Er zijn precies meer vlinders, de laatste jaren. Of is dat omdat ik een paar vlinderstruiken in de tuin heb? In de lente is het altijd uitkijken naar de eerste vlinder, meestal een koolwitje of een citroentje.

Een koninginnepage was in mijn jeugd een bijna mythische vlinder: je had erover horen praten, je wist vaag hoe ie eruit zag, maar ik althans had er nooit een gezien. Later, in de jaren 1970 en ‘80, toen mijn kinderen opgroeiden, was er wel eens een uitzonderlijke en vluchtige verschijning in de tuin van iets dat wel een koninginnenpage zou kunnen geweest zijn.

Maar hier in Werchter zijn er nu al tien jaar na elkaar duidelijk meer vlinders te zien, en van alle soorten, inclusief de koninginnenpage, die je in volle zomer dagelijks kan zien op en rond de vlinderstruiken.

Hier in de buurt heet een vlinder een pepel, een pimpel, een peupel, een piepel, soms zelfs een peper. En dan vraag je je af waar dat vandaan komt. Onder meer een heerlijk, wetenschappelijk maar fris artikel op de website van het regionale woordenboek, waaraan drie universiteiten meewerken, ook onze eigen K.U.Leuven, biedt verrassende oplossingen.

Naast het algemeen gebruikte en algemeen Nederlandse 'vlinder' blijken overal in ons taalgebied, dus overal waar Nederlands gesproken wordt, ook heel wat dialectwoorden te bestaan voor onze vlinder.

Het Germaanse oerwoord was zoiets als fifaldroon.

Elk woord voor een vlinder moet wel iets vlinderachtigs, iets fladderend hebben. Iets kinderlijks ook, met de verdubbeling fi-fa zoals in de eerste stamelende woordjes mama, papa, dada…

De fifaldroon werd later vivouldre, in Oudenaarde zegt men nu nog wijwouter. Dat brengt ons in de buurt van vliegewouter en vliebouter en zo bij een reeks benamingen die met boter te maken hebben: botervijver, boterschijter, schijteboter. In Frans Vlaanderen zeggen ze schijtebutse, of schijtekabutse. Die boter doet natuurlijk een belletje rinkelen voor het magnifieke Engelse Butterfly, een omkering van vliebouter.

Er zal bij die taalontwikkelingen wel veel volksetymologie te pas gekomen zijn. Voor het verouderde en stilaan nietszeggende vivouder kwamen nieuwe vormen die dichter bij de vlinder zelf kwamen en die andere bekende woorden integreerden. Vandaar samenstellingen met –vlieg en –vleugel, maar dus ook met boter, misschien omdat er veel witgele vlinders zijn, of omdat vlinders vaak in de buurt van de melk zaten? De uitwerpselen van de vlinder – ja, ook vlinders doen dat! – lijken blijkbaar wat op boter, vandaar dan de schijteboter of boterschijter.

Fifaldroon werd ook fifladder en dan eenvoudiger flidder, flinter en zo vlinder.

In Limburg werd fifladder stilaan fiffelter, of sniffelter en zo snuffel.

Ook het Italiaanse woord voor vlinder: farfalla, dat we beter kennen van de pastavlindertjes farfalle, blijkt merkwaardig genoeg van de Germaanse stam afkomstig, en niet van de meer voor de hand liggende Latijnse, waarover verder meer.

En dan is er dat ander verhaal, van onze pepel.

Pepel, pimpel en al de vormen die erop lijken, zijn afgeleid van het Latijnse woord voor vlinder, namelijk papilio. Dat is al heel vroeg gebeurd, bij de eerste contacten tussen de Germaanse volkeren en het Romeinse rijk. Papilio is ook een leuk woord, zeg nu zelf, het lijkt zelfs een beetje op de Germaanse fifaldroon, met de zelfde verdubbeling en zelfs dezelfde i en a. Ergens ver in ons Indo-Germaanse verleden moet er een gezamenlijk woord bestaan hebben voor de opvallende en kleurrijke fladderaars, die kinderen zo fascineren.

De papilio had bij de Romeinen twee betekenissen. Eerst en vooral de vlinder, maar ook: tent, meer bepaald de soldatententen met brede luifels die men kon open zetten, een beetje als de vleugels van de vlinder. In die tweede betekenis is het woord in het Nederlands en ook in het Frans en het Engels geëvolueerd naar paviljoen. In het Frans is een vlinder natuurlijk een papillon. We kennen ook nog papillot: oorspronkelijk de papieren vlindertjes die men rond haarlokken deed om ze dan te krullen, vandaar ook de metalen en plastieken krulspelden en de haarkrullen zelf; ofwel de papieren sokjes die je aan gebraden kip of koteletten vindt, en ten slotte ook de folie die men rond een gerecht wikkelt om het te stomen en papillotte.

In Nederland is een vlinder vaak een kapel. Van Dale verwijst naar middeleeuwse mantels (capella, van cappa), maar anderen hebben meer aandacht voor de –pel, en zien in kapel een vorm van pepel. Het zelfde geldt voor samenstellingen waar pan- of pen- in voorkomt: pannevogel, pennevleugel, pannelapper; waarschijnlijk ligt pellevogel hier aan de oorsprong, en dat komt dan weer van papilio, maar dan in de laat-Latijnse (accusatief)vorm papilionem.

Nog een ander woord voor vlinder is het beeldige zomervogel, soms zelfs zonnevogel. We vinden dat terug in het Noors en ook in het Jiddisch.

Hier en daar spreekt men ook van een uil(tje), in het Duits is een Eule een mot, een nacht-vlinder, vandaar misschien.

In het Duits zijn vlinders Schmetterlinge, een mooi maar nogal bars klinkend woord; de etymologie zou hier teruggaan op ‘smet’, dat ook vet of room betekent, dus weer een Butterfly? In het Oud-Duits had je ook nog fifaltra als afleiding van fifaldroon en dat vind je terug in Falter, een wat zachter synoniem voor het meer agressief Pruisische Schmetterling.

De koninginnenpage is zo genoemd omdat deze al behoorlijk grote vlinder toch nog wat kleiner is dan de koningspage, maar groter dan de ordinaire page. Men noemt deze vlinder ook de zwaluwstaart, in het Engels Swallowtail, Duits Schwalbenschwanz. De wetenschappelijke naam is Papilio machaon, en die werd gegeven door Linnaeus in 1758, misschien verwijzend naar de Griekse held Machaoon, die in de Ilias ook als geneesheer vermeld staat, een zoon van Asklepios zelf. Interessant is dat machairis in het Grieks een offermes is, en ook een scalpel, dus het mes van een geneesheer; een andere betekenis is kromzwaard, en daarmee zitten we niet ver van de zwaluwstaarten die je heel goed ziet aan de vleugeluiteinden van onze koninginnenpage.

In 1966 maakte ik voor het eerst kennis met het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte; ik zat toen in de eerste kan’ Wijsbegeerte en dat jaar en het volgende nam ik er de meer interessante vakken bij van het Speciaal Baccalaureaat. Ik heb die studies nooit afgemaakt; in juni 1968 ben ik getrouwd, eind oktober ben ik beginnen werken in de administratie van de K.U. Leuven. Die twee jaar filosofische studies hebben wellicht een grote invloed gehad op mijn verdere leven, al was mijn belangstelling voor filosofie en levensvragen veel ouder: al tijdens mijn humaniora in Antwerpen las ik onder meer Störigs uitstekende Geschiedenis van de filosofie, nog steeds een van de beste inleidende overzichten van de filosofie en eigenlijk verplichte lectuur voor iedereen. Sinds kort bezoek ik weer de bibliotheek van het Instituut, een schatkamer voor iemand met mijn interesses. Ze bevindt zich in de lokalen waar ik destijds de lessen volgde. De interne verbouwing is geen groot succes, de leeszaal is niet bepaald aangenaam, maar het is een onovertroffen werkinstrument.

Tijdens mijn carrière aan de Universiteit heb ik verscheidene studiegenoten prof zien worden aan het instituut. Ik ontmoette hen af en toe en werkte met sommigen samen in commissies en zo. Er is dus altijd een band gebleven, een positieve ingesteldheid, een sympathie.

Toen ik onlangs in de ramsj een publicatie vond onder de titel Godsdienst / Filosofisch bekeken, was mijn belangstelling onmiddellijk gewekt. Het bleek te gaan om een bundeling van bijdragen van de professoren van het H.I.W. en enkele andere afgestudeerden van het Instituut die aan de UFSIA-Universiteit Antwerpen doceren. Hun bedoeling was ‘de reflectie betreffende religie vandaag, zoals die aan de universiteit leeft, te delen met mensen uit de brede laag van de samenleving. (…) Men wilde een bundel samenstellen die de typische godsdienstfilosofische reflecties over religie bij een groter publiek brengen. (…) Godsdienstfilosofen met een Leuvense achtergrond en vorming … elk een eigen persoonlijke stellingname in het debat naar voor (sic) te laten brengen.’ Deze publicatie maakte deel uit van een project dat in 2001 van start ging. Ik ben er dus een beetje laat bij, maar dat is niet erg: filosofische problemen en religieuze levensvragen hebben de neiging nooit opgelost te geraken.

Het is mijn bedoeling om in de komende weken elk van de veertien teksten van mijn vroegere professoren en studiegenoten te bekijken en ermee in dialoog te treden. Daarmee beantwoord ik aan hun bedoeling: ik behoor zeker tot de brede lagen van de bevolking die ze hoopten te bereiken; ik ben een geïnteresseerde leek en ik ben sinds enkele jaren zelf actief bezig, in lectuur, nadenken en schrijven, met de problematiek die zij hier behandelen. Laat je niet afschrikken, ik houd me aan mijn stelregel dat ik hier niets schrijf dat niet zonder meer begrepen en eventueel zelfs gesmaakt kan worden door mijn vrouw of mijn kinderen.

De eerste bijdrage is van Arnold Burms. We begonnen beiden onze universitaire studies in Leuven in 1965, in de eerste kan’ Klassieke filologie. Hij was een knappe kop, dat was toen al zeer duidelijk. Ik was in mijn humaniora al gegrepen door de klassieke oudheid, maar kon aan de universiteit nooit de arcane discipline opbrengen die vereist was om de Latijns en Griekse grammatica actief onder de knie te krijgen, dat wil zeggen ze gebruiken om thema’s te maken: vertaling van het Nederlands naar het Latijn en Grieks. Ik zag daarvan het nut noch de obscure charme in en deed er dan ook niets voor. Op het einde van het jaar was het resultaat er dan ook naar. Maar toen was mijn concrete belangstelling voor wijsgerige studies al gewekt. Arnold heeft zijn studies Klassieke afgewerkt en is pas nadien filosofie gaan studeren.

Vanaf de eerste regels stelt de auteur de vraag scherp: is er een rationele rechtvaardiging van het geloof? Kan je, louter op basis van het (gezond) verstand, een uitspraak doen over het bestaan van een bovennatuurlijke werkelijkheid en meer bepaald van een persoonlijke God? Maar meteen neemt hij afstand van deze traditionele vraagstelling in een verrassende wending: ‘de essentie van de religie ligt helemaal niet in wat men gewoonlijk geloof noemt.’ De auteur neemt zich voor om een scherp onderscheid duidelijk te maken tussen ‘gelovig’ en ‘godsdienstig’, in die mate zelfs dat volgens hem ‘een ongelovige godsdienstig kan zijn – zelfs gelovig of godsdienstig in een christelijke of katholieke zin’. Voorwaar een originele benadering.

Wat betekent voor hem dan ‘geloof’? Het is, zegt hij, een houding waarbij men een geheel van veronderstellingen over een bovennatuurlijke werkelijkheid voor geloofwaardig houdt. En waarom hecht men geloof aan die opvatting, waarom gelooft men? Omdat in de confrontatie met de wereld blijkt dat het een zinvolle houding is. Meteen geeft men toe dat het om een interpretatie gaat, een specifieke benadering van de realiteit. Ook andere houdingen zijn mogelijk: men kan ook niet geloven en de wereld op een andere manier verklaren. Bovendien zal elke benadering van de werkelijkheid ook rekening moeten houden, zeker in onze tijd, met de wetenschappelijke verklaringen voor talloze aspecten van die werkelijkheid. Daarin ziet de auteur een risico: wanneer bijvoorbeeld de gelovige en de wetenschappelijke verklaringen botsen, wanneer ze incompatibel of onverenigbaar blijken, wat dan? Geen loze veronderstelling, dit: denk maar aan de discussie tussen het creationisme en de evolutietheorie die ook vandaag nog in alle hevigheid woedt.

Arnold Burms stelt dat men geloof en gelovig zijn ook op een andere manier kan benaderen, een die zich onttrekt aan de mogelijke controverses tussen verschillende legitieme levensopvattingen. Het probleem van de klassieke opvatting van het geloof is namelijk dat men erover kan discussiëren: zijn de veronderstellingen waarop het geloof berust waar of niet? Men gaat ervan uit dat er een objectief standpunt is van waaruit men dit adequaat kan beoordelen. Het antwoord, positief of negatief, heeft dan een overtuigingskracht, die de tegenstander dwingt om zijn ongelijk te erkennen: God bestaat / God bestaat niet.

Er is echter een andere benadering mogelijk: ‘de zin van de religie kan zich alleen maar binnen het religieuze perspectief zelf manifesteren’.

Wat moeten we ons daarbij voorstellen? We kunnen verwijzen naar twee andere, soortgelijke domeinen van het mens-zijn: het ethische en het esthetische. Het religieuze is dan, zoals bij het morele (wat is goed?) het kunstzinnige (wat is mooi?) een aanvoelen, ‘een vorm van aanspreekbaarheid’. Er zijn mensen met een zeer uitgesproken rechtvaardigheidsgevoel, bijvoorbeeld een vakbondsmilitant of een voorvechter van de mensen- of dierenrechten. Er zijn ook mensen die zeer diep getroffen worden door het artistieke, kunstliefhebbers op vele terreinen, van de beeldende kunsten tot de muziek en de poëzie. Op dezelfde manier zijn er mensen die een uitgesproken gevoeligheid hebben voor het sacrale, het gewijde, en voor de uitdrukkingskracht van rituelen. Wat men in elk van die gevallen aanvoelt, kan men niet beschrijven of beoordelen vanuit een objectief standpunt. De zinvolheid van de ervaring bevindt zich binnen het morele, esthetische en het religieuze zelf. Arnold Burms noemt dit dan ook een internalisme, een innerlijke houding, waarbij het contact met de werkelijkheid bepaald wordt door de houding die men ertegenover aanneemt. Op die manier sluit men inderdaad de mogelijkheid uit dat de overtuigingen die men heeft, zouden tegengesproken kunnen of bevestigd moeten worden door de ‘realiteit’. Als men bijvoorbeeld getroffen wordt door een bepaald muziekstuk, eventueel in een bepaalde uitvoering, dan kan geen enkele zogenaamd objectieve beoordeling door een buitenstaander daaraan afbreuk doen. Een verdedigster van dierenrechten laat zich niet afschrikken door honderd boze boeren, tien politiemannen of een rechter, zij blijft bij haar standpunt, dat zij als onbetwistbaar beschouwt.

De auteur brengt meteen een correctie aan. Het gaat hier niet om puur willekeurige standpunten, zonder enige band met de werkelijkheid, of ingenomen zonder enige kennis van zaken. Het is niet zo dat men zijn verstand niet zou mogen of kunnen gebruiken om tot die opvattingen te komen. Hij stelt enkel dat ‘de zin van de ethiek of de religie zich alleen maar binnen het ethische of het religieuze leven kan openbaren’.

Voor de klassieke opvatting van het geloof schuilt daar meer dan zomaar een addertje onder het gras: als er voor het bestaan van God geen (afdoende) verklaring kan gevonden worden buiten het religieuze, buiten het geloof, als er geen objectieve basis is voor het bestaan van God, kan men dan überhaupt nog wel zeggen dat ‘God bestaat’? Hier blijkt duidelijk het onderscheid dat de auteur maakt tussen religie en geloof: binnen het geloof zoekt men nog naar een ‘objectief bewijs’ van het ‘bestaan’ van God. Niet zo bij de internalistische, religieuze houding.

Die religieuze houding kenmerkt zich dan door menselijke ‘attitudes, ervaringen, praktijken’, het is daarin dat de zin van de religie ligt, niet in het al dan niet waar zijn van hypothesen over de bovennatuurlijke realiteit. Arnold Burms verduidelijkt dit in een voorbeeld, namelijk de houding die de mens aanneemt tegenover het onbeheersbare. Een van de gangbare verklaringen is, dat de (primitieve) mens in de confrontatie met al wat hem bedreigt steun en hulp zoekt bij geesten, goden en andere bovennatuurlijke krachten. Door hun tussenkomst, door hen gunstig te stemmen, probeert hij een invloed uit te oefenen op het lot, dat hem anders ongenadig en onafwendbaar treft. Vandaag is zo’n uitleg ontoereikend: wij hebben een zeer grote controle op onze omgeving, wij hebben ons bestaan beveiligd en verzekerd in een sterk gestructureerde samenleving. Maar dat neemt niet weg dat we nog steeds onderworpen zijn aan ziekte, geweld en natuurfenomenen. We krijgen nooit helemaal vat op de realiteit, er is nog altijd heel veel dat aan onze controle ontsnapt. Tegenover dat fundamenteel gegeven, die kwetsbaarheid, moeten we een houding vinden. ‘We moeten de bekwaamheid vinden om te leven in het besef van de radicale kwetsbaarheid van al datgene waaraan we gehecht zijn’.

Religie biedt ons niet de mogelijkheid om ‘invloed uit te oefenen op de gebeurtenissen of om bepaalde gevaren af te wenden’, maar ‘in de kracht die ze ons kan geven om in het volle besef van onze machteloosheid van het leven te houden en beamend tegenover de werkelijkheid te staan’. De auteur benadrukt dat dit een breuk is met de traditionele gelovige opvatting, waarbij men wel degelijk de hulp van het bovennatuurlijke inroept om gevaren af te wenden of om de goede wereldorde te garanderen. Als we met andere woorden geen God meer nodig hebben om ons te beschermen tegen gevaren en tegen de absolute chaos, waarom hebben we dan nog een God nodig? Wat is een God nog als hij niet tussenkomt in ons bestaan?

Het internalisme is een fundamentele verschuiving. Religie heeft niets meer te maken met belonen of straffen, hier en nu of later. Het religieuze leven is geen middel om het toekomstig heil te verwerven. Het heeft niets te maken met het al dan niet bestaan van bovennatuurlijke krachten, van een God. Meer positief uitgedrukt ziet de auteur religie in deze centrale gedachte: ‘op bepaalde momenten is het de mens gegeven dat het besef zijn nietigheid zich verbindt met een instemmend levensgevoel.’ Hij geeft enkele voorbeelden: Einstein bij een intense natuurervaring; de dichter J.C. Bloem in het gedicht ‘De sluis’. Vervolgens gaat hij dieper in op het paradoxale in de combinatie van het nietigheidsbesef en een ‘beamend levensgevoel’. Hij vertrekt daarvoor van een niet-onalledaagse ervaring van de moderne mens: het gevoel van geleefd te worden, het essentiële te missen. Men zoekt een houvast, een zekerheid, een bevestiging dat men ‘goed bezig is’. Enerzijds is er dus het overweldigende chaotische beleven, anderzijds zoekt men naar een kern van zinvolheid, waaraan men trouw kan blijven. Een citaat uit Nabokovs Speak, Memory poogt dat te illustreren: zijn liefde is tegelijk zeer concreet, maar vormt slechts een nietigheid in de kosmos en de oneindigheid, waarnaar het verwijst. Het is in het positief aanvaarden van het onbetekende van de eigen ervaring binnen een ontzagwekkende realiteit dat het religieuze zich toont. ‘Het is ook binnen deze context dat we de uitspraak “De werkelijkheid is uiteindelijk goed” moeten plaatsen. (…) Wat bevestigd en geëerd wordt is de menselijke mogelijkheid om zonder enige vorm van betwistbaar optimisme het besef van de eigen onmacht te verbinden met een instemmende levenshouding’.

‘Voor de internalist heeft het geen zin te veronderstellen dat de religieuze levenshouding … wel eens gebaseerd zou kunnen zijn op een illusie.’ Het is immers niet zo dat iemand met een bewijs zou kunnen komen aandraven dat de werkelijkheid in feite totaal anders is dan men zich voorstelt, dat er bijvoorbeeld bovennatuurlijke wezens zijn, een God die alles regelt en in handen houdt. Dat is de veeleer houding van het geloof, maar de internalist steunt zich niet op ‘enig geloof’. Hij vertrouwt op een aanspreekbaarheid, zoals die bijvoorbeeld tot uiting komt in de mogelijkheid om door bepaalde rituelen ontroerd te worden.

Dit is een totaal andere houding dan die van de meeste gelovigen. Voor hen bestaat de bovennatuurlijke God wel degelijk, is Jezus werkelijk de Zoon van God en houdt het Evangelie een onbetwistbare waarheid in. Als men daaraan twijfelt, is er geen geloof meer. Niet zo voor de ‘religieuze’ internalist, die geraakt kan worden door de figuur van Christus, die kan opgaan in de kerkelijke liturgie, maar die zal ‘weigeren enige letterlijke waarheid toe te schrijven aan de christelijke leer’. Daarmee stelt hij zich echter duidelijk buiten de christelijke traditie, dat is duidelijk: voor hen is (het geloof in) de letterlijke waarheid van die uitspraken essentieel. Zij is ook de grond van de verdedigbaarheid van het christelijk geloof. Als God er niet echt is, als Christus niet meer dan een fictieve figuur is, is het christelijk geloof totaal onzinnig en is elk godsdienstig leven gesteund op een illusie.

Voor de intern-religieus ingestelde mens hoeft dat niet zo te zijn: de verlossingsgedachte bijvoorbeeld kan voor hem zeer verhelderend zijn, ook als hij niet aanvaardt dat er een historische Jezus is geweest die gestorven is voor ons heil. Wie enkel vasthoudt aan die feiten, aan een bijna zakelijke, materialistische heilseconomie, bewijst in feite zijn ongevoeligheid voor de ‘evocatieve’ betekenis van de verlossingsgedachte. ‘De zin van het christendom kan uit geen enkele letterlijke waarheid worden afgeleid en kan dus ook niet door enige letterlijke waarheid worden gerechtvaardigd’.

In een volgende sectie tracht de auteur het verschil tussen de letterlijke lezing en de evocatieve te verduidelijken. Hij verwijst naar de bijzondere verhelderende waarde van fictie in vergelijking met het historisch relaas. Sprekend over ‘het mirakel (of wat als dusdanig wordt beschouwd)’ ziet hij een betekenis in het verhaalde feit die blijft bestaan ook als men voorbijgaat aan de vraag of het feit zich al dan niet echt heeft voorgedaan. Hij illustreert dat met een bespreking van een gedicht van Philip Larkin rond een mijnexplosie waarin veel slachtoffers vielen. De poëtische evocatie heeft een waarheidsonthullend gehalte dat elke concrete feitelijkheid overstijgt en negeert.

Is er dan geen enkele rol meer voor de als letterlijke waarheid voorgestelde leerstellingen van het christendom? Toch wel: ze ‘liggen aan de oorsprong van een bepaald type aantrekkingskracht… net zoals een historisch relaas een eigen zeggingskracht heeft, verschillend… van een fictief verhaal’.

Arnold Burms besluit. ‘Theoretisch kan er een religie bestaan die niet afhangt van het geloof in enige betwistbare veronderstelling. (…) Maar ik moet met spijt bekennen dat ik het betwijfel of iets van die(n) aard voldoende zou kunnen zijn voor het voortbestaan van het christendom. Misschien is de eigenzeggingskracht van het christendom daarvoor te diep verweven met de zeggingskracht van hetgeen als letterlijk waar wordt beschouwd’.

In een volgende aflevering bekijken we deze gedachten van dichterbij.

Sommige beslissingen willen we niet zelf nemen, dus laten we ze aan het lot over. Typisch bij sportwedstrijden: wie begint aan welke kant? Wie gaat het eerst serveren? We willen niet dat de beslissing afhangt van een persoon, want die kan ook beïnvloed zijn, bewust of onbewust. Dan doen we een beroep op het toeval en leggen ons neer bij die beslissing. We gooien een muntstuk op, kruis of munt. Het resultaat is onvoorspelbaar, en dat is de reden waarom we het doen. Het maakt niet uit of je vijf keer na elkaar kruis gooit, want het is het toeval dat zo beslist. We verkiezen het toeval boven een vaste regel, die voor een objectieve en faire verdeling zou kunnen zorgen.

Bij kruis of munt zijn er maar twee mogelijkheden, bij een dobbelsteen zes. Bij de eerste menselijke sporen vinden we al dobbelstenen, botjes van dierenknoken. Dat toevalselement heeft iets speels en zo komen we bij het kansspel: men spreekt af dat de dobbelstenen beslissen over wie wint; daarbij wordt bepaald wat de hoogste score is, en wat er ingezet wordt, bijvoorbeeld een som geld, of een kledingstuk. Bij het dobbelen win je meestal met de hoogste waarde: zes of het veelvoud als je met meer stenen gooit. Afspreken is nodig, want ook één kan als hoogste genomen worden. Met twee dobbelstenen is er statistisch gezien immers geen reden waarom twaalf minder vaak zou voorkomen dan twee, er is namelijk maar één manier om twee te gooien en ook maar één om twaalf als resultaat te hebben. Je hebt het meest kans (1/6) dat je zeven gooit, want dat kan op zes verschillende manieren; dan volgen zes en acht (5/36), vijf en negen (1/9), 4 en 10 (1/12); minst kans heb je dus op twee en twaalf (1/36).

