Ik heb me op een dag aangemeld bij Facebook. Het leek me een onschuldig en leuk initiatief: mensen die elkaar kennen of leren kennen, wisselen groeten en informatie uit. Interessant voor mensen zoals ik, gepensioneerden die zich niet in het verenigingsleven gestort hebben en die dus behoefte hebben aan contact met hun medemens.

En het werkt. Je Facebook-vrienden zijn vrienden en kennissen en oude bekenden, die je uit het oog verloren was, en nieuwe mensen die je leert kennen omdat ze je op een of andere manier aanspreken (letterlijk of figuurlijk). Facebook maakt het gemakkelijk om je ‘vrienden’ te leren kennen en de vriendschap te onderhouden. Toegegeven: de meeste contacten op FB zijn oppervlakkig of zelfs banaal: je leest of schrijft een berichtje, je wenst iemand een gelukkige verjaardag, dat is het zowat. Leuk, meer niet.

Af en toe echter is er iemand die een bericht plaatst op zijn of haar pagina dat je aanspreekt, in positieve of negatieve zin. Als je het goed vindt, kan je reageren met een ‘like’: vind ik leuk. Vooral als het iets is dat je tegen de haren in strijkt, heb je de neiging om uitvoeriger te reageren, want er is geen knop ‘dislike’, je kan enkel een ‘vind ik leuk’ weghalen. Maar een negatieve reactie roept steevast een tegenreactie op, want ook anderen lezen wat je geschreven hebt: het sneeuwbaleffect. Voor je het weet, ben je in een regelrecht sneeuwballengevecht gewikkeld. Dan wordt de pagina van de ongelukkige initiatiefnemer een forum, en we weten ondertussen allemaal wel al hoe het er op forums kan aan toe gaan: verhitte discussies, eenzijdige voorstellingen van zaken, oppervlakkige argumentaties, emotionele reacties, verwijten heen en weer.

Het is me de laatste tijd enkele keren overkomen, en gisteren heeft dat een climax bereikt. De ‘vriend’ die het oorspronkelijk bericht geplaatst had, heeft uiteindelijk een einde gemaakt aan de discussie, althans wat mij betreft, door me te vragen om voortaan niet meer op zijn FB pagina te reageren: de personen die hem volgen, zijn ‘vrienden’ dus, kennen nu wel mijn standpunt, vond hij, en dat standpunt moest ik maar beter op mijn eigen pagina debiteren. Ik was er even van gepakt: het is niet aangenaam de deur gewezen te worden.

Tijd dus voor bezinning en conclusies.

Na een nachtje slapen heb ik besloten deze ‘vriend’, die overigens zelf het initiatief had genomen voor onze FB-vriendschap, te ontvrienden, een FB-woord voor het schrappen van iemand uit de lijst van je vrienden. Je krijgt dan zijn of haar berichten niet meer te zien. Als iemand zegt dat je niet meer welkom ben bij hem, dan kan je die bezwaarlijk nog een vriend noemen.

Een tweede beslissing betreft het reageren op controversiële berichten. Toen ik jaren geleden begon met deze website op Seniorennet, vertoefde ik ook af en toe op de forums/fora van Seniorennet. Dat heeft niet lang geduurd: ik begreep al gauw dat de onbehouwen discussies daar niets voor mij waren, en me alleen maar opjutten. Niet goed voor mijn hart. Ik heb daar toen definitief een einde aan gemaakt en voel me daar zeer goed bij. Ik heb dat ook gedaan met de forums van de VRT, kranten en tijdschriften en internetsites. Ik zal nu hetzelfde doen met discussies op Facebook: als iemand een uitdagend of ronduit fout bericht plaatst, zal ik daarop hooguit en uitzonderlijk nog reageren met een kort bericht waarin ik mijn eigen standpunt toelicht, maar daarna niet meer deelnemen aan de discussie.

Dat is in feite jammer, want met elkaar praten is in feite heilzaam. Maar ik heb moeten vaststellen dat forums, sociale media en andere internettoepassingen waar mensen hun opinie kwijt kunnen, niet geschikt zijn voor ernstige gesprekken. Misschien ligt het aan het medium, dat heel direct is, en dus weinig tijd laat om na te denken; misschien ligt het ook aan ons, omdat we nog niet vertrouwd zijn met deze nieuwe manier van communiceren en er niet op de juiste manier gebruik van maken en ons verlagen tot vulgaire scheldpartijen, ook al gebeurt dat met geleerde woorden.

