoffer opdragen; 10 de bok die door het lot bestemd is voor Azazel moet levend voor de HEER blijven staan om verzoening mee te bewerken, en daarna de woestijn in worden gestuurd, naar Azazel.

11 Aäron moet de stier voor zijn eigen reinigingsoffer aan de HEER opdragen, om voor zichzelf en zijn familie verzoening te bewerken. Hij moet de stier slachten 12 en een vuurbak vullen met gloeiende houtskool van het altaar dat bij de ingang van de ontmoetingstent staat. Hij moet twee handen fijngestampt geurig reukwerk nemen en dat alles naar de heilige ruimte achter het voorhangsel brengen. 13 Daar moet hij het reukwerk ten overstaan van de HEER op het vuur leggen opdat de wolk van het reukwerk de verzoeningsplaat op de ark met de verbondstekst aan het oog onttrekt, anders sterft hij. 14 Hij moet met zijn vinger wat bloed van de stier op de verzoeningsplaat sprenkelen en zevenmaal wat bloed op de grond ervoor. 15 Daarna moet hij de bok voor het reinigingsoffer van het volk slachten, en het bloed naar de heilige ruimte achter het voorhangsel brengen. Met het bloed moet hij hetzelfde doen als met het bloed van de stier: hij moet het op de verzoeningsplaat en op de grond ervoor sprenkelen. 16 Zo voltrekt hij aan de heilige ruimte de verzoeningsrite voor de onreinheden en overtredingen van de Israëlieten, voor al hun zonden. Hetzelfde moet hij doen met het voorste deel van de ontmoetingstent, die in hun kamp staat, te midden van alle onreinheid van het volk. 17 Er mag niemand in de ontmoetingstent zijn, vanaf het moment dat hij die binnengaat om de verzoeningsrite te voltrekken tot het ogenblik waarop hij de tent verlaat. Nadat hij voor zichzelf en zijn familie en voor de hele gemeenschap van Israël de verzoeningsrite heeft voltrokken, 18 moet hij naar buiten gaan, naar het altaar dat bij de ingang staat. Ook daaraan moet hij de verzoeningsrite voltrekken. Hij moet wat bloed van de stier en van de bok aan de horens van het altaar strijken, 19 en vervolgens met zijn vinger het altaar zevenmaal met het bloed besprenkelen. Zo reinigt hij het van de onreinheid van de Israëlieten en heiligt hij het weer.

20 Nadat Aäron de verzoeningsrite heeft voltrokken aan de heilige ruimte, het voorste deel van de ontmoetingstent en het altaar, moet hij de andere, nog levende bok laten brengen. 21 Hij legt dan zijn beide handen op de kop van de bok en spreekt alle wandaden en vergrijpen van de Israëlieten openlijk uit, alle zonden die ze hebben begaan. Zo legt hij alle zonden op de kop van de bok. Daarna moet hij het dier de woestijn in sturen, onder de hoede van iemand die daarvoor is aangewezen. 22 De bok neemt alle zonden van het volk met zich mee, naar een verlaten gebied.

Nadat de bok in de woestijn is losgelaten, 23 moet Aäron de ontmoetingstent binnengaan. Hij moet de linnen kleren uitdoen die hij had aangetrokken toen hij de heilige ruimte binnenging, en ze daar laten liggen. 24 Op een heilige plaats moet hij zijn lichaam met water wassen en zijn gewone kleren weer aantrekken. Dan gaat hij naar buiten en brengt zijn eigen brandoffer en het brandoffer van het volk, om voor zichzelf en voor het volk verzoening te bewerken. 25 Het vet van de reinigingsoffers moet hij op het altaar verbranden. 26 De man die de bok naar Azazel heeft gestuurd, moet zijn kleren en zijn lichaam met water wassen voordat hij het kamp weer in mag. 27 De stier en de bok voor het reinigingsoffer, waarvan het bloed het heiligdom is binnengebracht voor de verzoeningsrite, worden buiten het kamp gebracht, waar de huid en het vlees en de ingewanden moeten worden verbrand. 28 Degene die ze verbrand heeft, moet zijn kleren en zijn lichaam met water wassen voordat hij het kamp weer in mag.

29 De volgende bepaling blijft voor jullie voor altijd van kracht: De tiende dag van de zevende maand moeten jullie in onthouding doorbrengen en je mag dan geen enkele bezigheid verrichten, geboren Israëlieten evenmin als de vreemdelingen die bij jullie wonen. 30 Want op die dag wordt voor jullie de verzoeningsrite voltrokken opdat jullie van al je zonden gereinigd worden en de HEER weer rein tegemoet kunnen treden. 31 Die dag moet in volstrekte rust en onthouding worden doorgebracht; deze bepaling blijft voor altijd van kracht. 32 De priester die gezalfd is en tot opvolger van zijn vader is aangesteld, zal dan de verzoeningsrite voltrekken. Gehuld in zijn heilige linnen kleding 33 moet hij de verzoeningsrite voltrekken aan de heilige ruimte in het heiligdom, en ook aan het voorste deel van de ontmoetingstent en aan het altaar. Zo bewerkt hij verzoening voor de priesters en de hele gemeenschap. 34 Deze bepaling blijft voor jullie voor altijd van kracht: eenmaal per jaar moet voor de Israëlieten verzoening bewerkt worden voor al hun zonden.’

Mozes deed wat de HEER hem had opgedragen.