Dat is de theorie. Maar als je dat zou uitproberen, dan blijkt onmiddellijk dat je daarop niet kan bouwen om een voorspelling te doen: het toeval speelt wel degelijk. Ligt het aan de stenen? Aan de manier van gooien? Aan de ondergrond? Dat kan allemaal meespelen, en je hebt spelers die er een hele vertoning van maken: schudden, draaiend werpen et cetera. Maar als we volmaakte stenen zouden hebben, en een perfecte robot voor het werpen, dan nog zou onze waarschijnlijkheidsregel pas tot uiting komen bij een zeer groot aantal worpen. Waarschijnlijkheidsberekening gaat over gemiddelden, men noemt dat de wet van de grote aantallen: de gemiddelden van onze dobbelstenen komen in de praktijk eigenlijk nooit voor, ze zijn het resultaat van het optellen van een oneindig groot aantal concrete worpen, gedeeld door het aantal worpen.

Als je dus toevallige gebruiker bent van een speelautomaat, dan heb je vrijwel niets aan die waarschijnlijkheid, zelfs niet als die automaat niet ‘geregeld’ is. Maar de casino-eigenaar en de ontwerpers van spellen doen er goed aan om de hoogste prijs te zetten op die resultaten die het minst waarschijnlijk zijn, en omgekeerd. Door het grote aantal spelers zullen ze uiteindelijk zo meer verdienen dan andersom.

Er zijn mensen die denken dat alles vastligt in het leven van de mensen, dat wij niet meer zijn dan het resultaat van het toeval, een speelbal van onze omgeving. Dat is inderdaad zo, alles is oorzaak en gevolg, maar ook hier speelt de wet van de grote getallen: er is geen voorspelbaarheid, want de regels van de waarschijnlijkheid gaan enkel op in statistieken van grote aantallen, niet voor de individuele mens.

Neem nu onze levensverwachting: een man die geboren is in 1975 heeft, zeg maar, ik ben het niet gaan opzoeken, een levensverwachting van 72 jaar. Dat betekent natuurlijk niet dat elke man die in dat jaar geboren is zo oud zal worden, die 72 is de schatting van het resultaat dat we zullen hebben als al die mannen uiteindelijk overleden zijn, waarbij al hun werkelijk bereikte leeftijden gedeeld worden door het aantal mannen. En de schatting bovendien afhankelijk van de parameters die we gebruiken, gebaseerd op het verleden, want wie kan een oorlog of tsunami voorspellen?

Onze regel van de grote aantallen maakt het wel mogelijk om steekproeven te doen met een vrij grote graad van waarschijnlijkheid. Je doet dan een test met een deelgroep die vrij groot is, maar slechts een zeer beperkt deel van de hele groep. Het resultaat dat je krijgt voor de steekproef is een bruikbaar resultaat voor de hele groep. De verkiezingsshow is daarop gebouwd.

Sommige gebeurtenissen zijn beter voorspelbaar dan andere, dat merk je als je met de auto ergens naartoe gaat: je bent zelden alleen… Blijkbaar vond iedereen het een geschikte dag om eens naar zee te gaan, of naar Bokrijk met de kinderen, of naar die nieuwe film. Als je daarover voorspellingen maakt, en marketingmensen doen niet anders, dan kan je wel gelijk krijgen, maar die voorspellingen hebben geen enkele waarde voor de individuele mens, die nog steeds vrij is om in zijn auto te stappen of thuis te blijven.

Wat grote groepen gaan doen is dus meestal vrij goed voorspelbaar. Wat een enkeling doet helemaal niet. Gelukkig. Soms ook helaas.

Taal is, net als onze kledij, auto’s en vakantiebestemmingen, onderhevig aan mode. In onze jeugd was kei enkel een woord voor een zwerfsteen, we hadden nog nooit van managers gehoord (Engels onkundige Vlamingen spraken het uit als managé) of van BV’s.

Taal is altijd ook een beetje na-praten, we nemen uitdrukkingen gemakkelijk over. Als we geen zin hebben om iets te doen, dan zeggen we dat we het niet zien zitten. Als iemand zich vergist, dan heeft hij het verkeerd ingeschat. Het zijn allebei eufemismen: een zachtere manier om iets te zeggen.

Een uitdrukking die we van vroeger kennen, maar die je nog vaak leest is deze: het belang daarvan kan nauwelijks overschat worden. Ze bestaat ook in het Engels: The importance of this or that can hardly be overestimated. Het belang is dus zo groot dat we het niet hoog genoeg kunnen inschatten, dat we daarin zelfs niet kunnen overdrijven.

Maar er zit een addertje in het gras: heel vaak zie: het belang daarvan kan nauwelijks onderschat worden… can hardly be underestimated.

Hier haalt men twee uitdrukkingen dooreen. Men bedoelt te zeggen dat we iets niet mogen onderschatten: never underestimate the enemy! of anders gezegd dat iets erg belangrijk is, zelfs zo belangrijk dat het niet mogelijk is het belang ervan te overschatten. In plaats van: je mag dat niet onderschatten! gebruiken we het veel sterkere: dat kan niet overschat worden!

Maar als we stellen dat het belang van iets niet kan ónderschat worden, dan gaan we in de fout: als het niet mogelijk is het laag genoeg in te schatten, dan heeft het geen enkel belang.

Het is verbazend hoe vaak deze taalfout voorkomt. Het zijn meestal pedante schrijvers, die alle moeite doen om erg geleerd over te komen. Ze hebben de uitdrukking hier of daar gelezen en trappen op het addertje in het gras.

Bij een van de imposante kastelen langs de Loire had de tuinman er iets op gevonden om de eindeloze stroom bezoekers van ‘zijn’ pelouse te houden: hij verving alle bordjes met ‘prière de ne pas marcher sur le gazon’ door één bordje met deze boodschap:

attention aux vipères!

In de vorige aflevering kon je hier het verhaal lezen van Esau en Jacob. Laten we daarop wat dieper ingaan.

We beginnen bij de geboorte van de tweelingen, of zelfs nog vroeger, want er waren al lang tevoren problemen. Het huwelijk van Isaac en Rebecca bleef lang kinderloos; de Bijbel zegt dat Rebecca onvruchtbaar was, maar aangezien er geen informatie is over eventuele kinderen die Isaac zou gehad hebben bij andere vrouwen, kunnen we evengoed aannemen dat het Isaac was die onvruchtbaar was. Onvruchtbaarheid was trouwens al eerder een probleem in de familie: Abraham, Isaacs vader, had voor zijn honderdste verjaardag geen kinderen bij zijn vrouw Sarah; omdat zij niet wenste dat Abraham zonder nakomelingen zou blijven – hoe kon dan Gods belofte waargemaakt worden dat hij een talrijk nageslacht zou krijgen? - gaf zij haar Egyptische slavin Hagar als vrouw aan Abraham. Toen Hagar zwanger werd, zorgde dat voor spanning in het gezin, want Hagar misprees haar vroegere meesteres.

Toen Sarah daarover haar beklag maakte bij haar man, zei die: het is uw slaaf, doe ermee wat je wil. Daarop begon Sarah Hagar zo te pesten, dat ze de vlucht nam (Genesis 16).

7 Een engel van de HEER trof haar in de woestijn aan bij een waterbron, de bron die aan de weg naar Sur ligt. 8 ‘Hagar, slavin van Sarai, waar kom je vandaan en waar ga je heen?’ vroeg hij. ‘Ik ben gevlucht voor Sarai, mijn meesteres,’ antwoordde ze. 9 ‘Ga naar je meesteres terug,’ zei de engel van de HEER, ‘en wees haar weer gehoorzaam.’ 10 En hij vervolgde: ‘Ik zal je heel veel nakomelingen geven, zo veel dat ze niet te tellen zullen zijn. 11 Je bent nu zwanger en je zult een zoon ter wereld brengen. Die moet je Ismaël noemen, want de HEER heeft gehoord hoe zwaar je het te verduren had. 12 Een wilde ezel van een mens zal hij zijn: hij schopt iedereen, iedereen schopt hem. Met al zijn verwanten zal hij in onmin leven.’ 13 Toen riep zij de HEER, die tot haar had gesproken, zo aan: ‘U bent een God van het zien. Want,’ zei ze, ‘heb ik hier niet hem gezien die naar mij heeft omgezien?’ 14 Daaraan dankt de bron die daar is zijn naam, Lachai-Roï; (Lachai-Roï kan worden vertaald als ‘[bron] van de Levende die mij ziet’); hij ligt tussen Kades en Bered.

15 Hagar bracht een zoon ter wereld, en Abram noemde de zoon die zij hem gebaard had Ismaël. 16 Abram was zesentachtig jaar toen Hagar hem Ismaël baarde.

Pas toen Abraham al honderd jaar was en zijn vrouw waarschijnlijk niet veel jonger, werd tegen alle verwachtingen in toch nog een legitieme zoon geboren, Isaac. De onvruchtbaarheid van Sarah is allicht genetisch te verklaren: zij was de halfzuster van Abraham, de dochter van zijn vader, maar niet van zijn moeder (Gen. 20, 12); hij stelde haar ook overal voor als zijn zuster, veeleer dan als zijn onvruchtbare echtgenote, tot ze uiteindelijk op hoge leeftijd zwanger werd.

In de tekst hierboven staan er enkele verrassende uitspraken. God neemt het op voor een slavin die door haar meesteres gepest en verstoten is. Hij doet haar zelfs dezelfde belofte die hij eerder al aan Abraham had gedaan, namelijk een groot nageslacht; God maakt met andere woorden op dat punt geen onderscheid tussen de kinderen van Abraham. Hij zal dat later nog eens doen, want na de geboorte van Isaac werd het conflict met Sarah weer erger (Gen. 21, 9-20).

9 Sara zag dat de zoon die Abraham bij Hagar, haar Egyptische slavin, had gekregen, spottend lachte. 10 Daarom zei ze tegen Abraham: ‘Jaag die slavin en haar zoon weg, want ik wil niet dat mijn zoon Isaak later de erfenis moet delen met de zoon van die slavin.’ 11 Dit voorstel beviel Abraham allerminst; het ging immers om zijn eigen zoon. 12 Maar God zei tegen hem: ‘Je hoeft je niet bezwaard te voelen vanwege de jongen of je slavin. Alles wat Sara je vraagt moet je doen, want alleen de nakomelingen van Isaak zullen gelden als jouw nageslacht. 13 Maar ook uit de zoon van je slavin zal ik een volk doen voortkomen, omdat ook hij een kind van je is.’

14 De volgende morgen vroeg nam Abraham brood en een zak water, legde dat op Hagars schouder, gaf haar ook het kind mee en stuurde haar weg. Ze trok de woestijn van Berseba in en doolde daar rond. 15 Toen het water uit de zak op was, liet ze haar kind onder een struik achter. 16 Zelf ging ze een eindje verderop zitten, op een boogschot afstand, omdat ze niet kon aanzien hoe haar kind stierf. En terwijl ze daar zo zat, huilde ze bittere tranen. 17 Maar God hoorde de jongen kermen, en een engel van God riep Hagar vanuit de hemel toe: ‘Wat is er, Hagar? Wees niet bezorgd: God heeft je jongen, die daar ligt te kermen, gehoord. 18 Sta op, help de jongen overeind en ondersteun hem. Ik zal een groot volk uit hem doen voortkomen.’ 19 Toen opende God haar de ogen en zag ze een waterput. Ze liep ernaartoe, vulde de waterzak en gaf de jongen te drinken.

20 God beschermde de jongen, zodat hij voorspoedig opgroeide. Hij leefde als boogschutter in de woestijn. 21 Hij ging in de woestijn van Paran wonen, en zijn moeder koos een Egyptische vrouw voor hem uit.

Er zijn nog meer opvallende elementen in de tekst over de eerste ontmoeting met de engel in de woestijn. De zoon moet Ismaël genoemd worden. Het zal al duidelijk zijn dat ‘El’ de naam van God is in allerlei samenstellingen. ‘Isma’ in het Hebreeuws betekent luisteren, dus God luistert. De gelijkenis met het verhaal van Jacob is duidelijk: daar krijgt Jacob de naam Israël. Dit is wat Hagar zegt: ‘U bent een God van het zien. Want,’ zei ze, ‘heb ik hier niet hem gezien die naar mij heeft omgezien?’. Vergelijk met wat Jacob zei: ‘ik heb oog in oog gestaan met God en ben toch in leven gebleven.’ En nog: dit zegt Jacob bij zijn ontmoeting met Esau: ‘…want oog in oog staan met jou is niets anders dan oog in oog staan met God, en toch ontvang je mij welwillend’.

Het verhaal over de twee zonen, de ene legitiem, de andere een bastaard die er bovendien helemaal anders uitziet, veel ruwer, behaard, ‘een woestijnezel’, een‘boogschutter’ of een jager, doet ons vanzelfsprekend denken aan Esau en Jacob. Esau zag er al van bij zijn geboorte opvallend anders uit: fel behaard en rosharig. Ook hij groeide op tot een ‘buitenmens’, een jager. Jacob was iemand die graag in de tenten vertoefde, een cultuurmens.

Hun vijandschap begint al in de moederschoot, waar ze al met elkaar worstelen, misschien wel om als eerste geboren te worden. Esau haalt het, wegens zijn grotere kracht, maar toch maar nipt: Jacob volgt hem op de voet, hij houdt zijn broers hiel vast.

De houding van de beide moeders in kwestie, Sarah en Rebecca, is treffend: beide nemen het op voor de beschaafde zoon. In het geval van Sarah is dat nog enigszins te begrijpen: het gaat om een bastaard, maar was het niet zij zelf die aan Abraham voorstelde dat hij bij haar slavin de zoon zou verwekken die zij hem niet kon schenken? Rebecca heeft geen andere redenen om Jacob boven Esau te verkiezen dan zijn uiterlijk en zijn aard: beide zijn haar legitieme zonen en Esau is rechtens de oudste, dus de erfgenaam, zij heeft dus geen enkele goede reden om het voor Jacob op te nemen. Misschien is haar onheus gedrag tegenover Esau te verklaren vanuit de vrees dat de kinderen van Esau zijn vreemde uiterlijk en zijn onbeschaafd gedrag zouden overerven. Dat kan de reden zijn waarom ze op een slinkse, ja, misdadige manier Jacob tot erfgenaam probeert te laten maken.

Richten we nu ons aandacht op het gevecht van Jacob met de engel.

Vooreerst moeten we een correctie aanbrengen: nergens in de tekst is er sprake van een ‘engel’ die met Jacob zou vechten. De Hebreeuwse tekst gebruikt het woord ‘ish’, een man, iemand. Op een andere plaats is dit ook de term waarmee naar Jacob zelf verwezen wordt. Een engel (ma’lak) is het dus niet. Het is vooral de vertaling als ‘angelus’ in de hertaling van de Bijbel door Flavius Josephus (37-c.100) die verantwoordelijk is voor onze versie ‘gevecht met de engel’. Maar ook de Joodse traditie spreekt vrijwel uitsluitend van een engel, waarmee meestal de engelbewaarder of bewaarengel van Esau bedoeld wordt.

Het blijft echter onduidelijk wie die ‘iemand’ was die plots opduikt in de nacht en tot de morgen vecht met de eenzame Jacob. We kunnen het voorstellen als zou Jacob vooral een innerlijke tweestrijd uitgevochten hebben: wat stond hem te doen? Twintig jaar tevoren was hij het ouderlijk huis en de haat van zijn tweelingbroer ontvlucht, nadat hij hem zijn recht als erfgenaam had ontstolen. Nu was hij weer op weg naar huis en zijn broer kwam hem tegemoet met zijn leger(tje), er wachtte hem dus een harde confrontatie, waarbij hij opnieuw kon verjaagd worden of zelfs gedood; in het andere, onwaarschijnlijke geval dat hij de veel sterkere Esau zou verslaan, zou hij zijn misdaad herhalen en eventueel zelfs zijn eigen broeder doden. Dat zou hun beider moeder misschien wel zinnen, maar ongetwijfeld niet hun vader, die oud en gebrekkig was en die weldra zou sterven.

In een poging om de confrontatie te vermijden had hij zijn knechten vooruit gezonden met ruime geschenken voor Esau, om hem goed te stemmen en om een verzoening te bewerken. Hoe zou Esau reageren?

Het was een moeilijke beslissing. Jacob twijfelde en stak de stroom niet over, hij was nog niet zeker dat hij ermee wou doorgaan, misschien was het toch maar beter om rechtsomkeert te maken en een andere plek uit te zoeken om een nederzetting te beginnen.

In die nacht kwam er dus ‘iemand’ die Jacob uitdaagde en de twee vochten een onbesliste strijd tot de morgen. Is dit een beeldspraak voor de innerlijke tweestrijd van Jacob? Was het een gevecht tussen zijn betere, verzoenende ik, de wijze, volwassen Jacob, de patriarch, die inzag dat hij oneerlijk was geweest tegenover zijn broer en dat hij zijn vader had bedrogen, zij het met de hulp van zijn moeder, en de ambitieuze jonge en ongehuwde Jacob van twintig jaar geleden?

Is dat de reden waarom de tekst spreekt van een ‘ish’, een term die ook op Jacob zelf slaat, was het dus een gevecht met zichzelf?

Was het, in Jungiaanse termen, het gevecht van Jacob met zijn schaduw, zijn verdrongen ego?

Was het de voortzetting van een gevecht, een worsteling om het primaatschap die al begonnen was in de schoot van hun moeder, Rebecca? Was het met andere woorden een nachtelijke ontmoeting tussen de beide broers, was het Esau zelf die bij nacht Jacob overviel, een tactiek die de Joden herhaaldelijk en met veel succes hadden gebruikt? Is dat wat de Joodse literatuur later bedoelde toen ze zei dat het de engelbewaarder van Esau was die met Jacob vocht?

Is een gevecht van tweelingen, zelfs als ze niet op elkaar lijken, niet altijd een gevecht met henzelf? En moet een gevecht tussen tweelingen niet steeds onbeslist eindigen?

We kunnen het gevecht ook zien als een strijd met God zelf. Dat kunnen we afleiden uit de tekst, die zegt immers dat Jacob ‘met God en mensen heeft gestreden en heeft gewonnen’. Het was inderdaad God zelf die Jacob deed vluchten, die hem hielp tijdens zijn twintigjarige ballingschap en die hem uiteindelijk beval terug te keren. Heeft Jacob zich in die nacht tot God gericht en hem ter verantwoording geroepen, hem uitgedaagd? Het viel me ook op dat in de vertaling Jacob zijn tegenstander consequent met ‘u’ aanspreekt en de tegenstander hem met ‘je’.

Het vreemde in die interpretatie is dat God Jacob niet overwint, wat toch voor de hand ligt. Dat wijst erop dat het inderdaad geen echte, letterlijke worsteling was maar een confrontatie, een botsing van wilskracht.

Toen de belager inzag dat Jacob hem te sterk was, raakte hij in de worsteling Jacobs heup aan, waardoor ze ontwricht werd. Wat moeten we daarover denken? Was dat een slag onder de gordel die de dader diskwalificeerde en het slachtoffer hulpeloos maar onoverwonnen liet? Het was een ‘aanraking’, maar die Jacobs heup ontwrichte zodat hij mankte, misschien wel voor de rest van zijn leven (Gen. 32, 32). Blijkt daaruit ook niet de overmacht van de tegenstander, die met een simpele aanraking iemands heup ontwricht?

Maar nog geeft Jacob zich niet gewonnen. ‘Laat me gaan, zegt de ‘iemand’, het wordt al dag. Dat is een element uit de sprookjeswereld van alle tijden en alle landen: geesten, duivels en figuren uit de onderwereld zijn alleen zichtbaar tijdens de nacht of kunnen alleen dan optreden; als ze nog op aarde rondlopen wanneer de haan kraait of wanneer de zon opkomt, dan zijn ze verloren. De tegenstander is dus niet zomaar een ‘man’, een mens.

Jacob heeft hem in een houdgreep en weigert, hij heeft dus op een of andere manier macht over zijn tegenstander. En wat doet hij? Hij eist dat de nachtelijke bezoeker hem zegent! Wat een vreemde vraag… Jacob heeft al twee keer de zegen van zijn vader gekregen of gestolen, de eerste keer valselijk, de tweede keer van ganser harte, net voor zijn vlucht. Als de tegenstander Esau zelf is, dan eist hij nu van de benadeelde zelf dat die hem zegent, dat hij dus instemt met de diefstal en het bedrog en toegeeft dat niet hij, Esau ondanks alles de oudste is en de wettige erfgenaam, maar wel Jacob, die hij niet heeft kunnen verslaan.

Of moeten we het interpreteren als een gelijk spel, waarin beide tegenstanders toegeven dat er geen overwinnaar is, dat ze allebei gelijke rechten hebben? Dat lijkt waarschijnlijker, als we het vervolg van het verhaal bekijken: Jacob vestigt zich ergens in de buurt van Esau, maar niet op diens land, ze leven verder naast elkaar.

En dan is er die slotpassage, waarin Jacob vraagt: zeg mij uw naam! Het antwoord is: waarom moet je mijn naam nog vragen? Daarop zegent de nachtelijke tegenstander Jacob. We weten nu helemaal niet meer wie de vreemde ‘ish’ is. Jacob weet het niet, anders zou hij het niet vragen. Maar de andere riposteert: waarom vraag je het? Je weet het toch?... Of Jacob zou het moeten weten, precies door dat antwoord. Of door het feit dat de andere hem zegent? Wat moeten we daarvan maken?

Ofwel bedoelt de auteur van het verhaal dat hij al genoeg aanwijzingen gegeven heeft in de loop van het verhaal. Dan kunnen we denken aan Esau (of zijn bewaarengel). Het kan ook zijn dat er geen naam is: de Joden mochten de naam van God niet gebruiken, dus als de tegenstander God is, dan mag die naam niet gezegd worden, dat moet Jacob toch weten? Ook als Jacob met zichzelf vocht, heeft de vraag zin: waarom vraag je naar je eigen naam, die ken je toch?

De onbekende vraagt vervolgens ook Jacob naar zijn naam, niet zozeer omdat hij die niet kent: hij is immers niet zomaar in de nacht op Jacob afgekomen, hij moet geweten hebben wie het was. Nee, het is slechts een aanleiding om Jacob een andere naam te geven, een die wijst op zijn strijd met God en mens en op het feit dat hij daarin de overwinning heeft behaald.

Het is een strijdbare naam, voor eeuwig verbonden met een volk, een land en een godsdienst, Israël, een teken van tegenspraak, een steen des aanstoots voor de volkeren, een bloedrode smet op de banieren van de westerse beschaving, een blijvend schrijnend verwijt voor drieduizend jaar bittere strijd, ballingschap, diaspora en vervolging, een dreigende waarschuwing tegen alle racisme en onrechtvaardigheid.

Het laatste gebaar in de nachtelijke ontmoeting is de zegening. Ook hieruit blijkt niet zonder meer wie de onbekende is. Jacob kan bezwaarlijk zichzelf zegenen, tenzij we dit zien als een verzoening met zichzelf. De mogelijkheid dat Esau zijn broer zegent, of dat laat doen door zijn engelbewaarder, is eveneens aanvaardbaar. Dat God Jacob zegent lijkt nog het meest waarschijnlijke.

Net zoals Hagar geeft Jacob een naam aan de plek waar de gebeurtenissen plaatsvonden: Peniël, omdat ’hij oog in oog gestaan heeft met God en in leven gebleven is’, dat is bijna letterlijk wat Hagar zei. Het is ook bijna letterlijk wat hij even later zegt als hij Esau ontmoet (Gen 33): 10 ‘Nee,’ zei Jakob, ‘als je mij goedgezind bent, neem dat geschenk dan alsjeblieft van mij aan, want oog in oog staan met jou is niets anders dan oog in oog staan met God, en toch ontvang je mij welwillend. 11 Neem toch aan wat ik je heb laten brengen en waarmee God mij heeft gezegend, want God is mij goedgezind geweest en ik heb meer dan genoeg.’ Omdat hij bleef aandringen nam Esau het aan.’ Het lijkt wel alsof hij door het herhalen van die woorden een knipoog geeft aan zijn nachtelijke tegenstander: denk aan onze afspraak van vannacht! Door hem te dwingen het geschenk aan te nemen, beslecht en beëindigt hij definitief de tweestrijd.

Het is een lang verhaal geworden. We zijn vertrokken van een uitdrukking die we nog steeds gebruiken, ‘het gevecht met de engel’. Herman Teirlinck schreef een roman met die titel (1952). Dan blijkt dat het een citaat is uit de Bijbel maar zoals meestal, blijkt het een onnauwkeurige overname: het is helemaal geen engel, er staat gewoon: iemand, een mens of een man. Bij nader toezien, stellen we vast dat het om een nogal mysterieus verhaal gaat: een nachtelijk gevecht tussen Jacob en een onbekende, een onbesliste strijd, die hem mankend achterlaat, maar die op een of andere manier een verzoening tot stand brengt tussen de twee broers, die vervolgens als gelijken naast elkaar verder leven.

De aanleiding voor deze Bijbelstudie was van persoonlijke aard. Ik noemde onlangs mijn niet aflatende discussies over God en godsdienst ‘mijn gevecht met de engel’. Ik dacht daarbij aan het verhaal zoals ik het ongeveer vijfenvijftig jaar geleden moet gehoord of gelezen hebben in de lessen van Gewijde Geschiedenis. Ik herinnerde het me als een gevecht van de opstandige mens tegen een overmachtige Engel Gods, een ongelijke worsteling, maar waarbij de mens niet verslagen wordt.

De lezing van de Bijbeltekst heeft ons heel wat over de mens geleerd. Er vallen niet onmiddellijk lessen uit te trekken. Het is geen stichtelijk verhaal, geen aansporing om bepaalde dingen niet te doen en andere wel. Het beschrijft hoe mensen met elkaar omgaan. De rol van God is bevreemdend, veeleer gering, onduidelijk, obscuur, twijfelachtig, we kunnen hem net zo goed weglaten en het verhaal lezen als een episode uit een familiesage.