Ik zal dus mijn mening niet meer via forums of Facebook kenbaar maken, doch enkel via mijn Kroniek, hier op deze website. Dat is eenzijdig, aangezien ik hier geen plaats laat om reacties te plaatsen, wat technisch wel mogelijk is. Maar dan creëer ik hier een eigen forum, met al de stennis van dien, en al dat geruzie is precies wat ik niet wens, omwille van mijn eigen gemoedsrust, en om me niet te verlagen tot uitzichtloze discussies.

Wie wil reageren op wat ik hier schrijf, vindt mijn mailadres in de kop van deze pagina, of kan gebruik maken van de knop ‘stuur me een mail’ in de linkermarge. Ik beantwoord alle mails.

Naar een uitbreiding van de euthanasiewetgeving in België?

In België is euthanasie wettelijk geregeld: het mag in bepaalde gevallen en onder bepaalde voorwaarden. Een van die voorwaarden is dat het moet gaan over een wilsbekwame persoon die om euthanasie verzoekt, en men wordt niet als zodanig beschouwd wanneer men niet meerderjarig is, noch wanneer men in een ver gevorderd stadium is van dementie, noch wanneer men lijdt aan ernstige psychiatrische aandoeningen.

Nochtans lijkt het mogelijk, zoal niet wenselijk om minderjarigen die op alle andere punten aan de voorwaarden voldoen om een euthanasieverzoek te formuleren, toch de kans te geven dat te doen. Hun lijden kan immers even ondraaglijk zijn en uitzichtloos en hun ziekte even ongeneeslijk als bij een volwassen persoon, en hun doodswens kan even gegrond zijn. Vele professionele instanties benadrukken dat men hier moet rekening houden met de ‘mentale leeftijd’ en met de uitzonderlijke omstandigheden van elk specifiek geval, veeleer dan met een vrij arbitraire wettelijke volwassenheid. Terminale minderjarigen zijn vaak veel meer volwassen dan heel wat volwassenen.

Een andere kwestie is vergevorderde dementie. Het is niet duidelijk dat men hier kan spreken van een ondraaglijk en uitzichtloos lijden vanuit het standpunt van de dementerende persoon. Die is zich meestal zelf niet bewust van die toestand. Zelfs als die persoon op voorhand heeft geoordeeld dat hij of zij een blijvende toestand van doorgedreven dementie beschouwt als een onaanvaardbaar en dus ondraaglijk lijden, valt het moeilijk om dat objectief zo te beoordelen. Iemand die constant wezenloos en volledig hulpbehoevend is, roept bij de gezonde buitenstaander spontaan het idee op: zo wil ik niet leven. De vraag is echter of wij willen toestaan dat iemand anders beslist om een dergelijke persoon te doden. Een voorafgaande wilsverklaring biedt geen uitweg: het is niet omdat men ooit beslist heeft dat men zo niet wil leven, dat men dan ook zonder omhaal mag gedood worden wanneer het zover is. Men kan met andere woorden niet verwachten van anderen dat zij onze beslissing uitvoeren op een moment dat wij dat zelf niet meer kunnen en dat wij er zelfs niet meer kunnen om verzoeken.

In het geval van totale dementie moet men het belangrijk onderscheid maken tussen personen die daarnaast ook fysiek ondraaglijk lijden en uitzichtloos ziek zijn, zoals demente terminale kankerpatiënten. Het lijkt onmenselijk om in dat geval de dementie en de bijhorende wilsonbekwaamheid in te roepen om een vooraf uitgesproken euthanasiewens te weigeren. Het lijkt me zelfs onmenselijk om dat niet te overwegen als er géén wilsverklaring is.

De kwestie van euthanasie voor psychiatrische patiënten is uiterst complex. Men kan een mogelijke genezing of aanzienlijke verbetering van de toestand nooit uitsluiten, integendeel: een groot aantal patiënten die op een bepaald ogenblik een doodswens formuleren, herstellen voldoende om een voor hen aanvaardbaar leven te leiden en wensen dan geen euthanasie meer. Anderzijds is voor een dergelijk herstel een zeer uitgebreide zorgverlening nodig, en die is er niet, of niet voor iedereen. Er zijn dus schrijnende gevallen van uitzichtloos en ondraaglijk lijden, maar die geen kans krijgen op euthanasie omdat er ‘in principe’ genezing mogelijk is. De hypocrisie loert hier om de hoek.