De Nieuwe Bijbelvertaling

© 2004/2007 Nederlands Bijbelgenootschap

Hoewel het woord ‘zondebok’ blijkbaar niet letterlijk in de Bijbel staat, komt de uitdrukking evident wel daarvandaan.

Er is wat discussie over die Azazel, voor wie de ene bok bestemd is.

De Vulgaat, de eerste officiële Latijnse vertaling van de hele Bijbel, dus inclusief het Oude Testament, werd grotendeels door Hiëronimus (c. 347-420) geschreven of verzameld, op basis van bestaande vertalingen in het Latijn en het Grieks (de Septuagint), maar later ook op grond van de Hebreeuwse, Joodse teksten; in welke mate hij werkelijk de grondtekst heeft gebruikt, weten we niet. Wat Azazel betreft, dat heeft hij gelezen als ez ozel (wat niet zo vreemd is, als je bedenkt dat het Hebreeuws enkel de medeklinkers schrijft en als je niet weet wie of wat Azazel is) en dat betekent: de geit of bok die weggaat. Zo heeft hij het verhaal van de bok die weggezonden werd, gebruikt om het hem bevreemdende Azazel te vertalen. Later hebben Joodse schriftgeleerden er andere verklaringen voor gezocht en natuurlijk ook gevonden: az el betekent letterlijk ‘de grote ruwte’ en zou verwijzen naar een specifieke bergachtige plaats die men ritueel gebruikte om de bok in los te laten; anderen zien er een verwijzing in naar de ‘zonen van God’ uit het verhaal van Noë/Noach, of de gevallen engelen uit het boek Enoch; in de Joodse mythologie is Azazel een duivelse figuur geworden, een bietebauw, voorgesteld als of met een bok, zo verschijnt hij ook in de Kabbala. Azazel komt ook voor bij naburige volkeren, misschien hebben de Joden de naam en het beeld van de bok wel opgevangen tijden de ballingschap in Babylonië.

Om het even: ook los van de betekenis van Azazel is er duidelijk sprake van een bok die inderdaad op de grote jaarlijkse verzoendag figuurlijk beladen wordt met alle zonden Israels en vervolgens wordt weggejaagd naar de woestijn. Het is een zeer krachtig beeld, dat zeer goed de bedoeling weergeeft: de zuivering van de gemeenschap door een ritueel slachtoffer, dat geïdentificeerd wordt met al wat verkeerd is in die gemeenschap en dat weggestuurd, verwijderd wordt uit die gemeenschap. Ook in andere culturen komen dergelijke rituelen voor en dat is niet verwonderlijk: het is een heel menselijke reactie om de oorzaak van onheil, tegenslag en vreemde gebeurtenissen bij een of andere schuldige te zoeken en die dan te straffen of te verwijderen, door ballingschap, fysieke bestraffing of zelfs rituele moord. In het oude Griekenland koos men een pharmakos, meestal een gevangene, een slaaf of een ‘mismaakte’, die gestenigd, verjaagd of zelfs gedood werd als rituele schuldige voor natuurrampen, nederlagen en ander onheil. Denk aan ‘farmacie’, apotheek en je kent de betekenis: de pharmakos is een heler, een genezer.

Ook vandaag zoeken wij voor van alles en nog wat naar zondebokken, wijzen wij beschuldigend naar vermeende oorzaken van wat er verkeerd gaat in de maatschappij. De meest voor de hand liggende slachtoffers zijn die met afwijkende kenmerken: het zwart schaap, kleurlingen, zwervers, vreemdelingen, mensen met een ziekte (melaatsen of hun hedendaagse gelijken, Aidslijders) of handicap (bochel, dwerg); zonderlingen dus, uitzonderingen. Ook nu nog denken wij dat, als we die al dan niet vermeende schuldige verwijderen, ook het onheil dat hij meebracht zal verdwijnen: als de voetbalploeg slechte resultaten haalt, is de coach de eerste die valt, niet de spelers. Als er iets gebeurt waarvoor de betrokken minister verantwoordelijk is, bijvoorbeeld de ontsnapping uit de gevangenis van een (of meer!) misdadigers, dan moet de minister zelf opstappen, ook al heeft hij zelf rechtstreeks niets te maken met de feiten. Dat is de betekenis van onze ‘zondebok’: iemand die de schuld krijgt, maar eigenlijk ten onrechte, zoals ook de echte bok uit Leviticus 16 niets te maken had met de zonden Israels, maar toch de woestijn in moest.

En we weten allemaal dat dit systeem niet werkt: het is niets gekort om een zoenoffer te brengen, een onschuldige te bestraffen, een symbolische daad te stellen. Het geeft ons ten hoogste eventjes een goed gevoel, zoals de Joden zich wellicht ook opgelucht zullen gevoeld hebben op Yom Kipoer na het volbrengen van hun ritueel. Maar rituelen dienen voor de gemoedsrust, ze kunnen het onheil in de wereld niet verhinderen, noch het kwaad uitroeien dat in onze harten schuilt.

In het Engels zegt men scapegoat, een letterlijke vertaling (escape goat) door Tyndale (1494-1536, klik hier voor meer: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=228556), van ez ozel en van Hiëronymus’ caper emissarius, Martin Luthers der ledige Bock, Symmachus’ tragos aperkhomenos. Met de betekenis "one who is blamed or punished for the mistakes or sins of others" komt scapegoat voor het eerst voor in 1824; als werkwoord in 1943.