Een lichtvoetig detail als afsluiter. Je weet dat in de Joodse godsdienst strenge voedselvoorschriften gelden. Een ervan is gebaseerd op ons verhaal: tot op vandaag is het niet koosjer om het vlees te eten van de bovenheup van een rund, als herinnering aan de pijnlijke aanraking van Jacobs heup. Nu is dat precies het beste stuk, de filet mignon of filet puur, biefstuk van de haas… Ik weet niet wat koosjer slagers ermee doen, misschien verkopen ze het wel aan hun goj collega’s?

Het gevecht met de engel… wij kennen deze uitdrukking wel onder een of andere vorm. Figuurlijk slaat het op een vrijwel onmogelijke taak, een strijd die men niet kan winnen. De bron van de uitdrukking is bekend: het was Jacob die met de engel vocht en dit is zoals het in het boek Genesis, 32 beschreven staat.

23 Het was nog nacht toen Jakob opstond en de Jabbok overstak op een doorwaadbare plaats, samen met zijn beide vrouwen, zijn twee bijvrouwen en zijn elf kinderen. 24 Nadat hij hen over de rivier had geholpen, bracht hij ook al zijn bezittingen naar de overkant. 25 Maar zelf bleef hij achter, helemaal alleen, en er worstelde iemand met hem totdat de dag aanbrak. 26 Toen de ander zag dat hij het niet van hem kon winnen, raakte hij Jakobs heup aan, en daardoor raakte Jakobs heup tijdens die worsteling ontwricht. 27 Toen zei de ander: ‘Laat mij gaan, het wordt al dag.’ Maar Jakob zei: ‘Ik laat u niet gaan tenzij u mij zegent.’ 28 De ander vroeg: ‘Hoe luidt je naam?’ ‘Jakob,’ antwoordde hij. 29 Daarop zei hij: ‘Voortaan zal je naam niet Jakob zijn maar Israël, want je hebt met God en mensen gestreden en je hebt gewonnen.’ 30 Jakob vroeg: ‘Zeg me toch hoe u heet.’ Maar hij kreeg ten antwoord: ‘Waarom vraag je naar mijn naam?’ Toen zegende die ander hem daar. 31 Jakob noemde die plaats Peniël, ‘want,’ zei hij, ‘ik heb oog in oog gestaan met God en ben toch in leven gebleven.’ 32 Zodra hij bij Peniël was overgestoken, zag hij de zon opkomen. Jakob liep mank. 33 Omdat de ander hem had aangeraakt bij de spier die boven het heupgewricht ligt, eten de Israëlieten de heupspier niet, tot op de dag van vandaag.

Misschien moeten we toch nog wat meer uitleg geven. Dit is hoe het verhaal begint (Genesis 25, 19-34).

19 Dit is de geschiedenis van Abrahams zoon Isaak en zijn nakomelingen. Isaak, de zoon die Abraham verwekt had, 20 was veertig jaar toen hij trouwde met Rebekka, die een dochter was van de Arameeër Betuel uit Paddan-Aram en een zuster van de Arameeër Laban. 21 Omdat Rebekka onvruchtbaar bleek, bad Isaak vurig voor haar tot de HEER, en de HEER verhoorde zijn gebed: Rebekka, zijn vrouw, werd zwanger. 22 De kinderen in haar lichaam botsten hard tegen elkaar. Als het zo moet gaan, dacht ze, waarom leef ik dan nog? En ze ging bij de HEER te rade. 23 De HEER zei tegen haar:

‘Twee volken zijn er in je schoot,

volken die uiteengaan nog voor je hebt gebaard.

Het ene zal machtiger zijn dan het andere,

de oudste zal de jongste dienen.’

24 Toen de dag van de bevalling was gekomen, bracht zij inderdaad een tweeling ter wereld. 25 Het kind dat het eerst tevoorschijn kwam was rossig en helemaal behaard, alsof het een haren mantel aanhad; ze noemden het Esau. 26 Toen daarna zijn broer tevoorschijn kwam, hield die Esau bij de hiel beet; hij werd Jakob genoemd. (In het Hebreeuws is er een woordspel tussen het woord ‘aqeev, ‘hiel’, en de naam ja‘aqov, ‘Jakob’). Isaak was zestig jaar toen zij geboren werden.

27 Toen de jongens opgegroeid waren, werd Esau een uitstekend jager, iemand die altijd buiten was, terwijl Jakob een rustig man was, die het liefst bij de tenten bleef. 28 Isaak was zeer op Esau gesteld want hij at graag wildbraad, maar Rebekka hield meer van Jakob. 29 Eens was Jakob aan het koken toen Esau uitgeput thuiskwam van de jacht. 30 ‘Gauw, geef me wat van dat rode dat je daar kookt, ik ben doodmoe,’ zei Esau tegen Jakob. Daarom wordt hij ook wel Edom genoemd (In het Hebreeuws is er een woordspel tussen ’adom, ‘rood’, en de naam Edom.) 31 ‘Pas als jij me je eerstgeboorterecht verkoopt,’ antwoordde Jakob. 32 ‘Man, ik sterf van de honger,’ zei Esau, ‘wat moet ik met dat eerstgeboorterecht?’ 33 ‘Zweer het me nu meteen,’ zei Jakob. Dat deed Esau, en zo verkocht hij zijn eerstgeboorterecht aan Jakob. 34 Daarop gaf Jakob hem brood en linzensoep. Esau at, dronk en ging meteen weer weg; hij hechtte geen enkele waarde aan het eerstgeboorterecht.

Toch was Jacob er niet helemaal gerust in. Esau had dan wel afstand gedaan van zijn rechten als oudste, maar dat wist Isaac, hun vader niet. Dit is het bekende vervolg van het verhaal (Genesis 27, 1-40)

1 Toen Isaak oud geworden was en zijn ogen zo zwak waren geworden dat hij niet meer kon zien, riep hij Esau bij zich, zijn oudste zoon. ‘Mijn zoon,’ zei hij. ‘Wat wilt u mij zeggen?’ vroeg Esau. 2 Toen zei Isaak: ‘Luister, ik ben oud, iedere dag kan voor mij de laatste zijn. 3 Neem daarom je jachtgerei, je pijlkoker en je boog, ga het veld in en schiet een stuk wild voor me. 4 Maak dat voor me klaar zoals ik het lekker vind en breng me dat te eten; het zal mij de kracht geven om je te zegenen voordat ik sterf.’

5 Rebekka had gehoord wat Isaak tegen zijn zoon Esau zei, en nadat Esau eropuit was getrokken om een stuk wild voor zijn vader te schieten, 6 zei ze tegen haar zoon Jakob: ‘Luister, ik hoorde je vader tegen je broer zeggen: 7 “Maak een lekker maal van wildbraad voor me klaar en breng me dat te eten, want ik wil je voor mijn dood zegenen met de HEER als getuige.” 8 Doe jij nu precies wat ik je zeg, mijn zoon. 9 Ga naar de kudde en zoek twee malse bokjes voor me uit. Die maak ik dan voor je vader klaar zoals hij het lekker vindt. 10 Daarna breng jij ze je vader te eten, en dan zal hij jou voor zijn dood zegenen.’ 11 Jakob wierp tegen: ‘Maar Esau is toch helemaal behaard, terwijl ik juist een gladde huid heb! 12 Misschien raakt vader me aan, dan zal hij me een bedrieger vinden en breng ik een vloek over me in plaats van zegen.’ 13 Maar zijn moeder zei: ‘Die vloek moet mij dan maar treffen, mijn zoon. Doe nu wat ik zeg en ga die bokjes voor me halen.’ 14 Dus ging hij ze halen en bracht ze naar zijn moeder, en zij maakte ze klaar zoals zijn vader het lekker vond. 15 Toen pakte Rebekka kleren van haar oudste zoon Esau, de kostbaarste die ze kon vinden, en die liet ze haar jongste zoon Jakob aantrekken. 16 En over zijn handen en over zijn gladde hals trok ze het vel van de bokjes. 17 Hierna overhandigde ze Jakob het smakelijke gerecht dat ze had klaargemaakt, met brood erbij.

18 Zo ging hij naar zijn vader. ‘Vader,’ zei hij. ‘Ja, mijn zoon,’ zei Isaak, ‘wie ben je?’ 19 Jakob antwoordde zijn vader: ‘Ik ben Esau, uw eerstgeboren zoon. Ik heb gedaan wat u me hebt gevraagd. Kom, ga overeind zitten en eet van wat ik heb geschoten; dat zal u de kracht geven om mij te zegenen.’ 20 ‘Hoe heb je zo snel iets kunnen vinden, mijn zoon!’ zei Isaak. En hij antwoordde: ‘Doordat de HEER, uw God, alles zo gunstig voor me liet verlopen.’ 21 Toen zei Isaak tegen Jakob: ‘Kom eens wat dichterbij, mijn zoon, zodat ik kan voelen of je inderdaad mijn zoon Esau bent of niet.’ 22 Jakob kwam dichter bij zijn vader staan en deze betastte hem. Het is Jakobs stem, dacht hij, maar het zijn Esaus handen. 23 Omdat Jakobs handen even behaard waren als die van zijn broer Esau, herkende Isaak hem niet en dus zegende hij hem. 24 ‘Ben je echt mijn zoon Esau?’ vroeg hij nog. ‘Ja,’ antwoordde Jakob. 25 Toen zei hij: ‘Zet het wildbraad dan dichter bij me, zodat ik ervan kan eten, mijn zoon, en de kracht vind om je te zegenen.’ Jakob zette het dichter bij hem en Isaak at ervan. Ook bracht hij hem wijn, en hij dronk ervan. 26 Toen zei Isaak tegen Jakob: ‘Kom eens dichterbij, mijn zoon, en kus me.’ 27 Hij kwam dicht bij hem staan en kuste hem. Toen Isaak zijn kleren rook, sprak hij deze zegen over hem uit:

‘De geur van mijn zoon is de geur van het veld,

het veld dat de HEER heeft gezegend.

28 God geve je dauw uit de hemel

en vette, vruchtbare aarde,

een overvloed van koren en wijn.

29 Volken zullen je dienen,

naties zich voor je buigen.

Je zult heer zijn over je broers,

macht hebben over je moeders zonen.

Vervloekt wie jou vervloekt,

gezegend wie jou zegent.’

30 Toen Isaak Jakob gezegend had en Jakob nog maar net bij zijn vader was weggegaan, kwam zijn broer Esau thuis van de jacht. 31 Ook hij maakte een smakelijk gerecht klaar, bracht het zijn vader en zei tegen hem: ‘Ga overeind zitten, vader, en eet van wat uw zoon heeft geschoten; dat zal u de kracht geven om mij te zegenen.’ 32 ‘Wie ben jij?’ vroeg zijn vader Isaak hem. ‘Ik ben het, Esau, uw zoon, uw eerstgeborene.’ 33 Toen schrok Isaak hevig en zei: ‘Maar wie was het dan die mij net een stuk wild heeft gebracht dat hij geschoten had? Ik heb ervan gegeten voordat jij kwam en ik heb hem gezegend. En die zegen zal op hem blijven rusten!’ 34 Toen Esau dat van zijn vader hoorde, slaakte hij een wilde, wanhopige kreet en hij smeekte zijn vader: ‘Zegen mij, zegen ook mij, vader!’ 35 Maar Isaak antwoordde: ‘Je broer is me komen bedriegen en is er met jouw zegen vandoor gegaan.’ 36 Toen zei Esau: ‘Niet voor niets heet hij Jakob: (In het Hebreeuws is er een woordspel tussen de naam ja‘aqov, ‘Jakob’, en het werkwoord ‘aqav, ‘beetnemen’) hij heeft me nu al twee keer beetgenomen. Eerst heeft hij me mijn eerstgeboorterecht afgenomen en nu ook nog mijn zegen!’ Daarna vroeg hij: ‘Hebt u dan geen zegen meer over voor mij?’ 37 Isaak antwoordde hem: ‘Ik heb hem heer en meester over je gemaakt, hem al zijn broers als dienaar gegeven, en hem voorzien van koren en wijn. Wat zou ik dan nog voor jou kunnen doen, mijn zoon?’ 38 ‘Hebt u dan maar één zegen, vader?’ vroeg Esau hem. ‘Zegen mij, zegen ook mij, vader!’ En hij barstte in tranen uit. 39 Zijn vader Isaak antwoordde hierop:

‘Ver van de vette grond zul je wonen,

ver van de hemelse dauw.

40 Je zult leven van je zwaard

en dienstbaar zijn aan je broer.

Maar heb je je eenmaal losgerukt,

dan werp je zijn juk van je nek.’

41 Van toen af haatte Esau zijn broer omdat zijn vader hem had gezegend, en hij zei bij zichzelf: Het duurt niet lang meer of de dagen van rouw om mijn vader breken aan, dan vermoord ik Jakob. 42 Toen Rebekka vernam wat haar oudste zoon Esau van plan was, liet ze haar jongste zoon Jakob bij zich komen. ‘Luister,’ zei ze, ‘je broer Esau zint op wraak, hij wil je vermoorden. 43 Doe daarom wat ik zeg, mijn zoon: vlucht onmiddellijk naar mijn broer Laban in Charan. 44 Blijf voorlopig bij hem, totdat de woede van je broer bedaard is. 45 Ik zal je laten terughalen als zijn woede bekoeld is en hij vergeten is wat je hem hebt aangedaan. Waarom zou ik me op een en dezelfde dag van jullie beiden laten beroven?’

Jacob vlucht zoals gezegd, met de zegen van zijn vader. Hoe het hem verging slaan we nu even over, maar op zeker moment beslist hij om terug naar huis te keren, met zijn beide vrouwen, de gezusters Rachel en Lea, hun beider slavinnen en de elf kinderen die hij bij deze vier vrouwen verwekt had, met al zijn bezittingen, zijn dienaren en zijn vee. Vanzelfsprekend maakt hij zich zorgen over de ontmoeting met zijn broer Esau, die hij zo onheus behandeld had. Zo gaat het verhaal verder (Genesis 32).

2 Jakob trok verder. Plotseling verschenen er engelen van God op zijn weg. 3 ‘Een leger van God!’ riep Jakob uit toen hij hen zag, en hij noemde die plaats Machanaïm. (32:3) leger van God [...] Machanaïm – In het Hebreeuws is er een woordspel tussen de naam Machanaïm en het woord machanè, ‘leger’ of ‘kamp’ (32:8-9).4 Jakob stuurde boden vooruit naar zijn broer Esau in Seïr, het gebied van Edom, 5 en droeg hun het volgende op: ‘Jullie moeten tegen mijn heer, tegen Esau, zeggen: “Uw dienaar Jakob laat u weten dat hij een tijdlang bij Laban heeft gewoond en pas nu bij hem is weggegaan. 6 Hij heeft daar runderen, ezels en schapen en geiten in bezit gekregen, en ook slaven en slavinnen. Deze boodschap laat hij aan u, zijn heer, overbrengen in de hoop dat u hem goedgezind zult zijn.”’

7 Toen de boden bij Jakob terugkwamen, meldden ze hem: ‘We zijn bij uw broer Esau geweest, en hij komt u tegemoet, met vierhonderd man.’ 8 Jakob schrok hevig, het angstzweet brak hem uit. Daarom verdeelde hij zijn mensen over twee kampen, evenals zijn schapen en geiten en zijn runderen en kamelen. 9 Als Esau op het ene kamp afkomt en daar alles doodt, dacht hij, kan het andere kamp tenminste nog ontkomen. 10 En hij bad: ‘God van mijn voorvader Abraham, God van mijn vader Isaak, HEER, die tegen mij gezegd heeft: “Ga terug naar je land, naar je familie, ik zal jou voorspoed geven” – 11 ik ben alle weldaden en al de trouw die u aan mij, uw dienaar, bewezen hebt niet waard. Met alleen mijn stok ben ik indertijd de Jordaan hier overgestoken, en nu kan ik mijn mensen zelfs over twee kampen verdelen. 12 Ik smeek u, red mij uit de handen van Esau, mijn broer, ik vrees dat hij ons zal aanvallen en mij en iedereen zal doden, ook de kinderen en hun moeders. 13 U hebt immers zelf gezegd: “Ik zal jou grote voorspoed geven en veel nakomelingen, ze zullen zo talrijk zijn als zandkorrels aan de zee – niet te tellen zullen ze zijn.”’

14 Nadat Jakob de nacht daar had doorgebracht, stelde hij uit het vee dat hij bezat een geschenk voor zijn broer Esau samen: 15 tweehonderd geiten en twintig bokken, tweehonderd ooien en twintig rammen, 16 dertig nog zogende kamelen met hun veulens, veertig koeien, tien stieren, twintig ezelinnen en tien ezelshengsten. 17 Elk van die kudden stelde hij onder het toezicht van een knecht, en hij gaf de knechten opdracht om voor hem uit te trekken en tussen de verschillende kudden een ruime afstand te laten. 18 Tegen de eerste knecht zei hij: ‘Als je mijn broer Esau tegenkomt en hij vraagt je bij wie je hoort en waar je heen gaat, en van wie de dieren zijn die je voor je uit drijft, 19 dan moet je zeggen: “Ik hoor bij uw dienaar Jakob, en dit is een geschenk dat bestemd is voor zijn heer, voor Esau. Jakob zelf komt achter ons aan.”’ 20 Ook de tweede en de derde knecht en alle verdere knechten die hij met de kudden meestuurde droeg hij dit op. ‘Jullie moeten precies hetzelfde tegen Esau zeggen als jullie hem tegenkomen,’ zei hij. 21 ‘En vergeet vooral niet te zeggen: “Uw dienaar Jakob zelf komt achter ons aan.”’ Hij dacht namelijk: Ik zal proberen Esau mild te stemmen met het geschenk dat ik vooruitstuur; pas daarna durf ik hem zelf onder ogen te komen, misschien is hij dan bereid mij welwillend te ontvangen. 22 Zo ging het geschenk voor hem uit, maar zelf bleef hij die nacht nog in het tentenkamp.

Hierop volgt dan de vreemde passage met de strijd met de ‘engel’, die ik aan het begin geciteerd heb.

Om het verhaal volledig te maken nog dit (Genesis 33):

1 Plotseling zag Jakob Esau op zich afkomen, met vierhonderd man. Toen verdeelde hij de kinderen over Lea, Rachel en zijn twee bijvrouwen. 2 De bijvrouwen en hun kinderen liet hij voorop gaan, Lea en haar kinderen daarachter, en Rachel en Jozef helemaal achteraan. 3 Zelf liep hij voor iedereen uit, en terwijl hij zijn broer naderde boog hij zevenmaal diep voorover. 4 Esau rende hem tegemoet, sloot hem in zijn armen en kuste hem. Beiden lieten hun tranen de vrije loop. 5 Toen Esau opkeek en de vrouwen en kinderen zag, vroeg hij: ‘Wie heb je daar bij je?’ Jakob antwoordde: ‘Dat zijn de kinderen die God in zijn goedheid aan mij, je dienaar, heeft geschonken.’ 6 Toen kwamen de bijvrouwen met hun kinderen dichterbij, en zij bogen diep. 7 Daarna kwam Lea met haar kinderen, en ook zij bogen diep. Ten slotte kwamen Jozef en Rachel, die eveneens diep bogen. 8 ‘Wat is de bedoeling van die hele schare die ik ben tegengekomen?’ vroeg Esau. Jakob antwoordde: ‘Die was bedoeld om mijn heer gunstig te stemmen.’ 9 Maar Esau zei: ‘Ik bezit genoeg, broer, houd jij maar wat je hebt.’ 10 ‘Nee,’ zei Jakob, ‘als je mij goedgezind bent, neem dat geschenk dan alsjeblieft van mij aan, want oog in oog staan met jou is niets anders dan oog in oog staan met God, en toch ontvang je mij welwillend. 11 Neem toch aan wat ik je heb laten brengen en waarmee God mij heeft gezegend, want God is mij goedgezind geweest en ik heb meer dan genoeg.’ Omdat hij bleef aandringen nam Esau het aan.

12 Hierna zei Esau: ‘Laten we verdergaan, ik zal je vergezellen.’ 13 Maar Jakob antwoordde: ‘Mijn heer weet hoe zwak kinderen zijn, en ik heb de zorg voor zogende schapen, geiten en runderen. Als die ook maar één dag worden opgejaagd, gaan ze allemaal dood. 14 Laat mijn heer toch voor zijn dienaar uit trekken, dan zal ik hem op mijn gemak naar Seïr volgen en mij aanpassen aan het tempo van het vee dat ik bij me heb en aan dat van de kinderen.’ 15 Esau zei: ‘Laat me dan tenminste een paar van mijn mannen bij je achterlaten.’ Maar Jakob sloeg dat af: ‘Waarom al die moeite? Het is mij voldoende dat mijn heer mij goedgezind is.’

16 Diezelfde dag nog keerde Esau terug naar Seïr. 17 Jakob echter reisde naar Sukkot en bouwde er een huis. Ook maakte hij hutten voor zijn vee; vandaar dat die plaats Sukkot heet.

Dit is al meer dan genoeg voor een keer. Een volgende keer gaan we wat dieper in op het vreemde verhaal van het nachtelijk gevecht.

Laten we even recapituleren. We stelden ons de vraag hoe we weten dat er een God is en wat we over hem kunnen zeggen. We gingen daarvoor te rade bij een van de basisdocumenten van de katholieke kerk, de Catechismus, die vroeger Katechismus was, met een K die uit het Grieks was overgebleven maar nu weer een C geworden is, en dat om een domme maar zeer praktische reden: de afkorting van of beter: het letterwoord voor Catechismus van de Katholieke Kerk (CKK) staat nu eenmaal beter dan dat andere (KKK), dat het deelde met de infame racistische ‘clan’ in het Amerikaanse zuiden.

Klik hier voor de vorige twee afleveringen: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=454889

De Catechismus stelt in de eerste plaats dat de mens een godsdienstig wezen is; daarop valt niet veel aan te merken: we stellen inderdaad vast dat er zelfs heel veel godsdiensten zijn. De Catechismus gaat verder: God openbaart zich, enerzijds in de kenmerken van de wereld en anderzijds door wat de mens zelf is. We kunnen dus tot een besef komen van Gods bestaan op basis van een studie van de materiële wereld, waartoe ook de mens behoort. Maar dat is een erg onvolledige en ontoereikende benadering: ‘de waarheden die betrekking hebben op God en de verhouding van de mens tot God, gaan de orde van de zintuiglijk waarneembare wereld volstrekt te boven’. Er moet dus een andere weg zijn en die noemt de Kerk: de Openbaring. Het Christendom is fundamenteel en essentieel een openbaringsgodsdienst: God maakt zich bekend aan de mens.

Dat gebeurt in fasen. Een eerste moment was de schepping van de mens zelf en de idyllische intimiteit tussen God en zijn schepping in het Aards Paradijs. Daaraan kwam een einde door de zondeval. Later, na de zondvloed, sloot God een verbond met alle volken: hij schonk hen de aarde en beloofde dat hij ze niet zou vernietigen. Met de roeping van Abraham begint een nieuwe fase, die zal leiden tot het uitverkoren Godsvolk Israël. Dat is op zijn beurt (slechts…) de voorbereiding van de komst van het hoogtepunt en meteen ook het eindpunt van de openbaring: de komst van Jezus Christus.

Wij merkten op dat er ernstige problemen zijn met een aantal van die redeneringen. Sinds Darwin is het besef gegroeid dat de wereld, met inbegrip van alle leven, ook de mens, niet is geschapen zoals hij nu is, maar over een zeer lange periode gegroeid uit een kosmische oerknal. Het is niet houdbaar om, zoals de creationisten en Intelligent Design-aanhangers beweren, uit de ordening die we ontdekken in de ‘schepping’ af te leiden dat er ook een ‘schepper’ moet zijn.

Ook met de tweede fase lopen we voortdurend vast. Vooreerst kennen we die enkel uit de complexe en vaak verwarrende geschriften over de geschiedenis van één bepaald volk. Waarom zou God zijn openbaring tot hen beperkt hebben? Zijn de andere godsdiensten dat niet gebaseerd op zijn openbaring? Zo komen we er blijkbaar niet. Er is behoefte aan een duidelijke en onbetwistbare boodschap.

En daarmee zijn we bij de derde fase aanbeland, die een einde moet maken aan die onduidelijkheid en die de boodschap ook haar universele draagkracht moet geven.

‘God heeft tot ons gesproken door zijn Zoon. Christus, de mensgeworden Zoon van God, is het enige, volmaakte en definitieve Woord van de Vader.’ (…) ‘De christelijke heilseconomie, die immers het Nieuwe en definitieve Verbond is, zal nooit voorbijgaan. (…) Toch is de openbaring, ook al is zij voltooid, niet geheel ontvouwd; het zal de taak van het christelijk geloof zijn in de loop der eeuwen geleidelijk de hele omvang ervan te begrijpen.’ (blz. 31)

Laten we even stilstaan bij het eerste deel van deze belangrijkste van alle fasen: Jezus Christus. Het grote probleem is daar eigenlijk hetzelfde als bij de tweede fase, de keuze van het Godsvolk Israël en wat we daarover weten. De keuze van één mens als drager van de enige echte en ultieme openbaring voor de hele wereld en voor alle tijden lijkt allesbehalve evident en zelfs zeer riskant. Als je de moeilijke groei en ontwikkeling van het christendom bekijkt, niet alleen in de eerste martelaarseeuwen, maar ook in de duistere tijd van de bekrompen middeleeuwen, het grote schisma met de oosterse kerken, de nog diepere verscheurdheid van de Reformatie en de reactie daartegen, de bedenkelijke missionering die geënt was op onderdrukking, slavernij en koloniale uitbuiting, dan waren er toch wel andere, eenduidige en meer efficiënte manieren te bedenken.