De laatste jaren is er een alternatief naar voren gekomen voor euthanasie, namelijk palliatieve sedatie. Daarbij onderdrukt men symptomen zoals pijn of ademnood door het toedienen van medicatie die het bewustzijn verlaagt of uitschakelt. Dat komt over als minder ingrijpend dan actieve euthanasie en kan daardoor aantrekkelijker zijn voor sommige personen, om welke reden dan ook. Maar er zijn gevallen waarin palliatieve sedatie aanleiding geeft tot bedenkingen. Vooreerst start men die behandeling pas in een zeer laat stadium op, kort bij het natuurlijk levenseinde: het is meestal een kwestie van dagen. Men kan die palliatieve sedatie in principe veel vroeger laten beginnen met lagere dosis, maar dat gebeurt meestal niet: men behandelt zolang mogelijk met het oog op genezing, met behandeling van pijn en andere symptomen als een onderdeel van dat curatief proces. Palliatieve sedatie biedt derhalve geen antwoord in geval van ondraaglijk en uitzichtloos lijden waarbij de dood niet imminent is. Niet elke terminale en/of ongeneeslijke ziekte leidt tot een snelle dood, terwijl er wel degelijk sprake is van ondraaglijk lijden. Dat is onder meer zo voor zware psychiatrische stoornissen. Men kan een persoon toch niet jarenlang palliatief sedatief behandelen?

Een interdisciplinaire werkgroep van Leuvense professoren heeft zich gedurende een langere periode met de problematiek van de euthanasie beziggehouden en heeft daarover een uitgebreid rapport uitgebracht. Het is een ongemeen interessante en gedegen tekst, die door iedereen zou moeten gelezen worden. Men vindt de tekst hier: https://www.kuleuven.be/metaforum/docs/pdf/wg_9_n.pdf

Wat echter verbaast, is het korte besluit, en dat is ook wat in de pers gekomen is: men is tegen een uitbreiding van de euthanasiewet, zoals die besproken wordt in het parlement. Na lezing van de tekst zou men verwachten dat men althans zou instemmen met het principe van de euthanasie voor minderjarigen, zij het onder zeer strenge voorwaarden. Evenzo voor zware psychisch gestoorden die men niet kan opvangen, en ook voor dementen die daarnaast ook fysiek ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Dat is echter niet het geval. Op grond van een volkomen terechte zorg voor het leven in het geval van werkelijk wilsonbekwame jongeren, geneesbare psychiatrische gevallen en fysiek gezonde demente personen, ontzegt men euthanasie aan anderen, die alleen op die manier tot een goede dood kunnen komen. Dat is een conclusie die zo in tegenspraak is met de geest van de hele tekst, dat het hogelijk verwonderlijk is dat de leden van de werkgroep zich achter deze botte afwijzing van elke aanpassing van de bestaande wetgeving hebben geschaard. Zij pleiten in hun teksten immers zowel expliciet als impliciet voor aanpassingen aan de bestaande wetgeving, en niet alleen in restrictieve zin. Wanneer men zich dan in de conclusie zo ongenuanceerd verzet tegen zelfs een bespreking van mogelijke wijzigingen, sluit men zich uit van het verdere debat, en dat is ondemocratisch; het is immers enkel in gezamenlijk overleg dat men deze maatschappelijke kwestie naar behoren kan regelen, allicht in een compromis waarin alle burgers zich kunnen vinden.

Het is jammer dat men om religieus-ideologisch-politieke redenen de ogen sluit voor een harde realiteit, namelijk dat onze samenleving op dit ogenblik aan een niet onbelangrijke en steeds groeiende groep van zorgbehoevende personen nog steeds niet de optimale of zelfs maar toereikende zorg aanbiedt, noch daartoe in staat zal zijn in de nabije toekomst of zelfs op middellange termijn. Wanneer een samenleving niet bij machte is om haar meest kwetsbare burgers een minimaal menswaardig leven te garanderen, heeft zij de ethische plicht hen althans toe te laten ongehinderd te kiezen voor een menswaardige dood.

Ik wil nog even doorgaan op het thema van gisteren: het socialisme. Verdedigers van die ideologie hebben de vervelende neiging om zich moreel beter te wanen dan anderen. Zij nemen het immers op voor de minstbedeelden, de zwakkeren in de maatschappij, en is dat geen nobel doel?

Zo simpel mogen we de zaken nu ook niet voorstellen, vind ik. Als iemand iets afneemt van iemand en het aan iemand anders geeft, kan men dat misschien nobel noemen, maar het kan ook gewoon diefstal zijn. Als mijn ene buurvrouw elke dag ’s morgens vroeg opstaat en werkt tot ’s avonds laat en zo een mooie cent verdient, en dan vaststelt dat de staat daar op duizend manieren meer dan de helft van afschuimt, onder meer om het als een vaste uitkering aan een andere buurman te geven die nog nooit in zijn hele leven een klap heeft uitgevoerd, dan zal zij het nobele daarvan niet meteen inzien, vrees ik. Herverdeling is voor haar een eufemisme voor ontvreemden, afnemen, diefstal dus. Zij zal zich dus afkeren van dat systeem en proberen om eraan te ontsnappen. Dat soort herverdeling is immers iets anders dan de solidariteit die voortkomt uit het feit dat wie meer verdient ook meer bijdraagt voor de gemeenschappelijke, publieke voorzieningen, zodat ook de ‘armen’ daarvan kunnen genieten, eventueel zelfs gratis.