In het Frans heeft men eveneens de oorspronkelijke lezing van Azazel bewaard in bouc émissaire: wegzendbok; leuke synoniemen zijn: l’âne du moulin, le souffre-douleur, le dindon de la farce, être le boeuf. Bij René Girard (°1923) is het een belangrijk thema in zijn sociaal-religieuze maatschappijverklaring. Hij ziet Christus als de zondebok bij uitstek: door zijn vrijwillige dood (als onschuldig slachtoffer) heeft hij de erfzonde van de mens weggenomen en het weer mogelijk gemaakt dat de mens het heil vindt.

Het Duits heeft ook Sündenbock, zelfs al sinds de 17^de eeuw, op basis van het Bijbelverhaal; rond 1800 zouden zij al die uitdrukking gebruikt hebben om iemand aan te duiden die onschuldig moet boeten voor de fout van anderen. Het lijkt erop alsof wij daar de mosterd gehaald hebben.

Het zoeken naar een gemakkelijk onschuldig slachtoffer noemen we ook wel eens, figuurlijk, een heksenjacht. Het is meteen duidelijk dat de echte heksenvervolgingen, die vooral tussen 1560 en 1660 plaatsvonden, perfect passen in het zondebokprincipe. Lees hierover meer en klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=269.

Zo, dat was het. We weten nu waar onze ‘zondebok’ vandaan komt en hoe we dat treffend Bijbels beeld hebben opgenomen in onze algemene cultuur, omdat het beantwoordt aan een zeer herkenbaar maar niet zo aantrekkelijk algemeen menselijk trekje, ook na 10.000 jaar beschavingsgeschiedenis.

Vind je ook niet dat horizon(t) een beetje vreemd klinkt? Ken je nog andere Nederlandse woorden die erop lijken, behalve natuurlijk die enkele die ervan afgeleid zijn: horizontaal, horizontalisme? We moeten de oorsprong, de etymologie van ons woord duidelijk ergens anders gaan zoeken. Aangezien ook onze buurtalen het zelfde woord gebruiken, op hun manier maar bijna identiek (Fr., Eng. horizon, Du. Horizont), moet er wel een gemeenschappelijke oorsprong zijn. Meestal komen we dan bij het Latijn terecht, maar daar is het woord voor horizon orbis (finiens). Een stapje verder is het Grieks en daar zijn we terecht. Horos betekent grens, meet, begrenzende lijn, scheidingslijn &c. en horizoo is begrenzen, maar horizoon, gen. horizontos is evident ook onze horizon(t).

De horizon is een denkbeeldige lijn, er is immers nergens een lijn getrokken met een bordje erbij ‘horizon(t)’. Je kan er niet dichterbij komen, hij is altijd even ver weg. Hij is nog meer denkbeeldig dan een meridiaan, de lijn die de plaatsen op aarde verbindt waar het te gelijkertijd middag is; die lijn bestaat op die manier echt, al is ze slechts hier en daar ook echt op de grond aangebracht, zoals in Greenwich, vlak bij Londen: daar hebben ze een stukje van de nul-meridiaan in het koper afgebeeld. Maar de horizon is relatief, niet absoluut: hij is afhankelijk van de plaats van de waarnemer, hij verschuift met zijn of haar bewegingen. Als je in Spanje bent, zie je een ander stuk van de aarde dan hier bij ons en als je naar ginds reist, verschuift je horizon, het cirkelvormig stuk dat je kan zien, voortdurend met je mee.

Hoe ver is de horizon van ons verwijderd? Hoe ver kan je zien? Zonder rekening te houden met het weer en met alles wat in de weg kan staan, is dat minder dan vijf kilometer op ooghoogte, van op een toren van honderd meter is dat al ongeveer 35 kilometer. Dat we niet verder kunnen kijken, ligt aan de vorm van de aarde: het is een bol en we kunnen nu eenmaal niet in een boogje kijken. Van uit de ruimte zie je de hele aarde, of althans de ene kant van de aardbol, een ‘cirkel’ met een straal van ongeveer 6.371 kilometer.

We gebruiken horizon ook figuurlijk: ‘dat valt buiten mijn horizon’; ‘dat ligt niet binnen hun politieke horizon’. Wat er wel binnen valt, dat is waarmee we bezig zijn, wat onze aandacht krijgt. Wie ruimdenkend is, open van geest, heeft een brede of wijde horizon. Wat achter iemands horizont ligt, daar heeft hij of zij geen idee van, geen belangstelling voor. Ons gezichtsveld, letterlijk en figuurlijk, is begrensd, letterlijk en figuurlijk, door onze horizont.

Ongetwijfeld is het principe afkomstig uit ons verste verleden, toen wij nog in families en clans rondzwierven in een nauwelijks beschaafde wereld. Het bezit van de familie, het vee, de tenten, de wapens en de werktuigen, juwelen en cultusvoorwerpen: het bleef in de familie, ook als de pater familias, het stamhoofd stierf. Hij werd opgevolgd, meestal door de oudste zoon, die het recht van de eerstgeborene had. In het Oude Testament is dat zo, al wordt daar al eens een loopje mee genomen, zoals in het verhaal van Jacob en Esau, de tweelingkinderen van Isaac en Rebecca in Genesis 25.25; Esau, de eerste die de moederschoot verliet, schenkt zijn eerstgeboorterecht weg voor een bord linzenmoes met de woorden: Ach, ik ga toch dood, wat heb ik daaraan! De broers waren duidelijk geen eeneiige of identieke tweelingen, want de ene was ros (vandaar zijn bijnaam Edom, de Rosse) en bij de geboorte sterk behaard als een dier, en dat werd later een jager, een buitenmens; de ander zag er ‘normaal’ uit en werd ‘een rustig man, die in tenten leefde’.