Er is, zoals met het Oude Testament, ook het probleem van de ‘drager’ van de openbaring, het Evangelie en de andere teksten van het Nieuwe Testament. Men kan wel stellen dat al die teksten door God geschreven of geïnspireerd zijn, maar daarmee zitten we in een domme cirkelredenering: we geloven in God omdat het zo in de Schrift staat, en we geloven de Schrift omdat dat het woord van God is… En dan hebben we het nog niet over de historische en literaire kritiek die men kan toepassen op de teksten over en rond Christus. Er is, hoe men het ook draait of keert, geen enkel historisch bewijs voor het bestaan van Jezus van Nazareth. Er is geen enkele andere bron dan het Evangelie, geen enkele confirmatie uit andere geschriften, geen enkel materieel overblijfsel, niets.

De teksten zelf staan, zelfs als we ze met de meeste eerbied benaderen, vol onwaarschijnlijkheden, contradicties, vage formuleringen, historische onjuistheden, dichterlijke overdrijvingen en komen voor de onbevooroordeelde lezer allesbehalve vertrouwenswekkend over.

De vele mirakels en andere totaal onwaarschijnlijke gebeurtenissen vormen daarbij een zeer ernstig struikelblok. De kerk vraagt dat we geloven dat ze werkelijk hebben plaatsgevonden, maar zelfs voor vrome gelovigen van vandaag is dat een vertwijfelende opdracht. Velen kiezen dan ook voor een meer metaforische lezing, waarbij de aandacht niet zozeer gaat naar de historische gebeurtenis maar veeleer naar de betekenis die het verhaal voor ons nog heeft. Toch moeten we met dergelijke interpretaties voorzichtig zijn, want voor we het weten is alles op die manier weg geïnterpreteerd, zoals de Verrijzenis van Christus zelf, de kern van het geloof.

In de eerste brief aan de Korintiërs, hoofdstuk 15 laat Paulus geen twijfel bestaan over de ‘feiten’: Christus is gestorven, begraven en de derde dag verrezen; hij is verschenen aan Kefas, dan aan de twaalf, dan ‘aan meer dan vijfhonderd broeders tegelijk, van wie de meesten nog leven’; daarna aan Jacobus, toen aan alle apostelen en het laatst aan Paulus zelf. Maar hij zegt er zelf bij: ‘ik heb u overgeleverd wat ik zelf had ontvangen’; hij was inderdaad niet aanwezig bij de feiten, behalve natuurlijk zijn eigen ‘ontmoeting’ met de verrezene.

Als historisch getuigenis is dit zonder meer onbetrouwbaar. En toch zegt hij: ‘Zo Christus niet is verrezen, dan is uw geloof zonder nut’.

De Catechismus zegt het zo: ‘Niemand is immers ooggetuige geweest van de gebeurtenis zelf van de verrijzenis en geen enkele evangelist beschrijft haar. Niemand heeft kunnen zeggen hoe zij fysiek tot stand gekomen is. En het diepste wezen ervan, de overgang naar een ander leven, was nog minder zintuiglijk waarneembaar. Hoewel de verrijzenis een historische gebeurtenis is, die door het teken van het lege graf en de werkelijkheid van de ontmoetingen van de apostelen met de verrezen Christus vast te stellen is, blijft ze, in zoverre ze de geschiedenis te boven gaat en daarboven uitstijgt, ten diepste een geloofsmysterie. Daarom toont de verrezen Christus zich niet aan de wereld, maar wel aan zijn leerlingen.’ (blz. 151)

Genoeg stof voor heel wat nadenken, dunkt me.

Wat we over Jezus met zekerheid weten is zo goed als niets. Het Evangelie is een religieus-literaire bron zoals vele andere, geen historisch werk. Toch hield Paulus en met hem wellicht de hele kerk van de apostelen, vast aan de historische waarheid van vele aspecten van het leven van Jezus, inzonderheid aan zijn kruisdood en aan zijn verrijzenis. Dat was de kern van de zaak, als dat niet waar was, dan was er geen enkele reden om te geloven.

Dat er een figuur als Jezus geweest is, dat is zeer waarschijnlijk, meer nog: er zijn ongetwijfeld ettelijke zulke figuren geweest in die tijd, zoals er ook voordien talloze geweest zijn en ook nadien. In het Evangelie heeft men geleidelijk aan allerlei verhalen bijeengebracht die de ronde deden ‘in die tijd’, die we zeer ruim moeten nemen, wellicht zelfs enkele honderden jaren, terwijl sommige elementen er nog veel later aan toegevoegd of uit weggelaten zijn. De boodschap van het evangelie is een amalgaam van duidelijk aanwijsbare traditionele Joodse elementen, samen met vele andere uit die tijd, ontleend aan de Hellenistische filosofie, de oosterse mysteriegodsdiensten en allerlei mythen, sagen en legenden die we ook in vele andere bronnen terugvinden. Weinig origineel dus. Er is al bij al helemaal geen sprake van een plotse, wereldschokkende revolutionaire doorbraak gebaseerd op concrete, eenmalige gebeurtenissen betreffende een uiterst uitzonderlijke persoonlijkheid of diens coherente en getrouw overgeleverde prediking.

Ook het leven van Christus, zoals het beschreven is, is niet echt spectaculair en indrukwekkend, als men het vergelijkt met dat van vele anderen maar ook als men het op zichzelf beschouwt. Als men alle bedenkelijke mirakels en kinderachtige wonderen (de bruiloft te Kana) eruit weglaat en de vele wijsheden terugvoert op inzichten en overtuigingen die toen gemeengoed waren, blijft er niet veel meer over dan een fait divers uit de onderwerping van het Joodse volk door de Romeinen, een ‘detail uit de geschiedenis’ dat nauwelijks de plaatselijke kranten gehaald heeft, laat staan dat het in de geschiedenisboeken een vermelding zou gekregen hebben.

Ook vele niet-christenen en ongelovigen drukken nu nog soms hun bewondering uit voor de Jezus van de evangeliën. Zij zien er een belangrijke profeet in, een mens van uitzonderlijke morele integriteit. Zij spreken daarmee echter in feite alleen een oordeel uit over een fictieve figuur, zoals die in een dubieuze religieuze literaire tekst is beschreven, en evident niet over een historische figuur.

Het is met het hele Jezus-verhaal zoals met zijn verrijzenis: er zijn geen getuigen, we weten er dus niets van, maar toch vraagt men van ons dat we aanvaarden dat het werkelijk zo gebeurd is, mirakels en al. Deze gebeurtenissen vormen bovendien de enige basis van het geloof en van de hele constructie die de kerk nadien is geworden. Op basis van dit verhaal moeten we geloven dat ook wij niet zullen sterven, maar overgaan naar een ander leven; dat er een God is, die zijn Zoon heeft gezonden en daarna ook nog zijn Geest en dat die samen de drie-ene God zijn sinds alle eeuwigheid en in alle eeuwen der eeuwen.

Bovendien moeten we ook nog al de spurieuze interpretaties aanvaarden die de kerk hieraan verbonden heeft, of toch de katholieke kerk, of toch van een deel ervan, of toch een deel van die leer, of toch op een of andere manier…

Het is allemaal zo vreselijk onwaarschijnlijk. De openbaring, waarbij God rechtstreeks contact neemt met de mens, is een op zich onhoudbare, vergezochte en totaal overbodige veronderstelling. Met ons gezond verstand komen we helemaal niet tot de conclusie dat er een bovennatuurlijke God is, met de wetenschap nog veel minder. Dat er nog andere bona fide manieren zouden zijn waarop een bovennatuurlijk wezen zich op legitieme wijze kenbaar maakt, is een uiterst bedenkelijke en bevreemdende veronderstelling. Wat de kerk als fasen in de openbaring ziet, is enkel gesteund op vage, zeer fragmentair overgeleverde mythologische, pseudo-historische en literaire teksten, legenden en religieuze voorschriften. Het is allemaal alleen maar enigszins geloofwaardig voor wie toch al gelooft.

Veel mensen (maar niet alle!) hier bij ons hebben inderdaad nooit getwijfeld aan dit verhaal, dat onze beschaving heeft getekend gedurende tweeduizend jaar. Maar laat dat eigenste verhaal lezen door een buitenstaander of door iemand met een kritische geest, ook al is die door en door christelijk gevormd, zoals uw dienaar, en de haken en ogen waarmee het aaneen hangt worden meteen overduidelijk, het houdt geen steek. Het is hoegenaamd geen overtuigende, geloofwaardige boodschap, hoe men het ook draait of keert en daaraan kunnen de 733 bladzijden van de catechismus noch de miljoenen bladzijden die het christendom eraan gewijd heeft gedurende tweeduizend jaar ook maar iets veranderen. Er is voor elk punt van het christelijk geloof een veel eenvoudigere verklaring, een meer voor de hand liggende interpretatie, een meer geruststellende uitleg, kortom een meer menselijke benadering van ons mens-zijn.

De mens is (was?) misschien wel een godsdienstig wezen, maar godsdienst is in wezen louter menselijk. De geschiedenis van het mensdom, ook zijn religieuze geschiedenis, is veel beter zinvol en volledig afdoende te verklaren als een geschiedenis van mensen, zonder ook maar enigszins beroep te doen op bovennatuurlijke of buitenaardse wezens, goden, engelen, duivels of wat dan ook. Het menselijke in onze godsdienstigheid, in onze rituelen, in de maatschappelijke, kerkelijke vormgeving ervan is evident, helaas zelfs maar al te evident, terwijl de goddelijke inbreng of tussenkomst altijd twijfelachtig is en in het beste geval slechts een metaforische, verwijzende of poëtische betekenis heeft.

De hele constructie was altijd al uiterst wankel, intellectueel én maatschappelijk. De talloze pogingen van theologen en filosofen om het geloof in overeenstemming te brengen met het verstand strandden keer op keer onvermijdelijk in simplistische cirkelredeneringen of in bedroevend zwakke sofismen en flagrante drogredenen.

Alleen wanneer wereldlijke machthebbers de godsdienstige structuren voor eigen doelstellingen aanwendden, verkreeg ook de kerk enige aanhang en verwierf ze enige tijdelijke stabiliteit op basis van die oneigenlijke geloofwaardigheid. Gedurende een bepaalde periode was de wereldlijke macht van de kerk zelfs zo groot, dat de paus de keizer naar de kroon stak. De verwoestende conflicten die daaruit voortsproten, hebben zowel de enen als de anderen dermate verzwakt, materieel en moreel, dat ze zo ruimte gemaakt hebben voor Copernicaanse omwentelingen en democratische revoluties vanaf de Verlichting.

In de loop van de twintigste eeuw is, vooral onder invloed van de wereldoorlogen en de rol die het wereldlijk gezag en de godsdiensten daarin (niet) gespeeld hebben, overal ter wereld, zij het op verschillende manieren, een abrupt einde gekomen aan de overheersende rol van de godsdienst en van de monarchieën.

Op onze dagen zien we een uiterst bedenkelijke, onrustwekkende maar gelukkig nog vrij beperkte heropleving van het meest fanatieke en agressieve godsdienstig fundamentalisme, zowel in (bepaalde groepen van) de Islam als van het Christendom en het Jodendom. Laten we hopen dat dit slechts de laatste wanhopige stuiptrekkingen zijn van een voorbijgestreefde, destructieve en heilloze ideologie, van een onzalige illusie die de mensheid zo verbazingwekkend lang in een verlammende intellectuele en maatschappelijke onderdrukking heeft weten te houden.

Op de afbeelding: de vier ruiters van de Apokalyps of de Openbaring, Albrecht Dürer

Leszek Kołakowski, The Two Eyes of Spinoza and Other Essays on Philosophers, vii + 311 pp., 2004. Ontleend in de bibliotheek van het HIW, Leuven.

Ik besprak hier al een ander werk van de onlangs overleden filosoof Kołakowski, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=451010. Met een titel als deze, kon ik natuurlijk niet weerstaan aan deze verzameling van essays. Ik heb het me niet beklaagd.

Het gaat hier om de bundeling van hoofdzakelijk oudere publicaties, meestal verschenen in het Pools, het Duits of het Frans, in tijdschriften, feestbundels of andere verzamelwerken. De vertaling, dat wil ik toch wel speciaal vermelden, is van de hand van Agnieska Kołakowska, de dochter van de auteur, en daarop valt nu eens niets, maar dan ook niets aan te merken. Zij is erin geslaagd om wat vader Kołakowski zelf zijn long, uselessly complicated sentences noemt, om te zetten in een zeer leesbaar, idiomatisch Engels. Enkele typefouten vergeven we haar, maar niet de corrector van de drukproeven. Zoals bij de meeste Engelstalige publicaties is het ook hier onmogelijk gebleken om ook maar één citaat in het Latijn zonder kemels af te drukken. Als je geen Latijn kent, gebruik het dan niet; en als je het mordicus toch wil, lees het dan drie keer na of laat het doen door iemand die wel Latijn kent. Dat soort flaters ontsiert zeker publicaties die een hoog wetenschappelijk niveau ambiëren.

In het Voorwoord stelt de auteur dat er geen gemeenschappelijk thema is, maar dat de meeste teksten handelen over filosofische en theologische kwesties uit de 17^de eeuw. Dat is ook zo. Maar dat betekent niet dat we te doen hebben met een onleesbaar ingewikkeld boek over problemen die geen enkele relevantie hebben voor vandaag. Het tegendeel is waar. De auteur zelf beklemtoont dat herhaaldelijk: de hedendaagse wijsbegeerte én de hedendaagse theologie kunnen niet ontsnappen aan de vragen die men zich ook 450 jaar geleden al stelde en wij doen er goed aan om de antwoorden die men toen bedacht niet zomaar als voorbijgestreefd te verwerpen.

Deze essays zijn stuk voor stuk boeiende uiteenzettingen, vaak in nauwkeurig detail, maar steeds in een breed historisch perspectief, van vele van de kernvragen van ons bestaan. Wat is de mens? Hoe verwerven wij onze kennis? Welke criteria zijn er voor de waarheid? Is er iets naast of boven de materiële wereld? Hoe kunnen wij die andere wereld kennen? Welke rol speelt die andere dimensie in ons leven? Is de mens vrij, of ligt zijn lot vast van voor hij geboren wordt? Doet het er toe hoe wij leven? Zullen wij vroeg of laat beloond worden of bestraft, al naar gelang? Wat is de rol van godsdienst en kerkelijke organisaties voor het individu en voor de maatschappij?

Geef toe, het zijn belangrijke vragen en ze zijn vandaag net zo prangend als in de 17^de eeuw. Het zijn ook kwesties die ik hier graag behandel op mijn eigen dilettantische manier.

Even terzijde: Van Dale zegt dat een dilettant een liefhebber in de kunst is, iemand die een kunst of wetenschap uit liefhebberij beoefent, in tegenstelling tot de beroepskunstenaar en de geleerde; maar hij gaat verder: het is iemand die slechts een oppervlakkige kennis van een vak, een kunst of wetenschap bezit. Alle Europese talen hebben het woord overgenomen uit het Italiaans, dilettante, van het werkwoord dilettare, vermaken, amuseren; dilettarsi is behagen scheppen in, voor zijn plezier bezig zijn met. Een dilettant is iemand die van iets houdt, een letterlijke liefhebber. Ik vind het dan ook een beetje sneu dat we daar meteen een negatieve bijklank aan geven. Alsof iemand die iets voor zijn plezier doet dat nooit zo goed kan doen als iemand die het beroepshalve doet. En vice versa: dat een beroeps geen plezier zou hebben in zijn werk. Ik neem het epitheton dilettant dan ook graag en met enige uitdagende trots als ‘ornans’: een eretitel. En als ik voor sommigen ‘maar’ een amateur ben, een prutser, dan aanvaard ik ook die sneer en denk ik het mijne van al wie zich aanmatigt een beroeps te zijn en dus boven alle verdenking van onkunde verheven. Dat moest me even van het hart, blijkbaar.

Ik heb me dus geamuseerd (dilettarsi) met deze essays. Niet dat ik het altijd eens was met de auteur, maar zijn standpunten zijn ten minste even waardevol als de mijne, zodoende. Ik ben overigens niet de enige die anders denkt over een aantal zaken en de auteur respecteert ook oprecht die andersdenkenden. Over Spinoza en Bayle verschilt hij duidelijk van mening met recent onderzoek en interpretaties, onder meer van Jonathan Israel en Stephen Nadler. Ook uit andere bijdragen in dit werk blijkt dat Kołakowski een zekere sympathie heeft voor wat J. Israel het gematigd verlichtingsdenken noemt. Hij (Kołakowski) spreekt herhaaldelijk met een warmte die zijn sympathie verraadt over mensen die tegenover godsdienst een soort van nonchalante (letterlijk: niet-warme) onverschilligheid aan de dag leggen, die de schouders overhalen over de onenigheid tussen de verschillende godsdiensten en de pietluttigheid van hun discussies, maar die daarin geen reden zien om niet deel te nemen aan de rituelen en gebruiken van de (overheersende) godsdienst, noch een uitnodiging om aan die godsdienst ook maar iets te veranderen.

Ik citeer: Indeed, a scepticism so conceived may be seen as part of a more general, irenic current of thought, where de emphasis was on eliminating religious discord and, in matters concerning revelation, being content with the accepted formulas, without trying to fathom more than can be fathomed by human reason. It was a scepticism which masked a complete religious indifference, in particular to disagreements in matters of dogma; a conviction that the existing religion is always the best, just because it exists; and a belief that all attempts at religious reform are doomed to end in religious wars, persecution and intolerance. (p. 115)

Het is een beeld dat nog steeds niet weinig intellectuelen typeert, ook vandaag nog in Vlaanderen. Veel katholieke intellectuelen (blijkbaar geen contradictio in terminis) maken zich geen zorgen over hun geloof noch over hun kerk; zij zijn nauwelijks vertrouwd met zelfs de elementaire geloofsinhoud en houden daarmee in hun persoonlijk en professioneel doen en laten in de praktijk geen enkele rekening. Zij zijn randkatholiek, gelegenheidsgast op rituelen maar zeker niet elke zondag te vinden in de kerk; zij behoren tot de katholieke zuil, maar zonder veel overtuiging, zij blijven erbij omdat het alternatief er vrijwel net eender uitziet en zeker niet veel aantrekkelijker. Zij worden niet gekweld door flagrante interne tegenspraken in het christelijk geloof en ergeren zich niet al te zeer aan de controversiële morele standpunten van de hiërarchie. Ze zijn katholiek by default, faute de mieux, bij gebrek aan beter.

De radicale Verlichting, zoals J. Israel ze heeft belicht in zijn twee recente monumentale werken (klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=402130), staat daar lijnrecht tegenover. Hier is geen gevaar voor de nefaste en gevaarlijke diepe intellectuele oneerlijkheid en hypocrisie van de gematigden, de lauwen die ook in de Bijbel (Openbaring, 3) geen genade vinden in de ogen van God: 15 Ik weet wat u doet, hoe u niet koud bent en niet warm. Was u maar koud of warm! 16 Maar nu u lauw bent in plaats van warm of koud, zal ik u uitspuwen. 17 U zegt dat u rijk bent, dat u alles hebt wat u wilt en niets meer nodig hebt. U beseft niet hoe ongelukkig u bent, hoe armzalig, berooid, blind en naakt. 18 Daarom raad ik u aan: koop van mij goud dat in het vuur gelouterd is, en u zult rijk zijn; witte kleren om u te kleden en uw naaktheid te bedekken, zodat u zich niet meer hoeft te schamen; zalf voor uw ogen, zodat u weer kunt zien. 19 Iedereen die ik liefheb wijs ik terecht en bestraf ik. Zet u dus volledig in en breek met het leven dat u nu leidt. 20 Ik sta voor de deur en klop aan. Als iemand mijn stem hoort en de deur opent, zal ik binnenkomen, en we zullen samen eten, ik met hem en hij met mij.

Onze auteur behoort duidelijk niet tot de voorstanders van de radicale Verlichting. Soms vermoedde ik zelfs dat hij ze niet echt begrijpt. Dat is zeker zo bij Spinoza en Bayle en ook in het diep tragische geval van Uriel da Costa, die zich uit wanhoop en gewetensnood een kogel door het hoofd jaagde. Hij voelt zich duidelijk meer aangetrokken tot de libertijnen, le libertinage érudit dat hij zo uitvoerig analyseert en zo treffend sympathiserend beschrijft.

Slechts in één passage, in de conclusie van hoofdstuk XIV The Priest and the Jester (De priester en de nar), wijst hij even expliciet in de andere richting en ik vertaal: De auteur sluit zich aan bij de filosofie van de nar: een houding van scepticisme en wantrouwen tegenover elke vorm van absoluutheid (p. 262). Maar even verder zegt hij ook waarom: omdat die houding de mogelijkheid insluit om waarden uit te drukken die niet puur intellectueel zijn. Het is voor mij nergens in dit boek duidelijk wat hij daarmee zou kunnen bedoelen, ook al verwijst hij voortdurend naar de beperkingen van alle ‘intellectuele’ kennis.
De wereld aan de overzijde van deze wereld is, zo meen ik, bij Kołakowski zoals het beloofde land voor Mozes: het is uitzonderlijk te zien, van op een hoge berg, maar nooit te betreden, zie Deut. 34, 1 Toen verliet Mozes de vlakte van Moab en hij beklom de Nebo (afbeelding), een van de toppen van de Pisga, tegenover Jericho. Daar liet de HEER hem het hele land zien: het hele gebied van Gilead tot aan Dan, 2 Naftali, het gebied van Efraïm en Manasse, heel Juda tot aan de zee in het westen, 3 de Negev, de Jordaanvallei en de vlakte bij de palmstad Jericho, tot aan Soar. 4 De HEER zei tegen hem: ‘Dit is het land waarvan ik aan Abraham, Isaak en Jakob onder ede heb beloofd dat ik het aan hun nakomelingen zou geven. Ik laat het je nu zien, maar erheen oversteken zul je niet.’

Ik laat Kołakowski in het prachtige Engels van zijn dochter besluiten: To adopt this attitude is to adopt a view of the world which holds out a hopeful but difficult prospect: that of a gradual and laborious process of working out, in our interactions, how to reconcile those elements of human thought and behavior which are hardest to reconcile: how to achieve goodness without indulgence, courage without fanaticism, intelligence without disenchantment and hope without blindness. All other fruits of philosophical thinking are of little worth. (p. 262)

Wat zou deze ‘dilettant’ daaraan nog kunnen toevoegen…

Na drie vroegere afleveringen over balletmuziek, klik hier voor een link: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=338471, zijn we nu gekomen aan de zogenaamde ‘moderne’ dans in Europa en in Amerika. Daarmee bedoelen we een vorm van ballet die, al vanaf ongeveer 1900, duidelijk afstand wou nemen van de erg formele discipline en de gestileerde techniek van het klassiek ballet. We moeten daarbij wel rekening houden met het feit dat het klassiek ballet de hele twintigste eeuw door is blijven bestaan in zijn als het ware bevroren vorm; ook vandaag nog zijn er liefhebbers en dus ook opvoeringen van getrouwe kopieën van wat je in de 19^de eeuw kon zien. Ook allerlei mengvormen van de twee, waarbij de contrasterende stijlen elkaar verrijkend beïnvloeden, zijn typisch voor de moderne tijd. Voor de dansers was dit een veeleisende opdracht: zij moesten voortaan in staat zijn om zowat alle opdrachten te vervullen en kregen dus zowel een klassieke als een moderne balletopleiding. We zien hier ook voor het eerst dansers die hun opleiding pas op volwassen leeftijd beginnen, iets wat ondenkbaar was en is voor klassiek ballet, waar men al heel vroeg moet beginnen, wil men de hoogste toppen bereiken.

In het moderne ballet ligt de nadruk vooral op de spontane beweging die wordt opgeroepen door de muziek, door schilderijen of andere kunstvormen of gewoon door de eigen emoties van de danser of de choreograaf. Denken we aan de beroemde Isadora Duncan (1878-1927, foto) die in heel losse en luchtige kledij ‘spontaan’ danste op muziek van Beethoven en zelfs optrad in Bayreuth op muziek van Wagner! In de jaren 1920 begon Martha Graham (1894-1991) vanuit Amerika haar vernieuwend werk dat ze tot op zeer hoge leeftijd zou voortzetten. Ze gebruikte typisch Amerikaanse muziek, van componisten zoals Samuel Barber, Aaron Copland, Gian-Carlo Menotti, maar dan enkel als een achtergrond voor de uitwerking van haar eigen gevoelens en stemmingen. Ze ‘volgde’ de muziek niet noot voor noot en ook de inhoud, het verhaal van haar choreografie kon totaal verschillend zijn van dat van de muziek.

Modern ballet was ook prominent aanwezig in de zo typisch Amerikaanse musicals: Kiss me, Kate, My Fair Lady, Camelot, On your Toes, The Boys from Syracuse. De onlangs overleden Merce Cunningham (1919-2009) werkte dan weer heel nauw samen met John Cage (1912-1992) en andere avant-garde artiesten, waarbij dans, muziek en scenische voorstelling gelijktijdig ontstonden in een globaal, niet zelden chaotisch ontwikkelingsproces. Andere experimentele choreografen vonden dan weer een bruikbare muzikale bron in de barokmuziek met haar stevige ritmiek: Bach, Haendel, Vivaldi; de Sturm und Drang van de romantische muziek leende zich veel minder tot modern experiment, waarbij ballet de visuele parallel vormt van de muziek.