Nu hoor je me niet zeggen dat we niet moeten zorgen voor de zwakkeren in de maatschappij, integendeel, we moeten juist goed voor hen zorgen, dat is inderdaad een nobel doel. Het is echter zeer de vraag of we er goed aan doen hen afhankelijk te maken van een staatsuitkering. Het zou wel eens kunnen dat zoiets verlammend werkt. Ik kan me ook niet inbeelden dat iemand zich daar echt goed bij voelt: leven uit de hand van iemand anders lijkt me niet erg hartverheffend.

Ik heb echter nog het meest last met de tussenpersonen, de socialistische partij en vakbond. Hun rol bestaat erin van de ‘rijken’ af te nemen en het weg te schenken aan de ‘armen’. Dat is een riante situatie, zeg nu zelf. Je wordt betaald om legaal en straffeloos sommige mensen te bestelen en dat geld aan anderen cadeau te geven, die je daarvoor natuurlijk zeer dankbaar zullen zijn. En bovendien kan je de hele zaak voorstellen als ‘nobel’. Een droom van een job, zou ik denken.

Akkoord, het is een karikatuur. Maar zoals alle karikaturen vertelt ze ook een waarheid. Het moet ons niet verwonderen dat mensen die geld verdienen niet staan te springen om dat meteen weer af te geven. Dat zal zeker zo zijn wanneer die mensen vaststellen dat zij geen enkele inspraak hebben in dat systeem: zij kunnen niet zelf bepalen of en hoeveel ze afgeven, noch wat er met dat geld gebeurt. Bovendien moeten zij ook de tussenpersonen betalen, de politici en de vakbonden. En ten slotte moeten zij met lede ogen toezien hoe de staat het geld vaak op een onverantwoorde manier verspilt door slecht beheer en onkunde. Geen enkele ondernemer zal zijn of haar bedrijf beheren zoals de staat met het belastingsgeld omgaat.

Ik ben het dus niet eens met socialisten die menen en verkondigen dat zij een morele voorsprong hebben op anderen, die een andere ideologie aanhangen. Het is al te gemakkelijk om met de politieke steun van een uitkeringsgerechtigd proletariaat een systeem van staatscliëntelisme in te stellen en in stand te houden. Het is ook verderfelijk, dat hebben we kunnen vaststellen in landen waar communistische en socialistische experimenten tot diepe armoede en genocidale dictatuur hebben geleid. Socialisme kan vernietigend zijn voor een land, dat is vandaag wel duidelijk. Er moet dus een alternatief zijn, dat mensen veeleer aanzet tot werken en ondernemen en hen zo bevrijdt van betutteling en aalmoezen.

Het komt altijd op hetzelfde neer. Als een te kleine groep van mensen bepaalt wat anderen moeten doen, gaat het hoe dan ook fout, wat verder ook het systeem of de ideologie is. De oplossing is dat men de mensen zelf laat of doet beslissen. Maar dan is het absoluut noodzakelijk dat men de mensen goed opleidt en transparant voorlicht, anders kunnen ze niet met kennis van zaken een gezond eigen oordeel vellen. Democratie begint dus in het gezin en op school.

Indoctrinatie werkt, zowel bij wie geïndoctrineerd wordt als bij wie indoctrineert. Geen van beide partijen is zich nog bewust van het feit dat er iets gebeurt dat niet goed is. En zo houdt men een onzalig en verknechtend systeem in stand, generatie na generatie. Ik pleit dus voor een radicale vernieuwing van het onderwijs: als bepaalde organisaties eigen onderwijs wensen in te richten, dan moeten ze dat doen op eigen kosten. De democratische staat betaalt alleen voor het democratisch gemeenschapsonderwijs. Dat is een normale toepassing van het principe van de scheiding van kerk en staat. De opvoeding van de jongeren is te belangrijk om die aan kerken over te laten die daartoe geen enkele legitimiteit of specifieke competentie hebben.

Vlaanderen is eeuwen lang verknecht door zowat iedereen en dat is nog altijd zo. Wij hebben ons nog altijd niet bevrijd uit de kluisters die ons binden, wij zijn nog geen vrije mensen. Wij gaan nog steeds gebukt onder het minderwaardigheidsgevoel dat men ons aangepraat en ingestampt heeft. Wij kunnen of durven nog altijd niet denken en handelen als vrije mensen, we zitten gevangen, zowel in onze eigen systemen als die van anderen. Binnenkort, bij de volgende verkiezingen, krijgen we een kans om een vuist te maken, de rug te rechten en te zeggen: genoeg! Wij zijn niemands knecht, niemand hoeft ons te zeggen wat we moeten denken en wat we mogen doen. Wij willen zelf onze beslissingen nemen, op een absoluut en transparant democratische manier. Wij willen eindelijk ons eigen lot in eigen handen nemen.