Toch gold dat recht niet altijd en overal: de Salische Wet bij de Franken voorzag in de verdeling van het bezit onder de zonen en dat leidde tot versnippering, maar soms ook tot hereniging als een lijn uitstierf en het bezit weer aan een van de oorspronkelijke broers toekwam. In de Franse feodaliteit was erfopvolging in vrouwelijke lijn de gewoonte, dergelijke rijke erfgenamen waren een begeerde partij, denk aan Margaretha van Male, geen schoonheid, naar verluidt, maar wel begeerd door zowat alle koningshuizen. In ons eigen land is het recht op troonopvolging in vrouwelijke lijn heel laat, in 1991, goedgekeurd en pas toen verdween de Salische wet helemaal uit ons rechtssysteem.

Toen de bevolking toenam en de samenlevingsvormen veranderden in een feodaal stelsel, met een getrapt systeem van vazallen en leenheren, moest alle bezit zorgvuldig geregeld worden. Als de Franse koning een leengoed, zeg maar Vlaanderen, te leen gaf aan zijn vazal, de graaf van Vlaanderen, dan hield dat in dat diens wettige erfgenamen het leengoed zouden erven. Enkel indien de lijn uitstierf, indien er geen wettige erfgenamen in rechte lijn waren, kwam het goed weer aan de leenheer toe. Men noemde dat la main morte, de dode hand, er was immers geen ‘warme hand’ om te erven.

Dat begrip heeft twee belangrijke uitbreidingen gekregen in de loop van de geschiedenis.

Vooreerst gold dat voor de onderdanen van de leenheren en hun vazallen, de lijfeigenen; die konden wel bezittingen verwerven tijdens hun leven, maar na hun dood verviel alles weer aan de heer. Mensen die geen erfenis konden nalaten, die geen testament mochten maken, noemde men les gens de la main morte. Lijfeigenen mochten ook niet trouwen met iemand van buiten het leen (formariage), anders was er het risico dat een deel van het goed naar een andere heer zou overgaan of naar een vrije stadsbewoner.

Soms kon een begoede onderdaan dat recht afkopen, hetzij om te trouwen buiten het domein, hetzij om te erven. In dat laatste geval nam de heer genoegen met een deel van het erfgoed, bijvoorbeeld een deel van de meubelen of het beste stuk vee (droit du meilleur catel; we denken bij dat laatste woord onmiddellijk aan het Engelse cattle, vee; de oorsprong ligt bij het Latijnse caput, hoofd of kop; kapitaal heeft de zelfde oorspronkelijke betekenis, want vee maakte meestal het belangrijkste deel van het bezit uit). Later werd het systeem van de main morte voor de inwoners van een regio of een land stilaan vervangen door een belasting op erfenissen, zoals wij dat nog altijd kennen.

Een tweede betekenis kreeg mainmorte of mortemain toen de Kerk op grote schaal grond verwierf van de leenheren, in ruil voor geld of diensten. Aangezien priesters en monniken (althans in principe en de iure) celibatair waren en dus geen afstammelingen hadden, moest volgens de gewone regels het bezit van kerken, abdijen en kloosters bij het overlijden van de abten en bisschoppen overgaan naar de heren van wie ze het in leen gekregen hadden. Maar dat zou natuurlijk het einde betekend hebben van deze instellingen. Dat gold ook voor hospitalen en andere verenigingen, waarbij er verscheidene eigenaars of gemeenschappelijk bezit was. De leenheer en later de koningen zagen af van hun droit de la main morte en hieven in ruil een belasting, een amortissement, een woord dat wij nog gebruiken, maar dan met één ‘s’: amortiseren, amortisatie: het afschrijven van de waarde van iets. Na een betekenisverschuiving ging men bezittingen die net niet onder main morte vielen, precies die naam geven, main morte, het onroerend bezit van religieuze gemeenschappen, kerken, kloosters, abdijen, hospitalen, scholen.

In de meeste democratische landen genieten religieuze instellingen nog steeds van uitzonderingen op het erfrecht en belangrijke belastingsvoordelen. Dat leidde ongetwijfeld ook tot misbruiken, waarbij men onder het mom van een godsdienstige beweging al dan niet louche winstgevende zaakjes opzette, zoals de zeer omstreden Scientology Church van sf-schrijver Ron Hubbard.

Ik wou het vandaag hebben over die kurken, en eigenlijk zelfs over kurk. Weer zoiets waar we niet bij stilstaan, maar waar komt kurk vandaan? Wat is het eigenlijk?

De etymologie van het woord zet ons op weg. En er zijn er twee: volgens de meeste bronnen is ons woord afgeleid van het Latijnse cortex, ‘bast, schors, omhulsel’, dat ook toen al de specifieke betekenis had van ‘kurk’. Een tweede, mogelijke wortel voor ons woord is de Latijnse naam van de boom die ons kurk levert, de eik, meer bepaald de Quercus suber of kurkeik. Via het Arabisch al-qurq zou kurk in het Spaans opgenomen zijn als alcorque, eigenlijk een kurken zool, het gewone Spaanse woord voor kurk is corcho.