In de Sovjet-Unie was er een zeer eigen mengeling van het meest klassieke ballet met verrassend experimenteel werk op hedendaagse muziek van Sjostakovitsj, Katchatoerian, Prokofiev. In 1935 kreeg het Mariinski Theater in Leningrad/Sint-Petersburg de naam die het nu nog heeft, Kirov, al gebruikt Valery Gergiev, de flamboyante leider vandaag weer de beide namen. In het Westen was het vooral het ensemble van het Bolshoi Theater in Moskou dat grote bekendheid verwierf vanaf de jaren zestig, toen het ensemble optrad in de Europese hoofdsteden en in Amerika, niet zelden met spectaculaire overlopers zoals Rudolf Nureyev, Natalya Makarova en Mikhail Baryshnikov.

De meest vooruitstrevende moderne choreografen en dansers (vaak waren ze beide) zochten naar nieuwe muziek, zoals Cunningham en Cage. Maar ook Hans-Werner Henze, Richard Rodney Bennett en Peter Maxwell Davies schreven voor ballet. Niet minder vaak gebruikte men instrumentale en aangepaste klassieke muziek voor moderne uitvoeringen van klassieke meesterwerken uit de opera (Traviata) en de literatuur (Dostojevski). Stravinski bleef met zijn vroege controversiële werken maar ook met zijn latere neo-klassieke (en niet minder gecontesteerde, maar dan van uit een andere hoek) vaak de ideale inspiratie en infrastructuur voor vernieuwend ballet. In Amerika lieten specifiek Black American compagnieën zich inspireren door de Negro Spirituals die toen volop in de belangstelling kwamen, ook hier bij ons.

Balanchine was dan weer een omnivoor, een alleseter: hij werkte zowel op muziek van Stravinski als op die van Anton Webern, zelfs op marsen van Sousa! Jerome Robbins had nauwe banden met Broadway, getuige de wereldberoemde productie van West Side Story, op muziek van Leonard Bernstein, dat hier bij ons vooral in de filmversie bekend werd. Ook ‘onze’ Maurice Béjart liet zich niet vastpinnen op één periode of één genre van de muziek: zijn spectaculaire en populaire producties op muziek van Ravel (Boléro), Sibelius (Karelia), Tsjaikovski (Notenkraker) zijn ons het best bekend, maar hij werkte ook op muziek van Bach én Stockhausen en de nu ten onrechte totaal vergeten Franse componist van avant-garde muziek, die als een van de eersten gebruik maakte van elektronisch voortgebrachte en opgenomen natuurgeluiden (bruitisme): Pierre Henry (°1927), vooral in Messe pour le temps présent.

Het is vreemd: iedereen kent en apprecieert Béjart, Picasso en Frank Gehry om maar enkele namen uit de moderne dans, schilderkunst en architectuur te noemen. Maar wie kent, om van appreciëren nog te zwijgen, Stockhausen, Webern, Pierre Henry, Messiaen of de Vlaamse telg die zo waardig en terecht thuishoort in deze rij: Karel Goeyvaerts (1923-1993)?

"Twee dingen vervullen het gemoed met steeds nieuwe en steeds toenemende bewondering en ontzag, hoe vaker en intenser het nadenken zich erop toelegt: de sterrenhemel boven mij en de morele wet in mij."

"Zwei Dinge erfüllen das Gemüt mit immer neuer und zunehmender Bewunderung und Ehrfurcht, je öfter und anhaltender sich das Nachdenken damit beschäftigt: der bestirnte Himmel über mir, und das moralische Gesetz in mir."

Immanuel Kant, Duits filosoof (1724-1804), Kritiek van de praktische rede (1788).

Dit is ongetwijfeld een van de meest bekende citaten van Kant, misschien zelfs de meest geciteerde uitspraak van een filosoof überhaupt. En toch heb ik er bedenkingen bij.

Niet zozeer bij de sterrenhemel. Zeker: in Kants tijd was die hemel heel wat indrukwekkender in zijn majestueuze stralende pracht dan vandaag, nu de intense en alomtegenwoordige straatverlichting en andere lichtvervuiling de aanblik van de sterren danig heeft verbleekt. Aan de andere kant is onze kennis van die sterren ondertussen op een gigantische manier toegenomen. Met aardse en satelliettelescopen zijn we veel dieper doorgedrongen in het heelal dan het blote oog van de filosoof. Ons ontzag voor de oneindige schoonheid van de sterrenstelsels is er alleen maar groter door geworden. Ga eens kijken op de website van de herstelde Hubble-telescoop, klik hier: http://hubblesite.org/gallery/ en neus eens wat rond, verbazingwekkend!

De aanblik van de ruimte, het moeilijk te verwerken besef van de gigantische afstanden en afmetingen, de verbijsterende wetenschap dat wat we nu zien in feite miljarden jaren geleden is, omdat het licht ervan ons pas nu bereikt… het doet ons de nietigheid inzien van onze aarde en van het leven hier op aarde, zowel in tijd als in ruimte. En wat is dan één mens, wat ben ik in dat geheel, in de quasi oneindige geschiedenis van de kosmos en in de niet in mensentaal te vatten uitgestrektheid van het universum? Nee, Kant, misschien de strafste filosoof aller tijden had het bij het rechte eind. Als wij onze blik even afwenden van ons dagelijks leven en van onze kleinmenselijke beslommeringen en vol ontzag omhoog kijken op een wolkenloze nacht, wanneer de ijzingwekkende ruimte zich voor onze ogen opent, dan verandert ons perspectief en gaan we plots een andere realiteit zien. Dan meten we met andere maten, in lichtjaren en parsecs, woorden die we gebruiken maar die we ons niet kunnen voorstellen.

De tijd, die we nu seconde na seconde zien wegtikken op onze radiogestuurde klokken of op ons computerscherm, wordt opengetrokken in een oorverdovende geluidloze schreeuw. Onze aarde is 4,5 miljard jaar oud, het universum 13,5 miljard jaar: 13.500.000.000 jaar. Onze menselijke geschiedenis is, ruim bemeten, ongeveer 13.500 jaar oud, dat is slechts één miljoenste van de geschiedenis van de kosmos. En hoe lang zal de mens nog leven? Onze zon, die de bron is van alle leven op aarde, ontstond ongeveer vijf miljard jaar geleden en is nu halverwege haar levensduur, ze zal definitief uitdoven over vijf miljard jaar.

En wat met het universum? Ik zei al dat het ‘ontstaan’ is 13,5 miljard jaar geleden, maar wat betekent dat, ontstaan, als we het hebben over ‘alles’? De vraag of er iets was vóór de Big Bang, voor er iets was, is zinloos, wat Stephen Hawking erover schrijft klinkt als poëzie. Dat uitdijende universum, een gedachte die evenmin begrijpelijk is voor ons alledaagse mensenverstand: een onvoorstelbare ruimtelijke steeds groeiende grootheid, die op elk moment reeds alles omvat, grenzeloos is en toch steeds verder reikt; zal daaraan ooit een einde komen, het omgekeerde van de machtige explosieve expansie van de Big Bang: een Big Crunch, waarbij alles in een Zwart Gat verdwijnt, om er misschien langs de andere kant (?) weer uit te komen in een nieuwe, gans andere kosmische geboorte?

Laten we die verbijsterende ondenkbare gedachten even voor wat ze zijn en verlaten we de perplexiteit van het eschatologisch denken om even stil te staan bij het tweede luik in Kants beroemde citaat: das moralische Gesetz in mir.

Het feit dat Kant die twee elementen in juxtapositie plaatst, een geleerd woord dat niet meer zegt dan dat ze naast elkaar staan, een paar of koppel vormen, zou ons kunnen doen denken dat ze op een of andere manier gelijkwaardig gelijksoortig en evenwaardig zijn, eeneiige tweelingen; dat de morele wet in mij even eeuwig, grenzeloos en onwrikbaar zou zijn als het mateloos machtige universum dat zich in kil licht voor onze ontzette ogen ontvouwt in de donkere diepten van de vriesnacht. Ik waag me niet aan een interpretatie van wat Kant daar zelf over dacht, maar de juxtapositie is wel erg suggestief, natuurlijk.

Kant heeft het manifest over ons geweten. Hoewel ‘weten’ de stam is van dit wazige woord, ‘weten’ we niet echt wat het is, probeer het maar eens voor uzelf te verwoorden.

Dit is wat Van Dale erover schrijft:

• geweten: geweten, het; -s; (1588) <Du. Gewissen; van ge- + weten, lett. samen weten, vertalende ontlening aan Lat. conscientia

1 innerlijk besef van goed en kwaad, de gezamenlijke al of niet bewuste voorstellingen en begrippen, waarnaar de mens de zedelijke waarde van eigen handelen beoordeelt, het bewustzijn van plicht, in zoverre het zich zelfs tegenover natuurlijke wensen en begeerten stelt

synoniem: consciëntie

Dat is een mondvol en veel wijzer worden we er niet van, vrees ik. Verre van mij om te betwisten dat wij het verschil zouden weten, min of meer, af en toe, tussen goed en kwaad, ook al betekent dat niet meteen dat we ook altijd voor het goede zouden kiezen, klik hier en lees nog eens na wat ik daarover schreef in mei van dit jaar: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=340299.

Maar we moeten ons onvermijdelijk toch de vraag stellen: waar komt dat besef, dat ge-weten, dan wel vandaan? Wat betekent, naast onze bewuste kennis, het minder of zelfs niet bewuste? Hoe kan iets on-be-wust toch ge-weten en geweten zijn? Waar komt dat plichtsbewustzijn vandaan, dat in ons innerlijk overleg zelfs stelling inneemt tegen (welke?) natuurlijke wensen en begeerten? Wat is het verschil tussen een natuurlijke wens en de roepende plicht?

Het kan toch niet anders of dat concrete geweten van een mens is het resultaat van vele factoren.

De mens is als zoogdier langzaam geëvolueerd uit vroegere soorten zo’n 2,5 miljoen jaar geleden. Zowel uit zijn biologische voorgeschiedenis als uit de verdere evolutie sindsdien, heeft de mens zonder enige twijfel diepe sporen overgehouden, die mede beslissend zijn voor wat hij is, omdat ze dwingend opgeslagen zijn in zijn genetisch materiaal. Spinoza spreekt van de conatus, de drang die in ieder levend wezen aanwezig is om te trachten (Lat. conari) in leven te blijven en dat leven te bevorderen en verder te zetten. Darwin leende van Spencer en Malthus de uitdrukkingen struggle for life en survival of the fittest.

Typisch voor onze soort is de ontwikkeling van de beschaving, vooral sinds de spectaculaire toename van het aantal mensen na -1000, waarbij wij erin geslaagd zijn om onze kennis en onze materiële verworvenheden blijvend vaste vorm te geven en zo door te geven aan onze nakomelingen. Daarbij is taal van essentieel belang. De bovenmatige ontwikkeling van de omvang van onze hersenen, in vergelijking met anders soorten, heeft die evolutie gevoed, maar is er op haar beurt ook een resultaat van.

De regels en normen die in ons geweten aanwezig zijn, moeten we dus voor een gedeelte toeschrijven aan genetische factoren, deels aan beschavingselementen, waarbij de beschaving ook een krachtige invloed uitoefent op het genetisch bepaalde. Het Gesetz van Kant verwijst mijns inziens naar wat in vrijwel alle mensen aanwezig was en is, omdat het opgeslagen is in de bouwstenen van onze biologie. De overlevingsdrang behoort daartoe, ook de voortplantingsdrift en de seksuele geaardheid, het zoeken naar voedsel, beschutting en rust, het besef dat men moet werken om te overleven en de overtuiging dat wij dat alles het best doen in gemeenschap met anderen. Die ‘wetten’ zijn ingebakken in ons erfelijk materiaal, wij kunnen er niet om heen. Enkel wanneer er genetische defecten optreden, of wanneer beschavingsfactoren zo sterk worden dat zij het genetische overrulen, kan een mens zich onttrekken aan wat hem als soort kenmerkt.

Mensen zijn ook kinderen van hun omgeving, de directe en de ruimere. Wij zijn mede gedefinieerd door de beschaving waarvan we deel uitmaken. De gegevens die we daaraan ontlenen zijn, zoals de beschaving zelf, gebonden aan ruimte en tijd: wij leven hier en nu, niet in het Japan van de veertiende eeuw, noch in Afrika twee miljoen jaar geleden en dat is eraan te zien. Het Gesetz is dus ook in niet onbelangrijke mate verschillend voor iedere mens. Het is geëvolueerd in onze geschiedenis en wel op verschillende plaatsen op de wereld. Veel vroeger kon dat zelfs gelijktijdig gebeuren op een totaal onafhankelijke manier, bijvoorbeeld vóór de ontdekking van Amerika; de Midden- en Zuid-Amerikaanse culturen konden nog samen en toch autonoom bestaan met de Europese en de Aziatische. Vandaag is dat vrijwel uitgesloten.

Ik voel dus veel minder dan Kant de evenwaardigheid aan van de twee elementen uit zijn stelling. Het Gesetz in mir vervult mij in feite helemaal niet met ver- of bewondering of ontzag. Hoe meer ik erover lees, ook bij Kant, en zelf onverdroten daarover nadenk, hoe evidenter het me voorkomt. De basisgedachten van Darwin en de verwerking ervan in de evolutionaire psychologie of de sociobiologie vormen een steeds nauwer sluitend geheel van verklaringen, ook al is een exhaustieve beschrijving nog veraf en kan die zeker nooit een accuraat alomvattend en definitief voorspellend karakter krijgen.

Spinoza stelde al onomwonden dat moraal enkel is wat mensen met elkaar afspreken als goed en kwaad. Zeker, daarbinnen zijn vaste waarden, ook dat is niet moeilijk om in te zien, mensen spreken niet zomaar dingen af, maar steunen zich daarbij zowel op hun genetisch bepaalde als op hun maatschappelijk verworven inzichten en drijfveren. Maar er is geen absolute uniformiteit in die afspraken, ze verschillen in de loop van de geschiedenis en van plaats tot plaats, ze zijn zeer aan de omstandigheden gebonden. Er is dus niet één Gesetz, maar een ruime verscheidenheid van waarden en belevingen.

Dat komt omdat mensen zelf de afspraken maken en ze niet onderworpen zijn aan bovennatuurlijke ingrepen. De Mozaïsche Wet, de Tien Geboden, is, als we de evidente mythische elementen achterwege laten, niets anders dan een vrij goede weergave van het gezond verstand. (Afbeelding: Rembrandt, Mozes slaat de stenen tafelen stuk.) Dat geldt ook voor andere dergelijke formuleringen, religieuze of filosofische, waar en wanneer ook ter wereld: de mens zoekt te overleven en probeert (conari) dat op de best mogelijke manier te doen. En als bepaalde regels, normen of systemen niet blijken te werken, dan past men die aan, geleidelijk of gewelddadig brutaal: het feodalisme, het communisme, het kapitalisme, het nationaalsocialisme, het kolonialisme, ooit waren ze ergens op aarde stuk voor stuk onbetwiste waarden, een echt Gesetz (Du. wet) tot ze ten onder gingen aan hun interne tegenstellingen en onrechtvaardigheden en men tot onvermijdelijk nieuwe normen kwam.

Een dergelijke verklaring is veel waarschijnlijker dan het aanvaarden van het bestaan van een onveranderlijke Wet, verordend, opgelegd, uitgevaardigd, medegedeeld, in stand gehouden én gesanctioneerd, onmiddellijk of op termijn, door een mysterieuze Hogere Instantie, een buitenwereldlijke God of Oppermacht.

Ook het beroemde citaat van (echt) de slimste mens ter wereld (Immanuel Kant, klik hier http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=379904) blijkt dus evenzeer een tijdsgebonden uitspraak te zijn: achterhaald door de wetenschap en nieuwe maatschappelijke, filosofische en wetenschappelijke inzichten wat betreft het eerste luik, namelijk het geweten, en nog onnoemelijk versterkt en uitgediept door dezelfde wetenschap voor het tweede luik: het gesternte, de kosmos.

Wij zijn meer mens geworden. We hebben leren inzien dat wij geen absolute wezens hoeven uit te vinden die ons met banbliksems verplichten om volgens hun starre wetten te leven. Wij weten nu dat wij zelf onze wetten maken, in onderling overleg, op grond van al onze inzichten en kennis. Zeker, we hebben fouten gemaakt en we zullen er nog veel maken. Maar ook de zogenaamde natuurwetten of goddelijke verordeningen waren niets anders dan onvolkomen, tijdsgebonden menselijke inzichten, dat heeft de geschiedenis ten overvloede bewezen. Het verschil is, nu weten wij ten minste dat we er zelf moeten voor zorgen, er is geen fictieve stok achter de deur, geen infantiele hel of vagevuur dat ons wacht… behalve de maar al te reële hel die wij hier zelf kunnen maken, voor onszelf en voor alle anderen, nu en voor altijd. Amen.

Enkele dagen geleden had ik het hier (http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=442521) over de vraag hoe gelovigen God kennen. Hoe weten ze dat God bestaat? We zagen dat de kerk enerzijds ‘leert dat de enige, ware God, onze Schepper en Heer, met zekerheid gekend kan worden uit zijn werken dankzij het natuurlijke licht van het menselijk verstand’ Catechismus van de Katholieke Kerk, blz. 27). Dit was inderdaad een van de besluiten van het Eerste Vaticaans Concilie (1869-70), het eerste concilie sinds dat van Trente (1545-63, dus driehonderd jaar tevoren). Maar als Rome een citaat gebruikt, dan geldt: Als de vos de passie preekt, boer, let op uw kippen.

De apostolische constitutie Dei Filius (De Zoon van God) is een van de twee documenten die op dat Concilie goedgekeurd zijn. Ik citeer even uit de inleidende tekst, die de doelstellingen van het concilie en van de besluiten toelicht. Ik vertaal daarbij letterlijk uit het Engels, want die tekst ontbreekt in de versie op deze website: http://www.rkdocumenten.nl/index.php.

7. Vervolgens ontstond en verspreidde zich ver en wijd over de hele wereld de doctrine van het rationalisme of naturalisme, die totaal tegengesteld is aan de christelijke godsdienst, aangezien die van bovennatuurlijke oorsprong is. Die doctrine spaart geen enkele moeite om ervoor te zorgen dat Christus, die heel alleen onze heer en redder is, verbannen wordt uit de hoofden van de mensen en uit het morele leven van de naties. Op die manier pogen zij te realiseren wat zij de wet van de eenvoudige rede of natuur noemen. Het verlaten en verwerpen van de christelijke godsdienst en het ontkennen van God en zijn Christus, hebben de geesten van velen gestort in de afgrond van het pantheïsme, materialisme en atheïsme. Het gevolg daarvan is dat zij ernaar streven om de rationele natuur zelf te vernietigen, elk criterium af te wijzen voor wat waar en juist is en de grondslagen zelf te vernietigen van de maatschappij der mensen.

Het Eerste Vaticaans concilie was een reactie tegen het rationalisme, een beweging die haar wortels heeft in de oudheid, herleefde in het humanisme van de Renaissance, een eerste belangrijke opbloei kende in de vroege Verlichting, vooral in Nederland en Engeland, zich verder verspreidde over Europa in de 18^de eeuw, vooral in Frankrijk en Duitsland, een revolutionaire uitspatting beleefde met de Franse Revolutie en bleef doorwerken in de 19^de eeuw, daarin steeds gesteund door de spectaculaire ontwikkelingen van de wetenschappen. Als we dan lezen (DH 3026) dat Wie zegt, dat de ene en ware God, onze Schepper en Heer, met het natuurlijke licht van het menselijk verstand, door dat wat gemaakt is, niet met zekerheid gekend kan worden, die zij uitgesloten’, dan moeten we inderdaad toch wel even de context in acht nemen. Het citaat in de Catechismus betekent in de tekst waaruit het genomen is immers helemaal niet dat men God volledig kan kennen met het verstand, maar veeleer dat het verboden is, op straffe van excommunicatie, te stellen dat het verstand ons leert dat er geen God is.

Dit wordt meteen duidelijk als men het citaat uitbreidt met de regels die erop volgen: Wie zegt, dat het onmogelijk of niet zinvol is, dat de mens omtrent God en de Hem verschuldigde verering door goddelijke openbaring onderricht wordt, die zij uitgesloten.

En:
Wie zegt, dat de mens niet door God tot een kennis en volkomenheid wordt verheven, die de natuurlijke te boven gaat, maar dat hij uit zichzelf in een ononderbroken vooruitgang tot het bezit van alle waarheid en goedheid kan en moet komen, die zij uitgesloten.

En nog:

Wie niet alle boeken van de Heilige Schrift met al hun delen, zoals de kerkvergadering van Trente die heeft vastgesteld, als heilige canonieke geschriften erkent, of wie loochent, dat ze door God ingegeven zijn, die zij uitgesloten.

Ik meen dat dit duidelijk is: met ons verstand kunnen we eventueel tot het besluit komen dat er een God is, maar het is God zelf die onze kennis en volkomenheid (?) verheft boven het natuurlijke. Wie stelt dat men alleen maar het gezond verstand tot inzicht in het ware en het goede kan komen die wordt geëxcommuniceerd!

Zoals ik al zei, wees voorzichtig met de vele duizenden citaten in kerkelijke documenten zoals de Catechismus, soms betekenen ze net het omgekeerde van wat men ze wil doen zeggen, zoals ook hier het geval is. Wie daaraan nog zou twijfelen leze even de teksten die volgen op de vorige:

Wie zegt, dat het menselijke verstand zo onafhankelijk is, dat daaraan het geloof niet door God zou kunnen worden bevolen, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat het goddelijke geloof zich niet onderscheidt van het natuurlijke weten aangaande God en van de natuurlijke zedeleer (sic) en dat het daarom voor het goddelijke geloof niet nodig is de geopenbaarde waarheid op het gezag van de zich openbarende God te geloven, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat de goddelijke openbaring niet door uiterlijke tekenen geloofwaardig kan worden, maar dat zij dus door zuiver innerlijke ervaring van een ieder of door persoonlijke verlichting de mensen tot het geloof zou bewegen, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat er geen wonderen kunnen gebeuren en dat daarom alle wonderberichten, ook die welke in de Heilige Schrift bewaard zijn, tot de legenden en mythen te rekenen zijn; of dat wonderen nooit met zekerheid als zodanig kunnen worden herkend, en dat daardoor nooit de goddelijke oorsprong van de christelijke godsdienst op rechtmatige wijze bewezen zou kunnen worden, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat de instemming met het christelijk geloof niet vrij is, maar noodzakelijk zou plaatsvinden op grond van de bewijzen van het menselijk verstand, of dat alleen voor het levende geloof, dat in de liefde tot uitdrukking komt, de genade Gods nodig zou zijn, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat gelovigen en dezulken, welke nog niet tot het enig ware geloof gekomen zijn, zich in dezelfde toestand bevinden, en dat dus katholieken een gerechtvaardigde reden zouden kunnen hebben het geloof, dat zij onder het kerkelijk leerambt reeds aangenomen hebben, onder tenietdoening van hun instemming in twijfel trekken, tot zij het wetenschappelijk bewijs van de geloofwaardigheid en de waarheid van hun geloof hebben voltooid, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat in de goddelijke openbaring geen ware geheimenissen in de eigenlijke zin zijn, maar dat alle geloofsuitspraken door het op de juiste wijze gevormde verstand vanuit de natuurlijke beginselen kunnen begrepen en bewezen worden, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat menselijke wetenschappen met zulk een vrijheid behandeld moeten worden, dat hun beweringen voor waar gehouden en door de Kerk niet verworpen kunnen worden, ook wanneer zij in strijd zijn met de geopenbaarde leer, die zij uitgesloten.

Wie zegt, dat het mogelijk is, dat men de door de Kerk voorgelegde geloofsstellingen overeenkomstig de voortgang der wetenschap soms een andere betekenis moet toekennen, dan de Kerk verstaan heeft en verstaat, die zij uitgesloten.

Meteen weten naast de atheïsten en sceptici ook de protestanten, de orthodoxen, de mystici en alle wetenschappers waaraan zich te houden.

Ik zou nog even kunnen doorgaan met bloemrijke citaten uit Dei Filius, maar wie daarin echt geïnteresseerd is, kan dat zelf eens nalezen op de webstek die ik hierboven aangaf. Leerrijke literatuur, voorwaar…

Waar ik naartoe wil, ligt in het verlengde van wat het Eerste Vaticaans Concilie stelde en wat in de Catechismus het Tweede Hoofdstuk vormt: ‘God ontmoet de mens’. We weten nu dat de kerk op straffe van excommunicatie voorhoudt dat de mens enkel door de openbaring en de kerkelijke leer kan komen tot inzicht in wat waar en goed is en in het wezen van God zelf. ‘… er bestaat een andere orde van kennis die de mens geenszins op eigen kracht kan bereiken: die van de goddelijke openbaring. Op grond van een geheel vrije beslissing openbaart God zichzelf en geeft Hij zich aan de mens. … Door zichzelf te openbaren wil God de mensen in staat stellen Hem een antwoord te geven, Hem te kennen en Hem in veel grotere mate te beminnen dan zij dit uit zichzelf zouden kunnen. (CKK, 28).

De openbaring verloopt in fases. Een eerste moment is dat van onze stamouders, Adam en Eva: ‘Hij heeft hen uitgenodigd tot een innige gemeenschap met Hem door hen te bekleden met een schitterende genade en gerechtigheid. … Deze openbaring is niet onderbroken door de zonde van onze stamouders’ (CKK, 29). Hij heeft hen verlossing beloofd en ook ‘een blijvende zorg voor het menselijk geslacht’. Dat blijkt nogmaals uitdrukkelijk in het verbond met Noah na de zondvloed. Maar nu is de eenheid verbroken, denk aan Babel. Naast het ene volk zijn er nu ook andere, verspreid over de aarde, elk met zijn eigen taal en geschiedenis. Dat zorgt voor allerhande problemen, want de mens blijft zondigen en valse afgoden aanbidden. Dus voorlopig geen hemel op aarde.