Laten we die kans niet missen, we hebben er al zo veel gemist.

In een huisgezin is alles gemeenschappelijk bezit; men maakt geen formeel onderscheid tussen wat van wie is, alles is van ‘ons’. Wel is het zo dat er vaak min of meer vaste (maar geen exclusieve) gebruikers zijn en dat de anderen die afspraken respecteren. Soms is dat vanzelfsprekend: kinderen blijven met hun handen af van de haagschaar en de kettingzaag tot ze oud genoeg zijn. Maar ook voor hen is het ‘onze’ haagschaar, onze auto enzovoort. Er is een uiterst belangrijk onderscheid tussen wat van het gezin is en wat niet, terwijl binnen het gezin alles van iedereen is die tot het gezin behoort.

Wat zo vanzelfsprekend gebeurt in het gezin, de familie, de buurt en de kennissenkring, is veel minder evident daarbuiten. Je gaat bij een wildvreemde niet aankloppen met de vraag of je even zijn grasmaaier mag lenen, vind je niet? Maar op onze beste momenten zijn we zelfs voor mensen die we niet echt kennen best vriendelijk. Ik heb wel eens iemand met autopech geholpen (naar beste vermogen) en ik heb dezelfde behulpzaamheid ook al mogen ervaren. Maar dat is iets anders dan het spontaan delen van wat men heeft. Dat blijft beperkt in omvang en straal.

Wij mensen leven in gemeenschap. Dat neemt allerlei vormen aan, maar niemand leeft alleen, no man is an island. Het zijn concentrische cirkels of venndiagrammen die aangeven met wie we delen, met wie we omgaan. Het gezin, de familie, de buurt, de kennissenkring, de collega’s van het werk, de vereniging.

Het wordt echter anders als het gaat om het dorp, de stad, de provincie, het gewest, het land, de organisatie van samenwerkende landen, het continent. En dat is vreemd, want wij delen vaak veel meer met de anderen in die grotere gemeenschappen dan zelfs in de kleinste. Ik heb het dan over de gemeenschappelijke voorzieningen. In onze moderne maatschappij zijn die overal aanwezig en worden ze massaal gebruikt, zoals de verkeersinfrastructuur, het openbaar vervoer, de culturele voorzieningen, het onderwijs en ga zo nog maar een hele tijd door. Wij gebruiken die voorzieningen met grote vanzelfsprekendheid, vaak zonder ervoor te betalen, of toch zeker niet de volledige kostprijs. Dat is nu net de bedoeling: wij geven een deel van ons geld af, we betalen mee voor de publieke diensten, die ons in staat stellen om veel beter te leven dan wanneer iedereen alleen voor zichzelf zou zorgen.

Het is niet moeilijk om in te zien dat zij dwalen. Het is immers niet zo dat er in de ongerepte natuur meer mogelijkheden zouden zijn, en meer vrije keuze dan in een sterk ontwikkelde beschaving zoals de onze, integendeel. Waarom zouden we anders die beschaving tot stand gebracht hebben? En waarom wil iedereen erbij horen? Niemand wenst echt in de wildernis te wonen, dat is duidelijk. Enkel in een beschaving komen we echt aan onze trekken.

Toch mogen we dat ongenoegen en die frustratie niet zomaar van de hand wijzen, want ze hebben een oorzaak en een reden.

Mensen bundelen hun krachten en hun middelen om publieke voorzieningen uit te bouwen die voor iedereen het leven beter maken en iedereen meer kansen bieden. Maar daarvoor moeten goede afspraken gemaakt worden. Enerzijds moet men het eens worden over hoe men het geld inzamelt voor die gemeenschappelijke projecten. Belastingen zijn voor niemand een pretje, terwijl het toch gaat om zaken die je uiteindelijk ten goede komen, en die je anders onmogelijk zou kunnen realiseren. Iemand, de politiek dus, moet vastleggen hoeveel er nodig is en hoeveel iedereen moet betalen. En anderzijds moet iemand, de politiek dus, bepalen waaraan het geld besteed wordt. Dat zijn meteen ook de twee bronnen van ongenoegen en frustratie.