Het woord is afkomstig van de boom en zo is het ook met kurk, de stof, het materiaal. Kurkeiken hebben de eigenschap dat ze op hun binnenste bast een laag vormen, waarschijnlijk als bescherming tegen de wisselende weersomstandigheden en het klimaat rond de Middellandse Zee, waar ze het meest voorkomen. De bast van de boom produceert een uniform en ononderbroken groeiend weefsel, dat, als men de buitenste schors verwijdert, ongeveer 2,5 tot 5cm dik kan worden op een periode van drie tot tien jaar. De eerste productie is nog erg ruw; tijdens de eerste twintig jaar is de opbrengst ook vrij gering. Na vijftig jaar is de opbrengst ongeveer 50 kg, na tachtig jaar kan dat oplopen tot 250 kg of meer. Meestal oogst men om de negen jaar. Kurkeiken kunnen tot 200 jaar oud worden.

Kurk bestaat uit zeer sterke met lucht gevulde cellen, met wanden die een zeer hoog vetgehalte hebben. Elke cel is een waterdicht, heel flexibel compartimentje en vormt zo een voor de boom een beschermende, perfecte isolatie tegen wind, droogte of overvloedige regen, warmte en kou. De mens heeft dat al heel vroeg opgemerkt en vond zo allerlei toepassingen voor dit materiaal. Als men kurk versnijdt, snijdt men ook de buitenste cellen door en die vormen dan heel kleine holle halve bollen, zuignapjes eigenlijk, een beetje zoals de rubberen Wc-ontstoppers of de napjes die we gebruiken om iets op te hangen op een glad oppervlak, zoals glas. Kurk is vrij gemakkelijk samendrukbaar en neemt nadien weer soepel zijn oorspronkelijke vorm aan; het is smaakloos, geurloos, voelt aangenaam aan en heeft een vrij neutrale kleur. Het isoleert zeer goed, ook thermisch én akoestisch en is goed bestand tegen sleet en veroudering. Het is chemisch inert en goed bestand tegen allerlei chemische producten. Het drijft ook, wegens de lucht in de cellen en werd daarom al heel snel gebruikt bij het zwemmen en om vlotten te bouwen.

Maar het is vooral als flessenstop dat de mens het is gaan gebruiken, in die mate dat in verscheidene talen, zoals het Latijn, Spaans, Nederlands, Engels &c. het woord voor kurk ook flessenstop betekent. De lengte van een kurk, traditioneel ongeveer 24 mm, is de natuurlijke dikte van de kurklaag.

Men heeft sindsdien talloze toepassingen gevonden voor dit uitzonderlijk nuttige materiaal. Linoleum is er maar een van.

Met de opkomst van synthetische materialen zijn er wel concurrenten opgedaagd, ook voor flessenstoppen. Men staat voor keuzes, die onze toekomst zullen bepalen: gaat men de natuur cultiveren, zoals in de langzame, tijdrovende en onzekere, arbeidsintensieve en vrij ambachtelijke ‘teelt’ van de kurkeik, een vorm van zonne- of hernieuwbare energie, of gaat men superefficiënte maar energieverslindende synthetische alternatieven ontwikkelen in steeds meer geautomatiseerde fabrieken in lagelonenlanden?

Recentelijk is men in onze ‘bollenparken’, de containerparken waar we ons afval kwijt kunnen, begonnen met de gescheiden inzameling van gebruikte kurken: kurk is een uitstekend recyclagemateriaal.

Nog even een taalkundige uitstap. In het Frans zegt men liège en dat heeft niets te maken met de Waalse stad van die naam, maar met het Lat. levis, ‘licht’, een van de typische en interessante eigenschappen van kurk. En als je zou denken dat ‘schors’ afgeleid is van Lat. cortex, dan heb je het mis: daarvoor moeten we naar het Franse écorce en nog verder naar het Lat. scortea, een leren mantel, van scorteus, ‘leren, van leer gemaakt’. Scortum is een oud Latijnse woord voor leer, huid (van een dier), maar in het klassiek Latijn was het de naam voor ‘hoer, prostitué’, misschien omdat de huid zo’n diepe invloed heeft op vrijwel al onze zintuigen? Maar laten we niet afdwalen en het maar houden bij de feestelijke champagne van de voorbije weken en de knallende kurken. Hoor ik daar iemand opperen dat als je naar de hoeren ging, er altijd een fles champagne geserveerd werd? Wordt?

Nog even terugkomen op de teunisbloem (klik hier voor het artikel: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=117730). Mijn eigen veronderstelling over de etymologie was dat de bloem, zoals het sint-janskruid, vernoemd was naar een heilige uit de bloeitijd van de bloem, namelijk Sint-Antonius van Padua, die zijn feestdag heeft op 13 juni. Bij het rondsnuffelen in een ‘nieuwe’ uitgave (1996) van het Groot encyclopedisch woordenboek van Verschueren, die ik op de kop kon tikken In ’t Profijtelijk Boeksken in Leuven, bleek dat er een synoniem bestaat voor teunisbloem, namelijk sint-teunisbloem. Dan maar terug naar de elektronische Van Dale, maar die kent het synoniem niet, of althans dat dacht ik, want het staat niet vermeld bij teunisbloem en als je zoekt op ‘sint-teunis’ krijg je ook noppes als antwoord. Maar als je zoekt naar sint-teunisbloem, dan verschijnt ‘(weinig gebruikt) teunisbloem’. Vreemde manier van doen, toch!

In het Engels is er ook een bloem met die naam: Saint-Anthony's turnip; een turnip is een raapje, maar dit is geen raap maar gewoon een buttercup, een boterbloem, Ranunculus bulbosus, die een wat verdikte wortel heeft. Geef toe dat de boterbloem een beetje op de teunisbloem lijkt, die in het Engels ook suncup heet.