Toch zal het verbond met Noah van kracht blijven tot aan de verkondiging van het evangelie. In de tussenperiode roept God Abraham tot zich, de stamvader, ‘door wie zegen zal komen over alle geslachten der aarde’. Het uitverkoren volk van Abraham vormt de voorbereiding van ‘alle kinderen Gods binnen de eenheid van de kerk’. Hij redt dat volk uit Egypte, sluit met hen het verbond op de Sinaï, geeft het via Mozes zijn wet; door de profeten voedt God zijn volk op: zij kondigen een ‘radicale verlossing’ aan, een ‘heil dat alle volken zal omvatten’.

Dat tweede moment in de heilsgeschiedenis is de komst van ‘Christus, de mensgeworden Zoon van God, het enige, volmaakte en definitieve Woord van de Vader. In Hem zegt Hij alles en er zal geen ander woord zijn dan dat. … Er is geen nieuwe publieke openbaring meer te verwachten voor de glorievolle verschijning van (…) Christus’.

Dat is een hele brok. Laten we even overlopen. God openbaart zich in de eerste plaats in zijn schepping, waarin het eerste mensenpaar een heel bijzondere plaats inneemt: zij leven intiem met God samen. Maar het gaat fout, zij zondigen en zij worden uit de intimiteit van God verbannen en de wereld ingestuurd. Maar God laat hen niet alleen: na de zondvloed sluit hij met hen een verbond, met de regenboog als teken. Uit de verspreide volkeren kiest hij Abraham uit, de stamvader van het Joodse volk. Hij begeleidt dat volk op de weg naar de komst van Christus.

Dit alles wordt met de grootste vanzelfsprekendheid gezegd, alsof het slechts een bevestiging is van wat wij allemaal weten. Maar stel u de consternatie voor van een Japanse shogun die dit verhaal voor het eerst hoort van een Portugese missionaris… En hoe weten we dit alles? Omdat het in de Bijbel staat. En wat is de Bijbel? Het Woord van God. Ja, maar in de praktijk toch geschreven door mensen, menselijke mensen, vaak lang na de feiten die verhaald worden, vaak heel verward, met talloze smeuïge verhalen die moeilijk passen in het grote schema dat de Catechismus hier voorhoudt. Ook de Joden zelf begrijpen het niet zo: de Bijbel, het Oude Testament is hun geschiedenis, die niet eindigt, net zo min als hun lijden, met de komst van Christus; dat zij maar een soort draagmoeder zouden zijn voor het christendom, dat vinden zij niet zo’n goed idee…

Ook voor andere volkeren is het moeilijk om het verhaal van Israël een universele betekenis te geven. Waarom heeft God zich niet geopenbaard aan de (andere) grote beschaafde volkeren van het Middellandse Zeegebied, het Midden-Oosten, of aan de Chinezen, de Indiërs, de Japanners, de Inca’s en de andere volkeren van Zuid- en Noord-Amerika? Het antwoord ligt niet voor de hand. De stormachtige geschiedenis van het Joodse volk na de komst van Christus maakt het allemaal nog veel moeilijker, ook voor de christenen, ook voor de Kerk. Gods openbaring via die omweg is dus niet erg geslaagd, al bij al. Voor het grootste gedeelte van de mensheid blijft hij verborgen en zelfs voor zijn eigen volk is hij vaker een raadsel dan een leidraad.

Ik besluit. Om onze louter menselijke kennis aan te vullen, nee ze op een totaal ander niveau te brengen, spreekt God de mens rechtstreeks aan. Dat gebeurt, volgens de Bijbel, bij de schepping en dan in de geschiedenis van het Godsvolk Israël. Maar niet iedereen ervaart of aanvaardt dat als een openbaring van God. Het is, zegt de kerk, dan ook slechts een voorbereiding, een voorafspiegeling van wat er moet komen, de enige echte openbaring, Christus, de mensgeworden Zoon van God, het Woord van God.

Daarover hebben we het een volgende keer.

Een attente lezeres reageerde op enkele recente teksten. Zo meende ze dat de spreuk die ik aanhaalde Du choc des idées jaillit la vérite van d’ Alembert afkomstig is, maar dan onder de vorm …jaillit la lumière.

Over 'du choc des idées...' zijn er vele meningen, maar of uit de botsing daarvan de waarheid of het licht zal verschijnen, dat weten we (nog) niet. Ik hoorde de uitdrukking voor het eerst, maar zeker niet voor het laatst, tijdens mijn filosofie-studies in Leuven, maar zonder vermelding van een 'auteur'. Sindsdien heb ik vaak gezocht naar een onmiskenbare bron, maar er nooit een gevonden. Ook met Google kom je er niet, heb ik gemerkt. Het gaat hier dus, tot bewijs van het tegendeel, niet om een citaat, maar om een spreuk, een gezegde. Er zijn dan ook verschillende varianten, zeker ook die met 'lumière'. d'Alembert is ongetwijfeld iemand die het zou kunnen gezegd hebben, of zelfs gezegd heeft.

Dat doet me terloops denken aan een bekende literaire anekdote. Het was op een party in 1883 ten huize van Louise Jopling (1843-1933), de Victoriaanse schilderes, dat de schilder Whistler deze befaamde woordenwisseling had met Oscar Wilde. Onder de indruk van een witticism van Whistler reageerde Wilde: "How I wish I had said that!" Whistler antwoordde "You will, Oscar, you will…"

Net zoals mijn filosofieprofessor, Alphonse de Waelhens, in 1964 was de encyclopedist d’Alembert (1717-1783) zeker niet de eerste om het populaire gezegde te gebruiken. Reeds in de 17de eeuw was het al een staande uitdrukking, een bon mot.

Bij mijn weten de eerste keer dat het in een geschreven bron voorkomt, is bij Boëthius, De Vertroosting van de wijsbegeerte (De consolatione philosophiae). Boëthius is rond 480 geboren; klik hier voor meer: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=386

In het derde boek, proza XII, regel 25 lezen we:

25. sed uisne rationes ipsas inuicem collidamus? forsitan ex huius modi conflictatione pulchra quaedam ueritatis scintilla dissiliat.

In de vertaling van Johan Schotman luidt dat:

Maar zullen we onze gevolgtrekkingen eens tegen elkaar in het vuur brengen? Mogelijks komt uit zulke wrijving wel een mooi vonkje van waarheid te voorschijn.

Je ziet het: zowel het licht (scintilla, vonk) als de waarheid (veritatis) staan daar al vermeld, de 'choc' is collidamus (botsing, collision) en conflictatio, conflict. Alle elementen waren toen al aanwezig. Als we dan bedenken dat dit boekje een van de meest gelezen werken was tijdens de middeleeuwen en lang daarna, dan kan het bijna niet anders dan dat verscheidene auteurs deze zeer voor de hand liggende gedachte hebben geformuleerd in de woorden van Boëthius, zonder hun bron te vermelden: pereant qui ante nos nostra dixerunt, vertaald: naar de hel met wie voor ons onze woorden sprak. Om niet in het zelfde euvel te vervallen, haast ik mij om erbij te vertellen dat deze uitdrukking door (de heilige) Hiëronymus, de auteur van de Vulgaat, de Latijnse vertaling van de Bijbel, in de mond gelegd wordt van zijn leermeester, Aelius Donatus.

In mijn tekst over het atoom ben ik niet zover gegaan als mijn lezeres zou willen. Ik vermeldde er wel dat 'daarmee het verhaal niet af was, maar dat het verderop ingewikkeld en bijna poëtisch wordt'. Men zal het met mij eens zijn dat de verdere opdeling van de materie misschien wel iets te zware kost is voor een simpele blogtekst, ik was al bang dat de meesten zouden afhaken op de elektronen, protonen en neuronen. Maar zij heeft het natuurlijk bij het rechte eind met haar opmerking, die ik zeer ter harte heb genomen. Misschien zal ik het er een volgende keer over hebben, maar dan zal ik zelf eerst nog een aantal dingen serieus moeten lezen en herlezen, wat we dezer dagen lezen over 'strings' en 'branes' en andere theorieën is voor een leek als ik niet gemakkelijk, hoewel uitermate boeiend.

Ik vermeld nog deze Nederlandse vertaling van L. KOLAKOWSKI, Religie. Stel: 'Er is geen God'... Over God, de duivel, zonde en andere perikelen van de zogenaamde filosofie van de religie, 192 blz., Gooi en Sticht. Vert: H. Wagemans.

Ik wil deze aflevering afronden met een zeer welgemeend bemoedigend woord aan een aantal lezers en lezeressen en andere mensen uit mijn omgeving die een moeilijk moment doormaken omwille van gezondheidsproblemen, het ene al ernstiger dan het andere. Het doet me stilstaan, terwijl buiten de herfst stilaan zichtbaar en voelbaar wordt, bij onze menselijke kwetsbaarheid en vergankelijkheid. Plots beslissen de omstandigheden over je leven. Je wordt brutaal weggerukt uit je gewoonten en je vertrouwde omgeving en aan je bed gekluisterd, of erger nog, overgeplaatst naar de verwarrende totale afhankelijkheid van een ziekenhuis of rustoord.

Op hen is het citaat uit Johannes van toepassing: Toen ge jong waart, deed ge zelf uw gordel aan en zijt ge gegaan, waarheen ge zelf hebt gewild; maar wanneer ge oud zijt, zult gij uw handen uitstrekken, een ander zal u omgorden en brengen waarheen ge niet wilt (Joh. 21, 18).

Ik wens u allen van ganser harte goede moed, een spoedig herstel of, voor hen die zich voorbereiden op het laatste afscheid: moge het einde voor u zachtjes komen, zonder onnodig lijden, gesteund door een goede verzorging en gesterkt door de warmte van de vriendschap, in rustige aanvaarding van wat ons allen wacht.

Leszek Kołakowski (Radom, 23 oktober 1927 - Oxford, 17 juli 2009) was een filosoof van Poolse afkomst, die na 1968 naar het Westen kwam en het grootste gedeelte van zijn carrière en zijn leven doorbracht in Oxford. Op Wikipedia vind je in het Nederlands een korte en in het Engels een meer uitvoerige toelichting bij zijn leven en werk.

Zoals zo vaak was het een verwijzing in een ander werk die me bij Kołakowski bracht. Toen ik enkele van zijn publicaties ging opzoeken in de bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in Leuven, zag ik daar een obituarium uit Knack (vermoed ik).

Ik las van hem net Religion. If there is no God… On God, the Devil, Sin and other Worries of the so-called Philosophy of Religion, 237 pp., OUP, 1982.

Vanaf de eerste bladzijde is het heel duidelijk dat Kołakowski zijn stiel kent: hij schreef zijn doctoraatsthesis over Spinoza; een monumentaal werk over de 17^de eeuwse Reformatie (Chrétiens sans Église); hij was een eminent kenner van het Marxisme, waarover hij een kritisch driedelig werk schreef dat in Time als een van de belangrijkste politicologische werken van de 20^ste eeuw werd omschreven. Hij lag mee aan de (theoretische) basis van Solidarnosc en de anticommunistische bewegingen in Europa.

En toch is Religion een teleurstelling en wel op intellectueel gebied. Het materiaal dat wordt aangebracht is uitstekend, de wijze waarop helder. Maar het is geen eerlijk en objectief werk. Naarmate de auteur dieper doordringt in zijn beschrijving van wat religie is, blijkt steeds duidelijker dat hij een (zeer) ‘gelovig’ filosofisch standpunt inneemt. Dat is vandaag evenmin een reden om iemand op de brandstapel te zetten als vroeger de ketters en atheïsten (al ligt daarin misschien een nogal essentieel verschil tussen gelovigen en hun tegenstanders). Maar ik vind het niet netjes dat Kołakowski daar niet openlijk voor uitkomt. Bovendien is zowel zijn verdediging van het geloof als zijn kritiek op het ongeloof fundamenteel aberrant.

Hij pretendeert en lijkt aanvankelijk ook een objectieve lezing te geven van wat religie is en contrasteert dat voortdurend met een niet-gelovige houding, maar zijn beschrijvingen van het ene en het andere blijken gaandeweg buitenmatig sterk gekleurd door zijn persoonlijke voorkeur of ervaring. Dat verleidt hem tot totaal ongeloofwaardige positieve vertekeningen van de (katholieke) godsdienst en tot intellectueel oneerlijke, simplistische, ja kwaadwillige afschilderingen van atheïstische filosofen en de levenshouding die zij voorstaan. Ik zal de lezer niet met citaten om de oren slaan, maar het lijkt me te getuigen van een vermetele vooringenomenheid om zonder meer te stellen dat voor de ongelovige het leven noodzakelijk zinloos is, dat er geen morele waarden bestaan, geen normen, dat alles toegelaten is, dat de ongelovige samenleving ‘ijzig’ is, dat er geen enkele grond is voor een menselijke waardigheid… Ik voel me persoonlijk beledigd! Wie zijn de gelovigen, filosofen of anderen, om hun medemensen die hun overtuiging niet delen zonder meer als barbaren, misdadigers, mensen zonder moraal te bestempelen en hun leven als absoluut zonder enige zin? Wat hebben wij gedaan of nagelaten te doen dat ons een dergelijk statuut te beurt moet vallen? Met welk recht oordelen zij over ons, niet alleen over onze overtuigingen, maar vooral over onze daden, over ons leven, over onze moraal? Moeten alle ongelovigen dan boeten voor de misdaden van Stalin, zoals alle gelovigen voor die van Adam en Eva, maar dan zonder enige kans op verlossing?

Het hele boek door stelt Kołakowski geloof en (godsdienst-)filosofie in scherpe oppositie tegenover elkaar. Er kan volgens hem geen enkel raakpunt zijn tussen de twee. Geloof heeft niets te maken met filosofie. Er is geen enkel geldig of verhelderend filosofisch godsbewijs. Geloof is het tegenovergestelde van filosofie, van rationeel nadenken, van objectieve kennis, van wetenschap. Het is een andere dimensie, die ontoegankelijk is voor de ongelovige. Voor de gelovige telt enkel het vertrouwen dat hij heeft in God, al de rest, zonder enige uitzondering, is daaraan onderworpen.

Hij staat niet alleen met dat standpunt. Ook de katholieke kerk houdt dat voor, dat zagen we nog in mijn tekst over de openbaring: met ons verstand kunnen wij niet tot de ware godskennis komen, hoogstens tot een vage benadering, op basis van de sporen die God heeft achtergelaten in zijn schepping (Kołakowski ontkent zelfs die mogelijkheid). Het blijft dan wel een raadsel hoe men tot het geloof kan komen. De auteur is zeer karig met zijn informatie over de openbaring en de Schrift. Er is een zeer uitgebreid hoofdstuk over de mystieke ervaring, maar het behoort tot de essentie van dergelijke ervaringen dat zij duister, individueel, onaantoonbaar, onnavolgbaar, onverklaarbaar en onmededeelbaar zijn. Blijkbaar gaat Kołakowski ervan uit dat er nu eenmaal gelovigen zijn en ongelovigen en dat de kansen dat de twee ooit met elkaar in gesprek kunnen treden onbestaand zijn. Het zijn twee autonome en gescheiden werelden, twee talen die onbegrijpelijk zijn voor de anderen. Elk van die werelden is intern consistent, dus zonder tegenspraak en biedt een volledige, sluitende verklaringen van al wat is.

Dat laatste is echter geenszins het geval voor het scepticisme of het atheïsme. Het behoort tot de essentie van die houding dat men nooit zeker kan zijn van een waarheid, dat er geen absolute waarheden bestaan, dat er geen absolute wezens zijn, dat de werkelijkheid steeds opnieuw moet bevraagd worden, dat morele normen voortdurend in evolutie zijn en de mens elke dag opnieuw voor zijn eigen verantwoordelijkheid plaatsen. Het is manifest onjuist om te stellen, zoals Kołakowski dat doet, dat als er geen absolute God is, er geen enkele waarde kan zijn, geen enkele norm. Integendeel: er zijn vele normen, vele afspraken die wij maken in steeds nieuwe omstandigheden en gesteund op altijd maar diepere inzichten in onszelf en in de wereld om ons heen.

De keuze van Kołakowski is duidelijk, wat niet verwonderlijk is gezien zijn beschrijving van het trieste lot van de scepticus of, horresco! de atheïst.

Het is meer dan waarschijnlijk dat Kołakowski in zijn beeld van het atheïsme zeer beïnvloed moet zijn door zijn ervaringen met het Stalinisme in de Sovjet-Unie van 1950-70. Dat is normaal voor iemand die de verschrikking van die tijd van nabij heeft meegemaakt. Maar het is onaanvaardbaar eenzijdig voor een filosoof die, zonder ook maar één keer naar die periode en die omstandigheden te verwijzen, zijn oordeel uitsluitend daarop baseert. Het atheïsme is geen wezenskenmerk van het Stalinisme, noch is het Stalinisme typisch of kenmerkend voor het atheïsme. Ook indien de ex-seminarist Stalin de godsdienst niet zou vervolgd hebben, zou zijn dictatuur gruwelijk geweest zijn. En de Russische leiders van vandaag die de kerken weer opengezet hebben en die zich averechts bekruisen en walmende kaarsjes dragen, zijn niet noodzakelijk betere mensen dan Breznjev of Gorbatsjov.

Het kan niet anders of Kołakowski heeft gedurende de veertig jaar die hij in het Westen heeft doorgebracht, andere ongelovigen ontmoet. Onder hen zullen er ongetwijfeld intellectueel hoogstaande, moreel integere, emotioneel rijke en evenwichtige, misschien zelfs heroïsche persoonlijkheden geweest zijn. Zij moeten zich door zijn ondoordachte, denigrerende kwetsende uitlatingen aan hun adres evenzeer beledigd gevoeld hebben als ikzelf. Zijn onbegrijpende, onverdraagzame, onheuse houding tegenover hen en allen die zijn geloof niet delen, en dat in een zogenaamd filosofisch essay, is intellectueel verbijsterend, emotioneel afkeurenswaardig en moreel verwerpelijk voor iemand van zijn statuur. Het ergste is dat ik niet eens verrast was: ik had zelfs niets anders verwacht, om een of andere reden...

Ken Wilber, De Integratie van Wetenschap en Religie, 332 blz., Servire, 1998; gekocht in de Kringloopwinkel in Wespelaar, 1,80 €. Oorspronkelijke titel: The Marriage of Sense and Soul. Integrating Science and Religion, Random House, 1998.

WIE mij een beetje kent, zal zich afvragen of ik verwilderd (of verwilberd) ben? De auteur van dit boek staat immers bekend als een holistisch ‘filosoof’, volgens sommigen zelfs een New Age adept, niet bepaald mijn kopje thee dus. Lut pikte dit boek op in de kringloopwinkel en toen ik er even in bladerde, werd ik aangetrokken door de thematiek en voor ik het wist zat ik halverwege. Dus toch maar uitgelezen. En nu zit ik met de onmogelijke opdracht om een passende bespreking te schrijven.

Onmogelijk, omdat het een onmogelijk boek is. De auteur is enorm belezen en getuigt op elke bladzijde van zijn gedegen kennis van de westerse filosofie en de oosterse gedachtewereld. Je zou de eerste hoofdstukken zelfs kunnen lezen als een interessante, boeiende inleiding in de geschiedenis van de filosofie, met nadruk op het ontstaan van het modernisme en de reacties op het westerse religieuze maatschappijmodel. Maar stilaan komt de aap uit de mouw.

Vooreerst is er zijn interpretatie van het modernisme. Hij herleidt dat tot wat men meestal het sciëntisme noemt: de opvatting als zou enkel wat de (exacte) wetenschap kan bestuderen, ook bestaan. Dit is natuurlijk niet correct, op geen enkele manier. Er is bij mijn weten geen enkele filosoof geweest die niet ook een ruime plaats heeft ingeruimd voor de zogenaamde menswetenschappen, al was het maar de filosofie zelf. Maar ook de sociologie, de psychologie, de rechtsfilosofie, de ethiek, de antropologie, de taalfilosofie &c. komen steevast hun plaats opeisen in elke ernstige filosofische benadering.

De auteur is zich daarvan wel bewust. Hij volgt hierin echter een zeer vreemde redenering: eerst verwijt hij met veel aplomb het modernisme een eenzijdigheid die het niet heeft, om vervolgens triomfantelijk vast te stellen dat de modernisten al lang weten dat hun eenzijdigheid onterecht en onhoudbaar is…

Ik vond de lectuur van dit boek zeer… stimulerend. Voortdurend kwam ik in opstand tegen allerlei voorstellingen, uitspraken en stellingnamen, tegen het gebruik van citaten en het aanbrengen van gezagsargumenten en voorbeelden om de eigen inzichten en redeneringen van de auteur kracht bij te zetten, maar die al te vaak volledig uit hun context gerukt zijn. Dat doet je opspringen in je zetel. Ik heb de gewoonte om in mijn boeken geen aantekeningen te maken (op de bescheiden correctie van de onvermijdelijke tikfouten na), maar nu heb ik het erg moeilijk gehad om me in te houden. Ik heb dus bladzijden heftige notities gemaakt in het schriftje dat ik dagelijks gebruik om losse gedachten, citaten en verwijzingen te noteren. De sofistische manier van doen van de auteur dwingt je om zelf de ware toedracht te geven, de correcte interpretatie, de context van het citaat.

Dat is niet altijd gemakkelijk, blijkt dan wel eens. Het zijn immers interessante kwesties, boeiende vragen, diepgaande problemen waaraan de auteur zich waagt en de antwoorden liggen niet voor de hand, de interpretaties zijn legio, de filosofen die zich ermee ingelaten hebben de meest beroemde… Wat is wetenschap? Wat is religie? Hoe kunnen wij iets weten? Wat is de grond van onze zekerheid? Zijn wetenschap en religie te verenigen?

Pas helemaal op het einde van het boek komt de auteur voor de dag met zijn lang aangekondigde poging tot integratie van wetenschap en religie. Ik laat het oordeel natuurlijk aan elke lezer over, maar mij kon hij niet overtuigen. Als ik het goed begrepen heb, komt het hierop neer, dat men met meditatietechnieken na een lange en vermoedelijk dure opleiding en veel begeleid oefenen tot een direct en objectief inzicht zou kunnen komen in een werkelijkheid die transcendent is, die dus de materiële wereld overstijgt. Aan de andere kant stelt hij dat de wetenschappelijke methode dat zelf ook doet, namelijk telkens zij uitspraken doet over andere dingen dan het louter materiële, zoals in de psychologie &c. En zo komen beide op het zelfde domein, Q.E.D., my dear Watson.

Ik heb het, wat dacht je, zeer moeilijk met beide luiken van de redenering. Vanzelfsprekend is wetenschap veel meer dan wiskunde, fysica, biologie &c. Maar de aanspraak op waarheid van de menswetenschappen is toch fundamenteel anders dan die van de positieve wetenschappen. Dat blijkt al meteen uit de enorme verscheidenheid van interpretaties binnen elk van de menswetenschappen en uit de tegenstrijdige theorieën die zij naar voren brengen. Je kan Hamlet van Shakespeare op vele manieren bestuderen, maar elke inhoudelijke benadering is slechts een niet uitputtende poging en een directe uitnodiging voor elke volgende poging, veeleer dan het laatste woord. Je kan het menselijk gedrag beschrijven, maar elke verklaring ervan en elk mensbeeld dat daarop gebouwd is, is slechts één van de ontelbare mogelijke. Er is geen wiskundig bewijs van de juistheid van de menswetenschappen. Zij gaan anders om met de waarheid en de werkelijkheid dan de positieve wetenschappen.

Dat maakt hen niet minder waar of waardevol, de geesteswetenschappen hoeven geen sciences fantômes te zijn, geen sciences négatives. Maar men mag de twee niet met elkaar verwarren, ze hebben elk hun eigen methodes en hun eigen resultaten, hun eigen bruikbaarheid.

Hoezeer ik ook het belang inzie van gezond leven en van meditatie en andere (gezonde!) vormen van mentale oefening, toch kan ik mij niet laten verleiden tot het erkennen van een alternatieve realiteit die op die manier zou gekend worden. Wat helemaal te veel gevraagd is, is de claim dat het hier gaat om een ‘wetenschappelijke’ methode, die te vergelijken zou zijn met die van de wetenschappen, zo niet die van de positieve, dan toch die van de geesteswetenschappen. Nee, ik vrees dat we hier toch veeleer in de fantomen, de hallucinaties en de negatieve werkelijkheid of de irrealiteit terechtgekomen zijn.

De epistemologische vraag, dus de vraag naar de mogelijkheden en de grenzen van onze kennis, is vanouds een van de kernvragen van de filosofie én van de wetenschap. Er zijn al ontelbare antwoorden voorgesteld, de ene al fantastischer dan de andere. Zeker is dat men er nooit over uitgepraat zal zijn. Maar het lijkt me veiliger om, tot bewijs van het tegendeel, elke vorm van buitenwereldlijke realiteit en de eventuele kennis daarvan buiten de discussie te houden. Men kan perfect over emoties praten, zelfs over hallucinaties, verschijningen, mystieke ervaringen, of welke religieuze gevoelens dan ook. Maar laten we dat asjeblieft doen met beide voeten op de grond en met de (hele) wetenschap en het gezond verstand als vaste leidraad.

Er is, zoals Sophocles zei, geen wonderbaarlijker (deinoteron, Antigone, 333) wezen dan de mens, maar laat ons, al was het maar voorlopig, toch enige bescheidenheid in acht nemen, opdat we niet, zoals Ikaros, te dicht bij de zon zouden gaan vliegen, onze vleugels verbranden en roemloos verdrinken in zee.