Iedereen is het erover eens dat er belastingen moeten geheven worden, maar niemand betaalt ze graag, rechtstreeks of onrechtstreeks. Ik persoonlijk heb me nooit druk gemaakt over het verschil tussen mijn bruto- en nettoloon. Elke maand kreeg ik een ingewikkeld document toegestuurd, waarop een relatief indrukwekkend bedrag prijkte dat vervolgens in forse stappen gereduceerd werd tot ongeveer de helft. De rest? Belastingen allerhande. Aangezien ik er niet kon aan ontsnappen, liet het me ongeveer compleet koud hoeveel het was en waar het naartoe ging. Maar dat is fout, want daardoor onttrok ik mij aan mijn burgerlijke verantwoordelijkheid.

Iedereen kan wel degelijk mee uitmaken hoeveel belastingen er geheven worden en hoe de staatsmiddelen aangewend worden, met name door te stemmen voor de ene of de andere politieke partij, die in hun partijprogramma daarover hun standpunt vastgelegd hebben. Er zijn partijen die menen dat de staatsfinanciën beperkt moeten blijven en dat men zoveel mogelijk moet overlaten aan het privé initiatief. Dan betalen we met zijn allen minder belastingen, maar dan betalen we wel meer voor het gebruik dat we maken van allerlei voorzieningen. Partijen met een andere ideologie vinden dan weer dat we zoals in een gezin alles in gemeenschap moeten bezitten, dat we dus met zijn allen voor alles betalen, zodat vervolgens alles gratis is voor iedereen.

Dat zijn de extremen. Maar je hoort de liberalen al zeggen: ja maar, als het gebruik voor iedereen gratis is, dan zijn het de hardwerkende burgers, die het meest geld verdienen en ook het meest belastingen betalen, die voor alles opdraaien, terwijl we op die manier een kaste van profiteurs creëren die zo weinig mogelijk werken en leven van de staatsvoorzieningen. En de socialisten repliceren: als private burgers de economie helemaal in handen hebben, verrijken zij zich ongehinderd ten koste van wie minder begaafd is, minder gezond, arm, ziek of oud; zij krijgen zo beschikking over veel meer geld dan ze nodig hebben en leiden een luxe leventje, terwijl er geen publieke voorzieningen zijn voor de anderen en de privé voorzieningen onbetaalbaar zijn voor hen.

Er zijn maar weinig mensen die pleiten voor een radicaal liberalisme. Iedereen lijkt te aanvaarden dat men geen samenleving kan uitbouwen zonder enige staatstussenkomst. Dat is de basis van wat we de democratie noemen: elke burger, hoe onvermogend ook, heeft het recht zijn stem uit te brengen en zo mee te bepalen hoeveel belastingen de staat mag ophalen en wat ermee gebeurt. Ook de (democratische) ondernemers gaan daarmee akkoord en betalen dus belastingen. Sommigen vinden dat ze er niet genoeg betalen en dat de eenvoudige burger er teveel betaalt, maar de ondernemers beweren natuurlijk het tegenovergestelde.

Vreemd genoeg zijn er wel nog altijd mensen die beweren dat men een samenleving kan hebben waarin de staat almachtig is. Zij noemen dat het toppunt van de democratie, want alle beslissingen worden dan genomen door (de verkozen vertegenwoordigers van) het volk. Niemand kan zich dan onbehoorlijk verrijken, de koek wordt eerlijk verdeeld onder alle burgers.

Dat klinkt goed, en het heeft heel wat mensen ertoe verleid om dit als de beste optie te zien, de meest menselijke ideologie. Het is wat men gewoonlijk aanduid met ‘links’. Maar links heeft een geschiedenis, en die is niet erg fraai. Wanneer in een staat een groep mensen legaal alle macht in handen heeft, bestaat namelijk het gevaar dat zij die macht niet optimaal gebruiken. Niemand is onfeilbaar of heilig, en waarom zouden net die politici het zijn en andere mensen niet? De kans is reëel, dat hebben we herhaaldelijk kunnen vaststellen, helaas, dat zij die macht gaan misbruiken om hun ideeën door te drukken, ook als dat domme ideeën zijn of zelfs pure waanzin. Komt daarbij dat ook persoonlijke verrijking bijna onvermijdelijk is, evenals grootheidswaanzin, paranoia en machtsmisbruik op grote schaal. Zowel het communisme als allerlei vormen van staatssocialisme hebben dat uitvoerig laten zien, met vele tientallen miljoenen doden tot gevolg en grote armoede en ellende voor alle burgers.

De oorzaak van de ellende met die beide tegenstrijdige radicale ideologieën ligt niet alleen in het feit dat ze zo radicaal zijn, maar vooral in het democratisch deficit dat ze vertonen. In beide gevallen is de macht immers in handen van een zeer beperkte groep van mensen. En in beide gevallen zijn ze helemaal niet democratisch verkozen: ook in een zogenaamd socialistisch systeem is het de nomenklatoera die alles beslist, ook wie aan de macht mag deelnemen.