Sint-Antonius is meestal afgebeeld met het Kindeke Jezus op zijn arm. Bijna steeds zie je ook, zoals op de afbeelding hierbij, bloemen, lelies volgens sommigen, maar met enige moeite kan je er ook de teunisbloem in herkennen. De band van de heilige met bloemen is daarmee toch onmiskenbaar aangetoond.

Hoe dan ook, de andere veronderstelling: fleur de Tunis lijkt daarmee definitief naar de pseudo-wetenschappelijke achtergrond verwezen en ‘Sintantoinkes’, zoals ze hem hier in Brabant noemen, is hierbij in zijn eigen bloempjes gezet.

Ik weet nog goed wanneer ik hem voor het eerst zag. Het was een zomerse middag in 1998 in het Justus Lipsius-college in Leuven, tijdens de middagpauze. De kleine refter voor het personeel bevindt zich op een overbrugging van de Dijle en de vensters zien uit op de bescheiden bruine rivier die zich slingert tussen het statige neo-gotieke college en de vervallende gebouwen van de Faculteit Geneeskunde. Door het open raam zagen we plots een opvallend gekleurde vogel over het water wegvliegen als een helle schicht. Ik wist niet wat het was, ik dacht een ontsnapte exotische vogel, misschien een kleine papagaai of een perruche, een parkiet.

Een jaar of zo later, toen we in Werchter gingen wonen, groeven Lut en ik samen een vijver, vertrekkend van de diepe kuilen die waren overgebleven na het eveneens eigenhandig verwijderen van de stronken en wortels van enkele bomen die het licht benamen. Van aan mijn schrijftafel zie ik de nu mooi ingegroeide vijver, zes op tien meter. Het was daar dat ik enkele jaren geleden weer die kleurige flits van een vogel zag en toen wist ik het ineens: een ijsvogel! Nooit bij stil gestaan dat die hier inheems was, al prijkt hij in al zijn splendide exotische veelkleurigheid op de voorpagina van mijn exemplaar van Michael Lohmann’s Vogelgids, een handige en knap geïllustreerde gids voor onze streken.

Sindsdien zien we hem hier in de tuin heel vaak, maar met gemengde gevoelens, want hij komt niet zomaar op bezoek: net zoals de reiger is hij uit op de vissen in de vijver. Er zitten enkele goud- en zilverwinden in, goed zichtbare en sierlijke zwemmers; een paar zwarte zeelten en dan een massa kleinere visjes, vetjes en andere die ik niet kan identificeren, maar die blijkbaar goed kweken, in tegenstelling tot de winden. Vorig jaar hebben we er ook een tiental goudvissen bij gezet, maar daar schieten er maar twee of drie van over. Ook de winden waren met twee keer tien begonnen, maar die zijn maar met zijn vieren meer. De reiger(s) en de ijsvogel(s) en misschien ook wel de katten van de buren zijn met het merendeel gaan lopen/vliegen.

De reigers zijn heel schuw. Ze komen vooral ‘s avonds, onopvallend grijs in de schemering en bewegen zich schoorvoetend, schroomvallig naar de waterkant, je ziet nauwelijks dat ze zich verplaatsen, alleen hun poten bewegen, maar bij de minste verstoring in de omgeving, een weerkaatsing in het raam, een hoofdknik, een arm of been dat je strekt en hups, daar gaat de reiger met zijn enorme spanwijdte.

Ook de ijsvogel is heel achterdochtig, als je een betere positie zoekt bij het raam om hem te zien, heeft hij het al gemerkt en scheert hij over het water weg, een totaal onverwachte schitterende explosie van turkoois en roestbruin-rood en wit, een opvallend lange en sterke bek. Als je geluk hebt, kan je hem zien fladderen als een kolibrie, surplacend in de lucht, speurend naar beweging onder het wateroppervlak. Het liefst zit hij doodstil op een tak die over het water hangt, of op de hoogste van de rotsachtige boordstenen; dan kan je hem plots zien duiken en met een glinsterende vis in de bek rakelings over het water scherend zien verdwijnen: weer een visje minder in de vijver…

Verschuren zoekt de etymologie met een voorzichtig (wschl) in de richting van ijzer-vogel, wegens het staalblauw van de rug (en het roestige rood van de buik?). Dat wordt bevestigd in Kluge’s Duits etymologisch woordenboek; aanvankelijk gebruikte men ‘ijzer’, eigenlijk staal, niet zozeer voor gebruiksvoorwerpen maar, wegens de zeldzaamheid en de hoge kost, voor sieraden. De gelijkenis met het geblauwde staal is inderdaad heel sprekend. Ook het Deens isfugl en het Zweeds isfagl zijn (wschl) zo gevormd. Van Dale weet weer van niets, net zo min als peperdure Philippa (Etymologisch woordenboek van het Nederlands).

In het Frans is het martin-pêcheur, met echo’s in het Italiaanse martin pescatore en het Spaanse martin pescador. In het Italiaans zegt men ook (martin) vetrilio, en dat is letterlijk ‘vitriool’, zwavelzuur, dat in zijn zuivere chemische vorm inderdaad precies de kleur heeft van de rug van onze vogel. Meteen zijn we beland bij de hoofdactiviteit van de ijsvogel: vissen. Ook het Engels heeft dat door: kingfisher is hun prachtige naam voor deze opvallende visser, oorspronkelijk king’s fisher, maar het is onduidelijk waarom; de benaming komt ook voor in andere talen, zoals het Zweedse kungfiskare. In het Spaans zegt men ook guardarrio, in het Portugees guarda-rios en dat is ook wat ie doet: naar de rivier kijken, of beter: naar de vissen in het water.