Caveat emptor is dus de boodschap: wie dit boek koopt of leest, weze gewaarschuwd. Het is een uitdagend, maar subtiel misleidend betoog, dat uiteindelijk veel meer belooft dan het kan waar maken of bewijzen. Enkel als contrastervaring kan ik het zonder schroom aanbevelen: du choc des idées jaillit la verité. Maar wees op je hoede, want Ken Wilber is een intelligente, welbespraakte en overtuigende goeroe…

Soms benijd ik de jongeren die nu op school zitten, al besef ik wel dat ze zich daarover misschien zullen verwonderen. Misschien ook niet, want uit een recent onderzoek is gebleken dat kinderen en jongeren wel best graag naar school gaan en tevreden zijn over hun leraren en leraressen. Schoolplicht hoeft dus geen straf te zijn: wat is er nu interessanter dan nieuwe dingen ontdekken en van alles bijleren? Ik ben ongeveer alles vergeten van wat we toen geleerd hebben, zeker van vakken als wiskunde, scheikunde en fysica. Het is precies voor die vakken dat ik nu graag weer naar school zou gaan.

Neem nu het atoom. Dat is ooit het kleinste deeltje geweest waartoe je de materie kon herleiden: (Gr.) a-tomos, wat niet kan ge- of versneden worden. Maar dat klopt niet meer, we zijn al veel verder doorgedrongen in de kern der dingen. We weten nu dat elk atoom bestaat uit een kern of nucleus, met daar rond een heleboel niets en daarin een aantal elektronen die om de kern draaien, een beetje een zonnestelsel in het klein. De vergelijking gaat niet helemaal op, maar onder meer wel in die zin dat de nucleus (de ‘zon’) veel groter is dan de elektronen die eromheen draaien als planeten. Ook de nucleus bestaat nog uit onderdelen: protonen en neutronen. Die bestaan op hun beurt uit quarks. Dat is nog niet het hele verhaal, maar nog verderop wordt het heel ingewikkeld, hypothetisch en soms zelfs ronduit poëtisch.

Laten we even blijven stilstaan bij de atomen en hun onderdelen, de kern en de elektronen. Verrassend is dat het grootste gedeelte van de ruimte die een atoom inneemt, bestaat uit niets, lege ruimte. Denk aan de nucleus als een mier in het midden van een bol waarin je een heel voetbalveld kan stoppen. Een atoom is dus geen echt ‘vaste’ materie, het is vooral lege ruimte. Maar afhankelijk van de soorten materie (vaste stof, gas, vloeistof en de vele soorten van elk daarvan) ervaren wij de stof als hard, zacht, ondoordringbaar of niet, zichtbaar, doorzichtig &c. Atomen zijn te klein om afzonderlijk te zien, laat staan dat we de interne ruimte van een atoom zouden kunnen zien. Maar het is toch goed om weten dat wat wij als vaste stof ervaren, een kei of een diamant bijvoorbeeld, hoofdzakelijk lege ruimte is.

De elektronen zijn vele malen kleiner dan de nucleus, bijna 2000 maal kleiner zelfs. Ze vormen slechts 0,06% van de massa van het atoom. Elektronen hebben geen interne structuur. Ze zijn allemaal eender, er zijn dus geen soorten van elektronen. Ze draaien rond de kern met een snelheid dicht bij die van het licht.

De kern of nucleus (denk aan nucleaire energie of kernenergie) bestaat uit protonen en neutronen, die ongeveer even groot zijn en die ook ongeveer dezelfde plaats innemen in de kern. Ook neutronen en protonen zijn uniek, er zijn geen soorten van, ze zijn allemaal eender, zoals de elektronen. Dit zijn dus de drie simpele bouwstenen van ons universum: elektronen, protonen, neutronen. Alles wat is, bestaat uit deze drie zelfde elementen. Het is alsof je een toren zou bouwen, zoals de Eiffeltoren, met niets anders dan (combinaties van) allemaal gelijke stukken staal, allemaal dezelfde bouten en allemaal dezelfde moeren. Of een enorm voetbalstadion, helemaal opgetrokken in (combinaties van) slechts drie soorten legoblokjes,

Met die drie bouwstenen zijn de atomen opgebouwd. Het enige verschil tussen de atomen is dus het aantal elektronen, protonen en neutronen. In elk atoom zijn er evenveel protonen als elektronen. Er draaien dus evenveel elektronen rond de kern als er protonen in de kern zitten. Voor elk soort atoom ligt het aantal protonen (en dus elektronen) vast. Je hebt atomen met één enkel proton, met twee, drie en zo verder tot (voorlopig?) 118, een volledige reeks zonder onderbreking. Een atoom met één proton in de kern is een waterstofatoom, met twee een heliumatoom, drie is lithium, vier beryllium, vijf boor, zes koolstof, zeven stikstof, acht waterstof…

Is dat niet mooi? Met niet meer dan drie eenvoudige deeltjes is het hele universum opgebouwd, werkelijk alles dat er is. De verschillende atomen bestaan allemaal uit dezelfde stukjes, alleen het aantal verschilt. En de natuur heeft blijkbaar alles uitgeprobeerd om atoompjes te maken: van de simpelste combinatie in waterstof (1 proton, een elektron) en zo verder, het hele rijtje af, zonder één mogelijkheid over te slaan, tot 118 (tot nog toe). De ongelooflijk bonte verscheidenheid van de materie, levende én dode, is niets anders dan de combinatie van de 118 verschillende soorten atomen. Sommige van die atomen komen niet (meer) in de natuur voor, maar kunnen wel gemaakt worden, als is hun ‘leven’ soms heel, héél kort. Men noemt de atoomsoorten ook chemische elementen of kortweg elementen.

Over de neutronen kunnen we kort zijn. Hun aantal is gewoonlijk kleiner dan dat van de protonen en het heeft geen invloed op de atoomsoort. Sommige soorten van de atomen hebben slechts één verschijningsvorm, bijvoorbeeld fluor (9 protonen, 10 neutronen). Lood heeft vijf vormen of isotopen; die hebben allemaal 82 protonen, kenmerkend voor lood, maar het aantal neutronen varieert tussen 120 en 128. Er zijn drie soorten lood die stabiel zijn, de andere soorten zijn radioactief, dat wil zeggen dat ze op zeer korte tot vrij lange tijd veranderen in iets anders.

Wetenschappers hebben de verschillende atoomsoorten of elementen in lijsten of tabellen gezet. Een simpele manier is gewoon de lijst volgens het aantal protonen, men noemt dat het atoomgetal of atoomnummer, dus van 1 tot 118. Maar je kan de elementen ook volgens bepaalde eigenschappen in groepen zetten. Een combinatie van die twee geeft de (toen erg onvolledige) tabel die de Russische wetenschapper Mendelejev al in 1869 bedacht en die we nog altijd gebruiken, de bekende tabel van Mendelejev. In Wikipedia vind je prachtige afbeeldingen van die tabel.

We onthouden dat de materie, alle materie bestaat uit drie simpele bouwstenen: protonen en neutronen die samen de nucleus of kern vormen en elektronen die zeer snel rond de kern draaien, samen een atoom. Het aantal protonen bepaalt de eigenschappen van de atomen. We kennen nu 118 verschillende soorten van atomen of elementen. En de combinatie van die atomen bepaalt hoe de wereld eruit ziet. Alles wat is bestaat uit hetzelfde, de wereld is één in een ontstellende verscheidenheid van combinaties. Dat is een gedachte die al vroeg bij de mens is opgekomen, de Griekse en Indische filosofen dachten al in die richting. Het is echter pas met de moderne wetenschap dat we die vage ideeën, briljante ingevingen eigenlijk, puur theoretisch, ook in de praktijk hebben kunnen omzetten en er zo ons voordeel mee doen. Het is ook een ontnuchterende gedachte voor alle creationisten: God heeft blijkbaar niet alles en iedereen geschapen als een specifiek afgewerkt product, uit eigensoortige materialen. Nee, alles is één en dat maakt het veel aannemelijker dat alles spontaan ontstaan is uit onderlinge inwerking van dezelfde basismaterialen, gevoed door de kosmische energie, in ons geval hier op aarde de zon. Het is meteen een krachtige ondersteuning van de evolutietheorie van Darwin, die de genealogie van het leven op aarde verklaart, hoe namelijk uit enkele simpele bouwstenen uiteindelijk de mens kan ontstaan, zonder mysterieuze goddelijke inbreng.

Zeker, wij weten nog niet alles, wellicht zullen we nooit al de stappen kunnen begrijpen, laat staan reconstrueren sinds het eerste begin, de Big Bang of wat dan ook. Maar wat we al ontdekt hebben en wat we nog dagelijks uitvinden blijkt steeds weer te kloppen en krijgt zo alsmaar meer bevestiging. Het is in alle geval op die vaste basis dat onze wereld gebouwd is. Zonder de wetenschap is onze huidige wereld totaal onleefbaar. Het is goed dat te bedenken en af en toe eens stil te staan bij de fundamenten. Het is goed dat we onze kinderen daarop wijzen op school, dat ze die basiskennis hebben. Dat is essentieel, terwijl antieke verhalen en mythes over het ontstaan van de wereld hooguit een relatieve waarde hebben op poëtisch, emotioneel of religieus vlak. Het is belangrijk dat we alles in dat perspectief zien.

Gelovigen gaan ervan uit dat God bestaat, dat zou er nog maar aan mankeren. Ze geloven dat er een God is, ze nemen aan dat God bestaat, ze zijn ervan overtuigd, ze twijfelen er niet aan. Maar hoe weten ze dat er een God is? Het gemakkelijkste antwoord is natuurlijk: omdat men het hen gezegd heeft. De godsdienstige opvoeding begint in het gezin en wordt voortgezet in het onderwijs. In Vlaanderen is dat onderwijs sinds mensenheugenis in handen van de katholieke zuil en een van de kenmerken van het ‘eigen onderwijsproject’ is de wekelijkse verplichte godsdienstles, naast een (slinkend aantal) liturgische vieringen tijdens de schooluren.

Dat is een onrechtstreekse manier om God te leren kennen. Is er ook een rechtstreekse? Richt God zich tot de mens? Kan de mens God ontmoeten?

Het antwoord van de katholieke kerk daarop is bevestigend. Meer nog: het is voor de katholieke godsdienst essentieel dat het een openbaringsgodsdienst is. Het is geen levensbeschouwing die mensen onder elkaar hebben afgesproken en uitgebouwd, nee: God heeft zich kenbaar gemaakt aan de mens, hij heeft zich geopenbaard. Dat is de kern van het geloof. Wie dat niet aanvaardt, kan zich geen gelovige noemen.

Wat moeten we ons daarbij voorstellen? Je kan gaan onderzoeken welke godservaringen mensen hebben gehad in de loop van de geschiedenis. Een uitstekend voorbeeld van zulk een onderzoek is het nog steeds belangwekkend boek van William James, The Varieties of Religious Experience (1902), klik hier voor mijn bespreking: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=284.

Een andere manier is nagaan wat de katholieke kerk hierover zelf zegt. Ik raadpleegde daartoe de Catechismus van de Katholieke Kerk, 733 blz., 1993, 1995. Deze tekst is ook elektronisch beschikbaar, naast vele andere officiële kerkelijke documenten, klik hier: http://www.rkdocumenten.nl/index.php?docid=1.

Al in de eerste paragraaf van de inleiding lezen we: Daarom nadert Hij altijd en overal tot de mens. Hij roept hem, biedt hem hulp om Hem te zoeken, te kennen… Dit wordt verder uitgewerkt in de eerste sectie, die over het geloof handelt. Het geloof is het antwoord van de mens aan God die zich aan hem openbaart en geeft.(…) Daarom richten wij eerst onze aandacht op het zoeken van de mens, vervolgens op de goddelijke openbaring, waardoor God de mens tegemoet komt, en tenslotte op het antwoord van het geloof (blz. 23).

In dat eerste hoofdstuk vertrekt men van de realiteit van de godsdienstigheid, zoals ook W. James deed. Men stelt vast dat mensen altijd en overal met ‘god’ bezig zijn geweest en dat op allerlei manieren beleefd hebben en tot uitdrukking gebracht. Dit is een zo universeel verschijnsel, dat men de mens een godsdienstig wezen kan noemen. Maar dat wil nog niet zeggen dat elke mens godsdienstig is: Maar deze innige en vitale verbondenheid met God kan door de mens vergeten, miskend of zelfs uitdrukkelijk afgewezen worden. De oorsprong van dergelijke houding kan heel verschillend zijn: opstand tegen het kwaad in de wereld, godsdienstige onwetendheid of onverschilligheid, de zorgen van de wereld en de rijkdom, het slechte voorbeeld van de gelovigen, gedachtestromingen die het geloof vijandig gezind zijn en tenslotte de houding van de zondige mens die zich uit angst voor God verbergt en vlucht voor zijn oproep (blz. 24).

Dit is een bijzonder scherpe analyse, maar toch wil ik nog even wijzen op een gedachtesprong in de geciteerde tekst. Men stelt vast dat ‘god’ of goden van alle tijden en alle volkeren is. Maar daarmee is niet gezegd dat al die verschillende benaderingen over dezelfde ene God gaan. Later zal blijken dat dit volgens de katholieke leer uitdrukkelijk niet het geval is. Enkel wie Christus aanvaardt en dan nog uitsluitend in de katholieke versie, is zeker van zijn heil. Aan het lijstje van de mensen die zich niet tot die Ene God bekennen, moeten dus ook al de ‘afgodendienaars’ toegevoegd worden en dat zijn er niet weinig.

Geschapen naar Gods beeld en geroepen om God te kennen en lief te hebben, ontdekt de mens die God zoekt, bepaalde wegen om tot kennis van God te komen. Dit worden ook wel de bewijzen van het bestaan van God genoemd, niet in de zin van bewijzen die de natuurwetenschappen zoeken, maar in de zin van met elkaar overeenstemmende en overtuigende argumenten die het mogelijk maken te komen tot echte zekerheden.

Opnieuw slaat men enkele belangrijke stappen in de redenering over. Plots gaat men ervan uit, zonder enige argumentatie, dat God de mens geschapen heeft en wel zo dat ‘de mens die God zoekt’ daartoe ook middelen heeft. Niet alle mensen zoeken God, zoals we gezien hebben. Nochtans zijn die vermoedelijk ook geschapen naar Gods beeld en zijn ze ook geroepen. Hoe moet dat met hen?

Die wegen om tot God te naderen hebben als vertrekpunt de schepping: de stoffelijke wereld en de menselijke persoon. Dit is een belangrijke stelling. De mens kan God vinden in de wereld, met zijn zintuigen, met zijn verstand: De wereld: uitgaande van de beweging en de wording van de wereld, de contingentie, de orde en de schoonheid van de wereld kan men God kennen als oorsprong en doel van het heelal.

Dit is een gechargeerde redenering, maar ze volgt wel rechtstreeks uit de (onbewezen) termen van de stelling: de stoffelijke wereld en de menselijke persoon zijn door God geschapen en wij kunnen dus uit de kenmerken van de schepping afleiden dat ze door God geschapen is. Dit is de bekende redenering van het horloge van Paley (1802): als je ergens op de grond een horloge zou vinden, dan zou je nooit aannemen dat het daar uit zichzelf ontstaan is, zonder inbreng van een intelligente maker. Welnu, als we naar de wereld kijken in al zijn wonderlijke complexiteit en schoonheid, dan moet die ook een intelligente maker gehad hebben en dat is God. Deze stelling is nu beter bekend als Intelligent Design en is sindsdien door alle ernstige wetenschappers verworpen, klik hier voor mijn bespreking van R. Dawkins, The Blind Watchmaker http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=69059.

De mens: met zijn ontvankelijkheid voor waarheid en schoonheid, zijn gevoel voor het moreel goede, zijn vrijheid en de stem van zijn geweten, zijn verlangen naar het oneindige en naar geluk, stelt de mens de vraag naar het bestaan van God. Door dit alles heen wordt hij de tekenen van zijn geestelijke ziel gewaar. Omdat de kiem van de eeuwigheid die hij in zich draagt niet tot louter stof te herleiden is, kan zijn ziel haar oorsprong alleen maar in God hebben. (…) De vermogens van de mens stellen hem in staat het bestaan van een persoonlijke God te kennen. (…) De bewijzen van het bestaan van God kunnen de mens niettemin voorbereiden op het geloof en hem helpen zien dat het geloof niet in strijd is met het menselijk verstand (blz. 25).

Ook hier worden we in snelheid van redeneren gepakt. De beschrijving van de diepmenselijke gevoelens is niet per se onjuist, maar al dat verbinden aan de vraag naar God is verre van evident: er zijn heel veel mensen, en niet van de kwaaiste of de domste, die een dergelijke vervaarlijk grote stap niet zetten. Wat een geestelijke ziel is, dat vernemen we hier niet en ook dat is een ernstig probleem voor velen. En wat die poëtische kiem van de eeuwigheid is, daar hebben we het raden naar. Het is dus een onbewezen stelling dat we uit de kenmerken van de mens zomaar zouden kunnen komen tot de kennis van het bestaan van een werkelijkheid die de eerste oorzaak en het uiteindelijke doel van alles is en dat allen God noemen. Enkel wie al de veronderstellingen uit de voorgaande teksten aanvaardt, wie dus al in God gelooft, de Schepper van de wereld en van de mens, zal de wereld en de mens zien als een schepping van God. Een schoolvoorbeeld van een petitio principii, of een cirkelredenering.

Maar men gaat verder in dezelfde zin. Onze moeder de heilige kerk houdt en leert dat God, beginsel en doel van alle dingen, door het natuurlijk licht van het menselijk verstand met zekerheid kan gekend worden vanuit de geschapen werkelijkheden. Zonder dit vermogen zou de mens de openbaring van God niet kunnen ontvangen. De mens heeft dit vermogen, omdat hij geschapen is naar het beeld van God.

Een nieuwe complicatie. Voor het eerst wordt een beroep gedaan op het gezag van de kerk. Maar daar waren we nog niet echt aan toe, we zijn nog aan het zoeken naar God… Het gaat niet op om een uitspraak van andere mensen of van een organisatie in te roepen over deze fundamentele kwesties. Dit is een ongepast gezagsargument (alsof er ooit gepaste gezagsargumenten zouden zijn, Karel…). Het is ook een kringredenering: de mens is door God geschapen naar zijn beeld en daarom kan de mens God kennen. Als met andere woorden de mens niet door God zou geschapen zijn en/of niet naar zijn beeld (wat dat overigens ook moge betekenen), dan zou hij God niet kunnen kennen, een stelling die met meer gemak te aanvaarden is dan het omgekeerde.

Ook de opstellers van de Catechismus voelen nattigheid, want zij vervolgen: In de historische omstandigheden waarin hij leeft, ondervindt de mens echter tal van moeilijkheden om God alleen maar met het licht van zijn verstand te kennen. (…) Want de waarheden die betrekking hebben op God en op de verhouding van de mens tot God, gaan de orde van de zintuiglijke waarneembare wereld volstrekt te boven. (…) Nu ondervindt het menselijk verstand bij het verwerven van de kennis van deze waarheden moeilijkheden zowel vanwege de invloed van de zintuigen en de verbeelding als vanwege de slechte begeerten, die een gevolg zijn van de erfzonde. En zo beelden de mensen zich bij dit alles gemakkelijk in dat de dingen die ze liever niet als waar zouden zien, ook inderdaad niet waar of minstens twijfelachtig zijn. Daarom heeft de mens er behoefte aan verlicht te worden door de openbaring van God, niet alleen inzake hetgeen zijn begrip te boven gaat, maar ook inzake hetgeen op godsdienstig en zedelijk gebied voor het verstand op zichzelf niet ontoegankelijk is, opdat ook dit in de huidige omstandigheden waarin het mensdom verkeert, door allen gemakkelijk, met vaste zekerheid en zonder enige vermenging met dwalingen wordt gekend.

Dit is wat ik al gevreesd had. Als je aanneemt dat God kenbaar is met het gewone verstand, dan zou dat voor iedereen die zijn verstand gebruikt meteen ook duidelijk moeten zijn, of toch voor de overgrote meerderheid van de verstandige mensen. Dat is helaas niet het geval, dat moesten ook de opstellers van de Catechismus erkennen. Men kan dan wel stellen dat niet iedereen over al zijn geestelijke vermogens beschikt of ze niet altijd goed gebruikt, dat er nog andere hinderpalen zijn, maar blijven vasthouden aan een louter verstandelijke kennis van God is een te groot risico voor een kerk om te nemen. Vandaar dat men meteen uitdrukkelijk stelt dat ons verstand ‘volstrekt’ te kort schiet, niet alleen voor het bovennatuurlijke, maar zelfs voor de materie die we met ons verstand zelf aankunnen. Er zijn teveel factoren die ons in de war kunnen brengen, er is ‘vaste zekerheid’ nodig en die kan niet van het verstand komen. Sorry, Descartes.

We zijn tot een besluit gekomen. De Catechismus is vertrokken van de mens, die een religieus wezen blijkt te zijn. De mens kan uit de eigenschappen van de wereld en uit zijn eigen mens-zijn met zijn gezond verstand afleiden dat er een God is. Dat is zo omdat God de mens zo geschapen heeft. Maar blijkbaar is die verstandelijke kennis toch niet helemaal betrouwbaar. Er zijn dingen die het verstand te boven gaan en zelfs voor zaken die het verstand wel kan begrijpen, is het een onzekere, misleidende gids. De mens kan niet op zijn verstand alleen rekenen. Hij moet terecht bij God zelf, die zich aan hem openbaart. Alleen op die manier kan hij zeker zijn dat hij niet dwaalt.

Dat is duidelijke taal. Zelfs als we de redeneringen over de natuurlijke Godskennis of het Intelligent Design niet afwijzen (wat we zeker moeten doen, als we niet voor volslagen idioten willen versleten worden), dan nog zegt de kerk met zeer grote nadruk dat wij God pas afdoende en volledig kunnen kennen via zijn openbaring, niet onrechtstreeks via zijn schepping. Daarmee is een eerste vlijmscherp onderscheid gemaakt. De openbaring gebeurt niet door het onbetrouwbare verstand, maar door een directe ingreep van God zelf. Hoe dat gebeurt, bekijken we een volgende keer.

In de voorbije weken heb ik me verdiept, dat mag hier wel letterlijk genomen worden, in enkele filosofische publicaties. Ik som ze even op.

Patricia De Martelaere (red.), Het Dubieuze Denken. Geschiedenis en vormen van wijsgerig scepticisme. Met bijdragen van Tim Heysse, Dieter Lesage, Patricia De Martelaere, A.A. Derksen, Paul van Tongeren, Arjo Vanderjagt, Theo Verbeek, 230 blz., Kok Agora/Pelckmans, 1996. Ontleend in de gemeentelijke bibliotheek Rotselaar

David Couzens Hoy, The Time of Our Lives. A Critical History of Temporality, xxi + 288 pp., MIT Press, 2009. Ontleen in de bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (HIW), K.U. Leuven

Kai Nielsen, Philosophy & Atheism. In Defense of Atheism, 231 pp., Prometheus Books, 1985. Ontleend ibidem

Louise M. Antony (ed.), Philosophers without Gods. Meditations on Atheism and the Secular Life, xiii + 315 pp., Oxford UP, 2007. Ontleend ibidem

Enkel dit laatste werk is, als we breeddenkend zijn en dat moet toch altijd, nietwaar, ook bestemd voor een ruimer publiek. De andere zijn, in het geval van Nielsen tegen zijn eigen opinie in, vakliteratuur voor filosofen. Ik heb dus mijn handen en vooral mijn hoofd vol gehad.

Komt daar nog bij dat het boek van Louise Antony ook nog tergend slecht en door en door irritant gezet is. De pagina’s zijn veel te groot en de regels dus te lang; het lettertype is misdadig klein, hoewel het een hardcover is en dus is het aantal regels per bladzijde zo groot dat wanhoop toeslaat bij de aanblik alleen al van de volgende bladzijde. Ik heb er een stijve nek en dagen kloppende hoofdpijn aan overgehouden. En dan zegt men dat filosofie een wereldvreemde bezigheid is, zonder invloed op de realiteit…

Toch heb ik me de lectuur niet beklaagd. Elk op hun manier hebben deze publicaties me aangesproken en me geholpen, vaak zelfs gedwongen om mijn eigen gedachten te verhelderen, steeds over belangrijke aspecten van de filosofie, maar meer nog, en belangrijker: van de wereld.

Patricia De Martelaere (Zottegem, 16 april 1957 - Wezemaal, 4 maart 2009, foto) was een Vlaams filosofe, hoogleraar in Leuven, auteur en essayist. Ze was dus bijna een dorpsgenote, want Wezemaal is net zoals Werchter een deelgemeente van Rotselaar. Ik heb haar nooit ontmoet. Je vindt op Wikipedia een goed overzicht van haar leven en werk, klik hier: http://nl.wikipedia.org/wiki/Patricia_De_Martelaere.

Kai Nielsen (°1926) is emeritus professor filosofie, klik hier voor zijn cv: http://en.wikipedia.org/wiki/Kai_Nielsen. Het is een naam die je herhaaldelijk terugvindt in de bibliografie van andere werken over atheïsme. Het is me bij het lezen pijnlijk duidelijk geworden dat ik vrijwel niets afweet van de Angelsaksische filosofie, die men analytisch noemt en die zich vooral bezig houdt met (formele) logica en met taal. Vaak heb ik zitten denken dat als men op die manier religie bekijkt, men evident zeer snel tot agnostische en atheïstische stellingen zal komen. Maar anderzijds gaat men dan voorbij aan het feit dat er zeer veel religie is en dat er door gelovigen zeer veel over religie gesproken en geschreven wordt. Zelfs als men aantoont dat het religieus discours de kritiek van de (analytische taal-) filosofie niet doorstaat, heeft men daarmee nog niets gezegd over het verschijnsel religie of over de betekenis van de religieuze uitspraken voor de gelovige zelf, noch over de algemeen menselijke achtergrond van die uitspraken. Het lijkt me al te eenvoudig, van uit filosofisch standpunt, om die vragen weg te wuiven of koeltjes te verwijzen naar de godsdienstsociologie, -psychologie en de antropologie.