Dat geeft gelukkig ook meteen aan waar we de oplossing van het probleem moeten zoeken, namelijk in een verbetering van het democratisch gehalte van de samenleving en van de politieke organisatie.

Vooreerst moeten er verscheidene politieke partijen zijn, en dus zeker geen eenheidspartij. Maar ook een tweepartijensysteem lijkt niet goed te werken. Men voelt aan dat er meerdere ideologieën mogelijk zijn, dat de ideeën niet in een zwart-wit formaat voorkomen, maar in een veelkleurig palet. Anderzijds is een veelheid van partijen even weinig werkbaar, enerzijds omdat het dan moeilijk is om tot een samenhangende politiek te komen, maar vooral omdat vaak een onbeduidende partij een groot gewicht in de schaal kan werpen als ze op de wip zit, zoals dat heet, en de balans naar één groep kan doen overslaan. Een voldoende groot aantal niet te kleine partijen lijkt dus de beste oplossing. Dat kan men het best bereiken door het instellen van een vrij hoge kiesdrempel: een partij die bijvoorbeeld minder dan vijf (of meer…) procent van de stemmen haalt, krijgt geen vertegenwoordigers in het parlement.

Men moet er dus voor zorgen dat er steeds voldoende mensen actief betrokken worden bij het beleid. En dat gebeurt niet alleen doordat wij met zijn allen om de vier of vijf jaar mogen gaan stemmen! Dat is een elementaire vereiste, natuurlijk, maar ook binnen de partijen en binnen de staatsinstellingen moet er een echte democratie heersen, en daar wil het wel eens verkeerd gaan. Enkel partijleden zijn stemgerechtigd over het partijprogramma, maar het aantal partijleden is heel beperkt, slechts een fractie van de kiezers die voor een partij stemmen. Dat is niet goed, natuurlijk.

Binnen de partijen zijn het niet zelden de traditionele ‘partijbonzen’ en de oude ‘krokodillen’ die de dienst uitmaken. Vaak komen ze uit families die al generaties lang de plak zwaaien in een stad of regio of binnen een partij; soms zijn het mensen die hun persoonlijke ambities en hun onkunde handig verbergen achter een aantrekkelijk uiterlijk en uitstekende marketing. Het zou een grote democratische stap vooruit zijn, mocht men verbieden dat kinderen van politici hun ouders rechtstreeks opvolgen. Daarnaast is het quasi noodzakelijk dat men de duur van elk politiek mandaat beperkt in de tijd, bij voorkeur tot één enkele ambtstermijn, gevolgd door een periode van ten minste twee ambtstermijnen alvorens men opnieuw aan de beurt komt, en tot een redelijke leeftijdsgrens, die de pensioengerechtigde leeftijd niet overschrijdt. Dat zou er in belangrijke mate toe bijdragen dat niemand jarenlang blijft meedraaien, steeds zijn eigen ideeën propagerend en zodoende verhinderend dat andere ideeën een kans krijgen. Zelfs als iemand het goed doet, wil dat nog niet zeggen dat er niet iemand anders is die het even goed zou doen, of, wie weet, zelfs beter.

Dat is de dubbele basis van de particratie die onze moderne maatschappij teistert en die een regelrechte aanslag is op de democratie, net zo goed als andere dictatoriale systemen, omdat ook in een particratie de macht bij een al te kleine groep van mensen berust, die daarvoor geen enkel mandaat hebben.

Het is enkel door met heel veel mensen over heel veel zaken na te denken en samen te werken, dat we tot een beter inzicht in de werkelijkheid komen en een betere samenleving. Dat is zo op alle gebieden, maar dat dit ook voor de politiek geldt, dat zien we vaak over het hoofd. Daar hebben we de neiging om onnadenkend een ‘leider’ achterna te lopen of onrealistische populistische propaganda te geloven.

Het socialisme is als ideologie op zich dus misschien wel aantrekkelijk, maar het is geen garantie voor goed bestuur. Vandaar dat men veeleer spreekt van een sociaal-democratie als de optimale staatsvorm. Dat moet dan een staatsinrichting zijn die waarachtig democratisch is, met een sterk doorgedreven actieve deelname van zoveel mogelijk burgers in alle regionen van de maatschappij, en die daarenboven gericht is op een maximale verdeling van de middelen over de hele bevolking. Dat laatste hoeft echter niet noodzakelijk te gebeuren door alle macht en alle initiatief aan de staat toe te kennen, omdat men zo inderdaad onvermijdelijk perverse gevolgen creëert van zelfs de best bedoelde maatregelen.