Er zijn drie families, die in heel de wereld voorkomen: Alcedinidae (rivier-ijsvogels), Halcyonidae (boom-), and Cerylidae (water-). Met de wetenschappelijke benaming Halcyonidae zijn we bij de Griekse naam van de ijsvogel: alkuoon en niet halkuoon, dat is een volksetymologie, van Gr. hals kuein, op zee bevallen: de mythologische ijsvogel zou zijn nest op zee bouwen, natuurlijk enkel bij kalme zee. Het is een ‘topos’ geworden in de literatuur, een vaste stijlfiguur, de alkuonides hèmerai zijn een periode van rustig weer rond de winterzonnewende, rond 21 december dus, als de nachten het langst en de dagen het kortst zijn (niet te verwarren met de Indian Summer rond 21 september, als de dagen en de nachten even lang zijn).

De uitdrukking is nu het best bekend in het Engels: halcyon days betekent daar een periode van rust en weldadigheid in de natuur, maar vooral ook figuurlijk een gelukzalige, helaas meestal korte periode in iemands leven. Het weze ons: u, lieve lezers en ook mij, vergund er nog zo enkele te beleven.

Enkele jaren geleden, toen we onze tuin aan het inrichten waren, kregen we van een schoonzus met zéér groene vingers enkele bakjes vol met scheuten en stekken van allerlei planten. Het jaar daarop begonnen die overal te wassen. Een van de meest opvallende was de teunisbloem, met haar zeer heldere gele bloemen, die bij valavond heel snel ontluiken: je kan ze zien opengaan als je erbij blijft staan, zo snel gaat het. Het is ook een plant die zich gemakkelijk voortplant: je vindt ze overal in de tuin na enkele seizoenen.

In de Flora van de lage landen, 704 blz., 2000 van Jan Marijnissen, een heerlijk geïllustreerd werk, vinden we drie soorten uitvoerig beschreven: de grote, de kleine en, wat dacht je, de middelste teunisbloem. Bij ons is de kleine vrij zeldzaam, de grote en de middelste vind je volop, evenals allerlei kruisingen. Precies omdat het kruisen zo gemakkelijk gaat, gebruikte Hugo De Vries (1848-1935), de Nederlandse bioloog-plantkundige die in 1901 een van de drie her-ontdekkers was van de wetten van Mendel, de grote teunisbloem voor zijn experimenten. Zijn mutatietheorie bracht die de theorieën van Darwin eindelijk in verband met de wetten van Mendel, wat dé grote doorbraak was voor de hedendaagse genetica.

De Latijnse benaming van de soort is Oenothera; het Nederlandstalige Wikipedia-artikel geeft een als etymologie: ‘ezelsvanger, van het Grieks oeno (ezel) en thera (vangen)’. Vreemd, want in het Grieks is ezel onos, niet ‘oinos’ dus kan dat moeilijk oi- of in het Latijn oe- worden. Meer waarschijnlijk is de afleiding van Gr. oinos, wijn: de wortels van de plant zouden naar wijn ruiken, ze zijn dus op zoek, op jacht (Gr. thèra) naar wijn. De plant zou ook gebruikt zijn om wijn op smaak te brengen. Maar er is ook een versie in het Grieks die inderdaad onothèra geeft en een Grieks synoniem is onagra, wat ons bij de onager brengt, de veld-ezel (Gr. onos agrios>onagros). De connectie met de ezels verschijnt ook in de naam van de familie waartoe de oenothera behoort, namelijk de Onagraceae. Onagra betekent letterlijk ezelsvoeder, misschien aten de ezels de plant of de wortels graag. Onagra is ook Grieks voor de oleander, maar dat is een andere plant… In het Frans is onze teunisbloem een oenothère, herbe aux ânes, met als synoniem: onagre, de familie heet Onagracée. Verwarring alom dus. De wetenschappelijke naam, daarover is men het nu eens, is oenothera, dat heeft Linnaeus zelf vastgelegd.

Maar waarom zeggen wij teunisbloem? Dat klinkt echt Nederlands, zoals in Antheunis, van Ant(h)onius. Van Dale leidt het af van fleur de Tunis en ik vond daarvan één bevestiging, in een geleerd boek over de molecularisering van het wereldbeeld; wellicht hebben ze het van Hugo De Vries zelf? In sommige dialecten is teunisbloem de naam van de grote wederik, Lysimachia vulgaris, ook een plant met gele bloemen die rond dezelfde tijd bloeit.

Mijn zoektocht naar een Franse referentie leverde niets op: geen enkel Frans woordenboek kent de uitdrukking fleur de Tunis, het is ook geen synoniem voor de oenothère/onagre. De oorsprong van de bloem zelf ligt overigens niet in Afrika, maar in Noord-Amerika, van waar ze ingevoerd is in Europa in de 17^de eeuw of zo.

In het Duits zeggen ze Nachtkerze, wellicht wegens de avondlijke bloei: nachtkaars; het is een zeer toepasselijke naam, je ziet ze echt oplichten in het halfduister. In het Engels is het evening primrose (primrose is de primula of sleutelbloem), suncups, sundrops.

Maar dat brengt ons allemaal niet dichter bij onze teunisbloem.