Het boek van Louise Antony is een inhoudelijk zeer rijke verzameling van twintig essays waarin bekende (Dennett, Curley, Blackburn, David Lewis) en minder bekende Amerikaanse en Engelse filosofen over atheïsme schrijven, vaak zeer autobiografisch, soms ook vooral theoretisch. Het is een zeer lezenswaardige verzameling geworden, aantrekkelijk door de diversiteit en de ontwapenende eerlijkheid van de verscheidene bijdragen. Vooral de ervaringen van jonge docenten met eerstejaarsstudenten in vaak verplichte filosofiecursussen levert treffende en sprekende commentaren en inzichten op.

Het meest vaktechnische boek is ongetwijfeld dat van Couzens Hoy. Ik nam het mee in de bib van het HIW omdat het bij de nieuwe aanwinsten prijkte en wegens de thematiek: de tijd… Dat kon ik niet laten liggen. Maar het was (meer dan) een uitdaging, ik heb moeten ervaren dat er ook aan mijn intellectueel uithoudings- en concentratievermogen grenzen zijn. Dat ligt, naast het elusieve thema, vooral aan de omslachtige methode. De auteur brengt bewust geen zelfstandig betoog, maar bouwt zijn complexe redenering op aan de hand van geciteerde standpunten van andere filosofen en zijn commentaar daarbij. Dat klinkt mooi, maar af en toe ben je wel volkomen het noorden kwijt, als de auteur doorgraaft in de teksten van bijvoorbeeld Heidegger of Hegel en het concrete verband met het thema en met het opzet van het boek ten minste tijdelijk danig duister is.

In een van deze boeken, ik weet niet meer welk, schrijft iemand dat statistisch onderzoek heeft aangetoond dat elk filosofisch artikel gemiddeld ongeveer één keer gelezen wordt. Gezien het fenomenaal aantal publicaties in tijdschriften, bundels en afzonderlijke werken enerzijds en het bescheiden aantal lezers van dat soort dingen anderzijds, ben ik maar al te geneigd dat te geloven. Bedenken we immers dat sommige teksten relatief veel gelezen worden en andere dus waarschijnlijk zelfs nooit… Filosofie is een elitaire bezigheid, actief zowel als passief (als dat mogelijk zou zijn: ook filosofie lezen is uiterst actief).

Er liggen nu enkele interessante pas verschenen werken te wachten, die net toegekomen zijn, onder meer van Steven Nadler, Richard Dawkins en William Trevor! Dat wordt genieten…

Wie zinvol wil spreken over een waardig levenseinde, zou misschien het best te rade gaan bij de echte deskundigen: dokters, verpleegkundigen en begeleiders die dagelijks omgaan met stervenden. Dat zou ongetwijfeld interessant zijn. Maar de enkele interviews die ik gezien heb met die mensen doen me twijfelen. Voor sommigen onder hen is de dood zo vertrouwd, de aftakeling en het lijden zo gewoon, dat er een zeer delicate vorm van noodzakelijke gewenning optreedt, als een natuurlijke reactie, ter bescherming van de eigen gevoelens.

Als ik mijn eigen gevoelens bevraag, dan zijn die getekend door mijn ervaringen bij het afsterven van geliefden. Mijn beste jeugdvriend is gestorven toen we allebei in ons eerste jaar aan de universiteit zaten. Hij was verlamd door een kwaadaardig gezwel, waartegen geen enkele behandeling hielp. Ik heb zijn lijdensweg maar gedeeltelijk meegemaakt, ik zat in Leuven, hij in Gent en daar is hij ook gestorven in het ziekenhuis. Ik was de jongste thuis en zo heb ik alle ooms en tantes en een inwonende grootmoeder op mijn vrij jeugdige leeftijd zien verdwijnen. Mijn zus stierf toen ze nog geen veertig was, een broer was nog geen zestig, mijn vader was 66, mijn moeder 72. Ik heb verscheidene keren bij hen gewaakt, de laatste uren voor hun dood. In één geval heb ik de actieve levensbeëindiging meegemaakt, een stuntelige, zeer kwetsende ervaring.

Enkel vanuit dit standpunt, namelijk het aanschouwen van het lijden van de geliefde stervende mens, uit mededogen dus, ben ik helemaal gewonnen voor een zachte dood, voor het laten gaan, voor de laatste hulp die we een mens kunnen bieden.

Wij beschikken over de kennis en de ervaring die ons toelaten een onweerlegbare diagnose te stellen. De dokters en verplegenden weten zeer goed wanneer het op zijn einde loopt, wanneer alle hoop op herstel is verdwenen. Geen mens die eraan denkt om bij de eerste tekenen meteen over te gaan tot euthanasie. Er is meestal een vrij lange periode waarin de tekenen steeds duidelijker worden en er processen optreden die onomkeerbaar zijn. Waar ik voor pleit is het actief ingrijpen in de allerlaatste fase van de aftakeling van het lichaam, wanneer ook het fysisch lijden ondraaglijk is geworden en pijnstillers ofwel niet meer werken, ofwel de mens in een definitief comateuze toestand brengen.

Men moet dat juridisch goed regelen, natuurlijk, maar ik vertrouw erop dat de medische staf zijn werk goed zal doen, ook zonder de onleesbare teksten van wetgevers en juristen. Ze doen dat immers nu ook al in hun omgang met ziekte en ongevallen, waarom zouden ze zich plots anders gaan gedragen bij de stervensbegeleiding? Wij vertrouwen nu al op hun oordeel en hun advies in kwesties van leven en dood, waarom dan ook niet wanneer het leven ons ontglipt? Zij zorgen er nu al voor dat we niet te veel moeten afzien, vaak is de grens tussen de palliatieve zorg en euthanasie weldadig onduidelijk. Waarom dan niet op hen rekenen om ons op een menselijke, liefdevolle manier afscheid te laten nemen van het leven en van onze geliefden?

Wij zijn allemaal mensen, maar er zijn geen twee identieke. Iedereen sterft, maar voor iedereen is de dood een hoogst persoonlijke aangelegenheid. Het is dus ook evident dat wij allemaal op onze eigen manier zullen omgaan met euthanasie. Het is mogelijk dat velen die stap niet zullen zetten. De redenen daarvoor doen er niet toe, of ze nu religieus zijn of gewoon algemeen menselijk. De mens moet vrij zijn in die laatste keuze, het is ondenkbaar dat men elk leven actief zou beëindigen zonder toestemming van de betrokkene. Maar het is wel zo dat wij ons bij het einde altijd toevertrouwen aan anderen, dat wij in hun handen overgeleverd zijn, dat zij uiteindelijk in belangrijke mate beslissingen nemen voor ons, beslissingen die de dood dichterbij brengen of uitstellen, die het lijden rekken of juist niet. Ik pleit voor de duidelijke mogelijkheid om actief in te grijpen, om een lijdende mens te laten sterven, om het leven dat niet meer leefbaar is minzaam te beëindigen.

Naast de gevallen waarin de beslissing zich opdringt, waarin het lijden verschrikkelijk is en de genezing totaal uitgesloten, zijn er vanzelfsprekend ook randgevallen en betwistbare kwesties. Voor buitenstaanders is het bijvoorbeeld erg moeilijk om te aanvaarden dat een persoon nog voor de zekere en definitieve aftakeling begint, de beslissing neemt om al op dat moment uit het leven te stappen, dus wanneer hij of zij nog ‘gezond’ is en niet echt fysiek lijdt. Denk aan hersentumoren, vergevorderde kanker, ouderdomsziekten. Toch meen ik dat men een mens het recht niet kan ontzeggen om te kiezen voor een bewust levenseinde, wanneer men de zekerheid heeft dat de dood op korte termijn onvermijdelijk is.

De katholieke kerk verzet zich tegen alle mogelijke vormen van actieve medische levensbeëindiging. Zij gaat ervan uit dat de mens het leven heeft ‘gekregen’, van God meer bepaald en dat hij zich dus het recht niet mag toe-eigenen om zich het leven te benemen, noch om een einde te maken aan het leven van anderen. Het is een opvatting die ik niet kan delen. Hoe men ook over God mag denken, de menselijke ervaring is niet dat het leven een geschenk is uit de hemel. Voor velen is het leven geen pretje, voor niemand is het enkel rozengeur en maneschijn. Ons diepste aanvoelen is er een van geworpenheid: we zijn hier nu eenmaal, voor een korte tijd, hoe je het ook draait en keert. Wij hadden niets te maken met onze geboorte, wij hebben niet zelf gewild om te leven.

Wij hebben dat leven zelf in handen, al zijn we natuurlijk ook sterk afhankelijk van onze omgeving en van de omstandigheden. Het is ons leven, niet iets dat ons gegeven is, alleen wij beleven ons leven, wij zijn het leven zelf. Er is niets of niemand buiten de mens dat de macht heeft om het leven te geven, in stand te houden of af te nemen. Er is geen bovenmenselijke instantie aan wie wij verantwoording verschuldigd zijn over wat wij met ons leven doen, die we kunnen aanspreken om wat het leven met ons doet.

Het kan niet anders of ook de gewijzigde houding tegenover het hiernamaals speelt een grote rol in de discussie over het levenseinde. Vrijwel niemand gelooft nu nog in hemel, hel en vagevuur zoals wat dat geleerd hebben. Ook binnen de kerk heeft men een en ander gerelativeerd. De beelden die men gebruikt zijn vager geworden, men geeft toe dat men niet weet hoe het zal zijn. Over de hel en het vagevuur spreekt men niet meer: het is een God van liefde, we vertrouwen erop dat zijn liefde groter zal zijn dan de dood, voor iedereen. Maar die vage woorden en beelden overtuigen niet meer. Meer en meer beseft men ten volle dat de mens een onderdeel is van het leven hier op aarde en dat ook voor ons de dood het definitieve einde is, dat die prachtige levensvorm die de mens is, toch nog altijd sterfelijk is. Ook dat machtige verstand, de ongebreidelde verbeelding, de onstuimige emoties, de overweldigende rijkdom van de herinneringen, dat alles is vergankelijk en zal op een dag niet meer zijn en enkel de herinnering eraan zal nog overblijven.

Als unieke persoon worden we geboren en wat we ook doen, wat we ook bereiken in het leven, op het einde verdwijnen we in het niets. Dat is de ervaring die de mens stilaan begrepen heeft, in alle rust en eenvoud, zonder paniek. Ons mens-zijn is eindig, er is geen eeuwig leven voor de individuele mens. De dood is definitief, er is niets meer daarna. Zo is het, en het is goed zo. Er is geen enkele goede reden om te denken dat het anders is, geen reden om te wensen dat het anders zou zijn. Het is de realiteit en wij leggen er ons bij neer. Wat men ons heeft proberen wijsmaken was altijd al ongeloofwaardig. Nu hoeven we daarmee geen rekening meer te houden en dat doen we ook niet. In alles denken en handelen we alsof de dood het einde is. We zijn niet meer bevreesd voor een of ander oordeel dat ons wacht, de vergelding van het kwaad, de eeuwige verdoemenis. We worden in ons doen en laten ook niet meer geleid door de verwachting van een eeuwige gelukzaligheid, de beloning voor een goed leven, de compensatie voor al de offers en het onbegrijpelijk lijden. Het leven is kort, er is alleen maar dit leven, voor ons, daarna is het aan anderen.

Wie zo denkt en dat zijn steeds meer mensen, heeft ook minder taboes over het leven. Er is niets mysterieus aan het ontstaan van het leven, ook niet dat van de mens. Wij hebben het grootste gedeelte van de oude mysteries over de menselijke fertiliteit achterhaald met de wetenschap en de technologie, wat we rond dat levensbegin allemaal zelf kunnen is spectaculair. We grijpen ook steeds meer en steeds dieper in tijdens het verloop van het leven, het is veel langer geworden en toch veel comfortabeler. We kunnen de aftakeling afremmen, het einde uitstellen, oude mensen zijn veel gezonder dan vroeger. Wij hebben zeer sterk het gevoel dat het leven onze zaak is. Niemand moet ons vertellen wat mag en kan, daarover willen we zelf beslissen.

Als vanzelfsprekend is dat ook zo voor ons levenseinde. De medische wereld biedt ook daarvoor mogelijkheden en wij zien niet in waarom we er geen gebruik zouden van maken. Wij hechten geen geloof meer aan dogmatische verbodsbepalingen, aan donderpreken en vage religieuze uitspraken die we niet begrijpen en niet kunnen aanvaarden.

De dood is geen verschrikking meer. Het is een natuurlijk verschijnsel, een zekerheid. We zien het overal om ons heen: het leven is eindig, het blijft niet duren. Ons lichaam is niet bestand tegen de tijd, het gaat niet eindeloos mee. We leren daarmee leven, de dood is elke dag bij ons. Wij weten hoe broos we zijn, we worden er elke dag aan herinnerd, we kunnen het niet uit het oog verliezen. Niets is zo zeker als onze dood.

Dat besef is geruststellend in al zijn eenvoud. Laten we dan ook in alle rust nadenken over het tijdstip en de wijze van ons afscheid en aan elke mens de vrijheid laten om zelf de keuzes te maken die hem of haar de beste lijken. En laten we iedereen helpen om die keuzes, wat ze ook zijn, zo sereen mogelijk waar te maken.

Deze overdenkingen zijn mede geïnspireerd door en dankbaar opgedragen aan enkele lezers die me hun verhaal toevertrouwden.

Ze sluiten ook aan bij het 25-jarig bestaan van de vereniging Recht op Waardig Sterven. Klik hier voor een bezoek aan de website: http://www.rws.be/index.

Er is een voorlopig einde gekomen aan de hoofddoekenrel in Antwerpen. In het vooruitzicht van de verbreking van het verbod, ingesteld door de schooldirectie, door het Hof van Cassatie, heeft de overkoepelende organisatie van het Gemeenschapsonderwijs het verbod overgenomen. Me dunkt dat dit een zeer kortzichtige beslissing is, genomen onder druk van de tijd, de publieke opinie en de klacht bij Cassatie. Men heeft dus vooral een juridisch probleem opgelost, namelijk de verbreking van het wellicht onwettelijke verbod van de schooldirectie. Het is echter niet ondenkbaar dat daarmee het probleem alleen maar verschoven is. Wie denkt dat Cassatie een oordeel ten gronde heeft uitgesproken, vergist zich deerlijk: juristen spreken zich nooit ten gronde uit, zelfs niet met het mes op de keel. Zij hebben laten uitschijnen (niet meer…) dat niet de school het recht had een dergelijke beslissing te nemen, maar de overkoepelende organisatie. Wellicht steunden zij zich op het gelijkheidsbeginsel: je kan niet aan de enen verbieden wat je aan anderen toestaat.

Maar dat is een algemene regel, die niets van doen heeft met de hoofddoeken. Het is dus zeer goed mogelijk dat, wanneer men de kwestie principieel zou stellen, namelijk: kan men het dragen van een hoofddoek verbieden op school? het Hof van Cassatie daarop negatief zou antwoorden, bijvoorbeeld omdat het dragen van een hoofddoek niet in strijd is met welke regel dan ook. Afwachten dus…

De beslissing van het Gemeenschapsonderwijs is een typische reactie. Ook daar heeft men niet (lang) stilgestaan bij de grond van de zaak, men heeft snel een praktisch probleem opgelost. Dus geen groot debat, geen enquête, geen raadpleging van de oudercomités, de leerlingenraden, de schooldirecties, de leraren, de vakbonden, niets: en petit comité, rap rap.

We hebben het al meer meegemaakt. Men noemt het wel eens de politiek van het brandjes blussen. Er duikt ergens een probleem op, het komt in de media en hop: er wordt een wet gestemd, een besluit genomen, een beslissing geforceerd onder druk van de omstandigheden. Er ontsnapt een misdadiger: er komen nieuwe sloten op de deuren, netten boven de open ruimten, meer bewakers in de gerechtshoven &c. Een bank dreigt over kop te gaan: de staat schuift honderden miljoenen euro’s toe, neemt aandelen over, verkoopt halsoverkop.

We hebben de indruk dat politiek nog uitsluitend daarover gaat: het nemen van overhaaste beslissingen om rampen of ontsporingen te voorkomen, om de openbare opinie te paaien. Er is geen langetermijnvisie, geen enkele planning die niet van bij de eerste stappen van de uitvoering zo grondig overhoop gehaald wordt dat er vrijwel niets van overblijft.

Daarvoor zijn er twee redenen.

De eerste is onze roemruchte overlegstructuur. In de naam van de democratie, maar vooral omwille van de ontelbare drukkingsgroepen en maatschappelijke actoren, hebben we zoveel comités opgericht dat niemand nog een autonome beslissing kan nemen. De eerste de beste restauranthouder die zich benadeeld voelt, kan met een simpel verzoek een miljardenproject van openbaar nut zoals de sluiting van de Antwerpse ring voor jaren blokkeren.

Een tweede reden moeten we dieper gaan zoeken. In vroeger tijden was er nog wel degelijk een langetermijnvisie. De katholieke partij en de bijhorende zuil waren toen nog katholiek-religieus en bevlogen door duidelijke eigen normen en idealen. Men had een einddoel voor ogen, een heilsstaat die men wilde realiseren, in principe bij het einde der tijden, maar in afwachting ook hier. Dat betekende dat men zoveel mogelijk mensen wilde bekeren tot het ene geloof en met die mensen hier al een civitas Dei oprichten, waarin iedereen spontaan zou instemmen met alle voorstellen van het gezag, dat zich daarbij kon beroepen op het Goddelijke Gezag. Op zeker moment was dat in Vlaanderen vrijwel een realiteit, toen de katholieken op de meeste plaatsen de absolute meerderheid hadden en die jarenlang vasthielden.

De socialisten hadden in Wallonië een zelfde positie verworven. Ook zij zouden daar een heilsstaat creëren naar socialistisch model. En dan had je in beide landsgedeelten, met residentie in Brussel, de liberalen, die hun kaart speelden, die van het kapitalisme. Ook zij hadden hun ideaal: de vrije markteconomie die voldoende kapitaal zou genereren om iedereen te laten delen in de hoorn des overvloeds.

Iedereen had dus een ideaal en voor elke beslissing kon men teruggrijpen naar de bijhorende waarden en normen, die bovendien vaak vastgelegd waren in Bijbels, manifesten of ongeschreven wetten.

Dat is nu wel gedaan.

Het katholicisme van vijftig jaar geleden is dood. De ontkerkelijking, de secularisatie heeft zwaar toegeslagen. Van de katholieke eenheidspartij is enkel de naam nog overgebleven, of toch de initiaal: CD&V, zo heet de partij en niemand die ooit voluit zegt dat daarmee de Christendemocratische Vlaamse partij bedoeld is, ook de partijleiding niet. Men voelt zich niet meer ‘christelijk’. Niemand weet nog welke de specifieke waarden zijn die de partij zou verdedigen tegen andere partijen in.

Dit geldt evenzeer voor de socialistische partij, natuurlijk. Zeker na de val van het communisme, dat niets anders is dan een radicaal socialisme, gelooft niemand meer in de dictatuur van het proletariaat en de gelijke verdeling van de middelen, noch in de door de staat geleide economie. De vakbond, die de sterke basis vormde van de socialistische partij, verloor aan belang toen het brute straatgeweld onaanvaardbaar werd. Ook de liberalen moesten inbinden. De vrije markt werd opgeofferd aan een geleide overlegeconomie en aan duizend compromissen in het sociaal overleg dat de politiek bepaalde in de tweede helft van de twintigste eeuw.

Op nationaal niveau heeft geen enkele partij uitzicht op een absolute meerderheid, op verre na niet. De grootste groep, het kartel CD&V/N-VA heeft geen 20% en is ondertussen ook al uiteengevallen. De meeste partijen zitten rond de 10 procent. Er is dus niemand die zijn wil kan doordrukken of die zelfs maar zwaar kan wegen op de besluitvorming. De regeringen zijn dus steeds en noodzakelijk onzalige coalities, monsterverbonden waarin iedereen iedereen wantrouwt. Het land is, dat weten we nu al enkele jaren, onbestuurbaar.

Geen wonder. De ideologieën zijn dood, allemaal. De partijen zijn verdeeld, versnipperd, machteloos. Zelfs indien ze een eigen programma hebben, zoals de groenen, is het verschil met de andere programma’s marginaal, verwaarloosbaar. Bovendien weet iedereen dat men het eigen standpunt toch zal moeten aanpassen aan de eisen van de anderen, waarom dus moeilijk doen?

En dus zien we wat we zien. De politiek is er een van lopende zaken. Brandjes worden geblust, linten geknipt, gratis vaten geschonken, postjes verdeeld. De vele parlementen die we hebben, behandelen de ontelbare wetten en decreten die de administraties en de kabinetten produceren. Maar geen mens die weet waar we naartoe gaan, wat het einddoel is. Er zijn geen waarden meer, geen algemene normen. De politiek kent geen groot verhaal meer, alles is herleid tot sprookjes en schone liedjes die niet lang duren. We dobberen mee, in een ouderwetse boot en zonder stuurman, op de steeds woeliger zeeën van de globale economie. We ondergaan de opwarming van de aarde en de groei en de verwatering van de Europese Unie.

We zijn pessimistisch, we geloven niet meer in een heerlijke nieuwe wereld, in een briljante toekomst voor ons en voor de wereld. We zijn realisten in het beste geval, pragmatisch. We hopen dat het onze tijd nog duurt. Wat daarna komt, daarover durven we ons niet uitspreken.

Voor velen onder ons geeft dat een onaangenaam gevoel, we zijn dat niet gewoon. We hebben altijd vertrouwen gehad in de toekomst, het zou altijd beter worden, de volgende generatie zou het altijd beter hebben, onze kinderen zouden kunnen vertrekken met een ruime voorgift. De wereld zou een betere plaats worden om in te leven, mede dank zij de wetenschap en de technologie. Er zou voedsel zijn voor iedereen en drinkbaar water. Ziekten zouden uitgeroeid worden, rampen voorkomen. Zelfs met zes of tien miljard zouden we het beter hebben dan ooit tevoren.

Bijna ongemerkt is de stemming omgeslagen. De honger blijft bestaan, ziekten ook, aids breidt steeds verder uit, oude ziekten duiken weer op. Het gaat niet goed in de grootste landen en nog veel slechter in de kleinste, zeker in Afrika. Er duiken weer piraten op en straat- en struikrovers. Niemand is nog zeker van zijn werk, zelfs de oudste en grootste bedrijven gaan ten onder. Onze gezondheid is bedreigd, ziekten verspreiden zich onweerstaanbaar over de hele wereld, het aantal doden wordt achteloos ingeschat. Het klimaat lijkt op hol geslagen, natuurrampen nemen toe in aantal en omvang, de opwarming zorgt voor veranderingen op een schaal die we niet voor mogelijk hielden: het miljoenen jaren oude poolijs smelt, net als de massieve gletsjers.

Onze beleving van de tijd is nu anders. We zijn de geschiedenis niet meer als een rechtlijnige beweging, een reis van A naar B, van de holen van de prehistorie naar de sciencefiction heilsstaat. Het kan evengoed zijn dat er een nieuwe ijstijd komt, of een sterke opwarming met catastrofale gevolgen voor miljarden mensen. Het is mogelijk dat een pandemie de helft van de wereldbevolking uitroeit, zoals de pest destijds. Het is denkbaar dat ook wij hier in het Westen honger zouden lijden, dat we geen drinkbaar water hebben, geen kolen, olie, gas of elektriciteit. Misschien lopen grote delen van Europa onder water en moeten we met zijn allen op een kluitje gaan leven.

Het is een vreemde situatie. We leven nog altijd in overvloed, de voorzieningen zijn luxueus, we kunnen het in feite met héél veel minder. Maar geen haar op ons hoofd dat daaraan denkt. We geven massaal geld uit aan dingen die we niet nodig hebben, aan ontspanning, reizen en genot, aan huisdieren en hobby’s, aan spelletjes en virtuele levens.

We leven alsof het niet opkan. De technologie gaat steeds verder, denk maar aan de medische apparatuur, aan de computertoepassingen. Onze basisvoorzieningen steunen op een uiterst kleine groep mensen en op precaire internationale toelevering van eindige bronnen. We geloven nog altijd niet dat het plots kan omslaan, radicaal en globaal. Zelfs wat we er zelf kunnen aan doen, stellen we voortdurend uit: het zal zo’n vaart wel niet lopen, denken we stilletjes. We sorteren het huisvuil en beetje, kopen spaarlampen en misschien zelfs enkele zonnepanelen, een zuiniger auto. Maar ‘anders gaan leven’? Niet echt, nee.

We leven van dag tot dag, van generatie tot generatie. We proberen er het beste van te maken, te overleven in een complexe en onberekenbare wereld. We passen onze ambities een beetje aan als het moet, maar niet te veel, niet te drastisch, dat lijkt niet nodig, nog niet.

Stilaan moeten we beseffen we dat de tijd nog maar net begonnen is, dat de aarde nog zal ronddraaien tot de zon echt ondergaat over enkele miljarden jaren. Wie kan zeggen wat er tussen nu en dan zal gebeuren? Het heeft allemaal niet echt belang, het zijn maar rimpels op de zee van de tijd. Idealen verbleken in het licht van de eeuwigheid. Alles is relatief, tijdelijk, vergankelijk. Niets is waard om voor te sterven. We leven maar een keer en daarvan willen we genieten, dat is het enige dat telt, toch?