Onlangs had ik het hier over het Sint-Janskruid:, klik hier http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=42050

Die plant zou haar naam gekregen hebben wegens haar bloei rond de feestdag van Sint-Jan, 24 juni. Is het denkbaar dat onze teunisbloem naar Antonius van Padua (1195-1231) genoemd is, die zijn feest heeft op 13 juni? Dit is de populaire Franciscaanse heilige die men ter hulp roept om verloren voorwerpen terug te vinden. De plant bloeit weelderig van in juni tot laat in september, het kan dus.

Verschurens Modern Woordenboek zegt: ‘waarschijnlijk van Tunisbloem, waarmee de afrikaan bedoeld wordt’; dat is dan de tagetes, het afrikaantje, maar die komt ook al uit Amerika.

Laten we het maar op Antonius, Teunis dus teunisbloem houden, bij gebrek aan beter. Het lijkt aannemelijker dan de Franse referentie, die niet in het Frans terug te vinden is.

Ik vermeld nog dat de hele plant eetbaar is, de wortels zouden heel lekker zijn. De plant is ook zeer olierijk, de olie heeft naar verluidt homeopathische eigenschappen.

Hartpatiënten moeten genoeg bewegen.
Ik dus naar een les figuurtraining, zogenaamd een rustige manier om je hele lichaam in conditie te brengen. Maar na veertig jaar zonder sport is dat lichaam nog juist goed om in de zetel te zitten, dat werd me al snel duidelijk. Terwijl de andere gegadigden nog allerlei oefeningen aan het doen waren, lag ik languit uit te puffen, bekaf, buiten adem, in het zweet, rood aangelopen, een hartslag ruim boven het gebruikelijke. Het was ontnuchterend, want zoals een mens denkt dat hij mentaal nog dezelfde is als veertig jaar geleden, zo vermoedt hij dat hij nog altijd een handstand kan doen, een uur zwemmen, twintig keer opdrukken en dies meer als hij zestig is. Niet dus.

De docente trachtte me te troosten: je moet jezelf wat respijt geven, dit was de eerste les, het gaat nadien wel beter. Dat kan wel zijn, maar ik ga toch maar een wat rustiger manier zoeken om toch wat in beweging te komen: fietsen, wandelen, zwemmen? Wat er ook van zij, een ding is duidelijk: op enkele maanden tijd ben ik er mij pijnlijk bewust van geworden dat ik oud geworden ben, of toch een heel stuk ouder dan ik dacht. Zo gaat het dus, dit is wat anderen voor mij overkomen is en dat ik nu zelf doe, in plaats van er naar te kijken en te zeggen: tiens, hij is wel veel ouder geworden op korte tijd! Hij ziet er ouder uit! Of zoals mijn oudste broer placht te zeggen: hij zal nooit zo oud worden als hij er uitziet!

Ik wou het nog even hebben over dat ‘respijt’. Hoeveel respijt heb ik nog? Dat is ook een van de kenmerken van ons leven: we weten niet op voorhand wanneer het zal eindigen en hoe, tot het te laat is.

’Respijt’ is een tijdsspanne, een periode waarin iets wordt opgeschort, een uitstel of onderbreking, een verpozing of verademing. Wat de docente bedoelde is dat ik beter nu niet meteen beslis om af te haken, maar mijn oordeel even opschort, wat geduld heb. Wij hebben het woord overgenomen uit het Frans, lang geleden al, in de middeleeuwen al, nog voor we de Franse edelen van hun Gulden Sporen bevrijd hadden.

Het oud-franse respit komt dan weer zoals gewoonlijk van het Latijn, van het werkwoord respicere, letterlijk omkijken, terugkijken, omzien, omzichtig te werk gaan. Respectus is dan het omzien, zoals in de uitdrukking ‘zonder omzien’, of ‘ niet naar iemand omzien’. Wie wel naar iets omziet respecteert het, heeft er respect voor. Maar naast ‘respect’ is er in het Frans rond 1100 een ander woord van respectus afgeleid: respit, dat later répit werd, maar ondertussen hadden wij het al overgenomen als ‘respijt’, met dezelfde betekenis als in het Frans. Het Engelse respite dat ongeveer klinkt zoals ons respijt, heeft ook die betekenis.

Ik vermeld nog even dat ‘spijt’ afgeleid is van het oud-Frans despit, modern Frans dépit, met als voorouder Lat. despectus, letterlijk naar beneden kijken, verachting dus, misprijzen; er is wel een betekenisverschuiving gebeurd, want in het Frans is dépit veeleer een soort van woede, vooral omwille van amoureuze afwijzing, dus wel spijt in onze betekenis, maar niet met droefenis, verdriet zoals in het Nederlands. Het Franse en dépit de en het Engelse in spite of betekenen allebei wat wij bedoelen met ‘ten spijt’: alle inspanningen ten spijt, kwam hij toch deerlijk te laat. Het Engelse spite heeft de oorspronkelijke betekenis van despectus behouden: kwaadwilligheid: he did it out of spite. Merk op dat beide het voorzetsel de- verloren hebben: spijt, spite.

Een afsluitertje. Het Duits heeft het prachtige Schadenfreude, dat wij vertalen als leedvermaak, plezier als iemand (schade) lijdt. Niet netjes, dus. Maar hoe zeg je dat in één woord in het Engels? Of het Frans? Het Italiaans, Spaans? Zijn wij dan samen met de Duitsers werkelijk de enigen die zich moeten schamen over zo’n laaghartige gevoelens?