Het zal dus allicht een gemengde economie moeten zijn, waarin het actieve ondernemerschap ruime kansen krijgt, maar waarin de verdeling van de rijkdom binnen humane grenzen gehouden wordt. In een dergelijk systeem zijn obsceen hoge salarissen en bonussen aan individuen als ondermaatse lonen voor de laagste functies uit den boze, terwijl elementaire ondersteuning van waarlijk zorgbehoevende medeburgers vanzelfsprekend zou moeten zijn.

De discussie over de vernieuwing van het secundair onderwijs in Vlaanderen is nog lang niet uitgeraasd, of een nieuwe storm steekt op in het onderwijslandschap, nu over de universiteiten. Wat is het probleem?

De Vlaamse universiteiten zijn gesubsidieerde instellingen. Zij krijgen hun geld van de overheid en moeten in ruil daarvoor maatschappelijke taken vervullen, zoals universitair onderwijs, onderzoek en maatschappelijke dienstverlening. Het lijkt vanzelfsprekend dat de gemeenschap een oogje in het zeil houdt als het gaat om de omvang en de besteding van de middelen die zij ter beschikking stelt van de universiteiten.

Ik denk dat de democratisering van het universitair onderwijs na de Tweede Wereldoorlog de aanleiding is geweest voor de grondige wijziging in de financiering van de universiteiten. Er kwamen meer studenten en de collegezalen waren overvol. Het leek geen goed idee om op dat niveau les te geven aan groepen van vele honderden studenten tegelijk. Dat leidde tot de eerste opsplitsing van te talrijke groepen in populaire studierichtingen. Een professor gaf dan tweemaal hetzelfde college, of twee verschillende professoren gaven hetzelfde college. Dat betekende een uitbreiding van het aantal professoren, en dus ook van de subsidiëring.

Gewoon hoogleraren haalden vaak hun neus op voor dergelijke colleges en lieten het parallelle college meestal over aan een assistent of een jongere collega. Ook voor het saaie en weinig verheffende afnemen van vele honderden examens, vooral van eerstejaars, voelden ze zich te goed. Daartoe werden dan assistenten ingeschakeld, in feite jonge zelfstandige onderzoekers, maar nu belast met al de minder interessante kanten van het massaal universitair onderwijs.

Ook het strakke, onveranderlijke schema van studierichtingen en opleidingsonderdelen kwam onder druk te staan. De wetenschappelijke wereld was in beweging, er kwamen nieuwe uitdagingen in alle domeinen van de wetenschap. Er was behoefte aan vernieuwing van de onderwijsprogramma’s, aan nieuwe studierichtingen en nieuwe opleidingsonderdelen in de oude programma’s, aan uitbreiding van het aanbod, aan diversificatie en specialisatie binnen de studierichtingen. Men zag stilaan in dat men het universitair onderwijs niet moest inrichten op basis van een financieringssysteem, maar op wetenschappelijke basis. En dus verliet men stilaan de strakke en uniforme programma’s met een zeer beperkt aantal opleidingsonderdelen of vakken, en het daarmee samenhangende zeer beperkte aantal professoren.

Er kwam een explosie van nieuwe vakken en nieuwe docenten, omdat de overheid vasthield aan de oude principes: je kon prof worden als je een vak had om te doceren, en een volle betrekking als je een minimum aan vakken had. De universiteiten maakten massaal nieuwe opleidingsonderdelen en splitsten de talrijke groepen en creëerden zo de behoefte aan nieuwe benoemingen.

De maatschappij en de politiek volgden die trend en verhoogden de toelagen van de universiteiten. Men zag immers in dat men een explosief stijgend aantal studenten niet degelijk kon opleiden met slechts een handvol professoren in enkele sterk verouderde opleidingen. Er kwamen nieuwe opleidingen (die men aanvankelijk onderscheidde van de ‘wettelijke’ door ze ‘academisch’ te noemen) en binnen elke opleiding kwamen er talrijke nieuwe opleidingsonderdelen of ‘vakken’, aangeboden als verplichte vakken, keuzevakken waarbij men moest kiezen uit twee of meer mogelijkheden en vrije vakken die men kon kiezen uit een lange lijst.

Voor al die colleges werden er professoren benoemd, honderden professoren. Vanzelfsprekend kon men de financiering van de universiteiten niet meer berekenen op basis van de studieprogramma’s en het aantal gewoon hoogleraren. Er was dus een nood aan een nieuw financieringssysteem. Daarin zouden allerlei factoren meespelen, waaronder voor het eerst ook de studentenaantallen.

Dat gold in de eerste plaats voor de verdeling van de middelen onder de universiteiten, wat meteen leidde tot een harde concurrentiestrijd tussen de bestaande universiteiten en de oprichting van nieuwe (onvolledige, lokale) universitaire centra. Maar de nieuwe regels bepaalden ook dat de universiteiten per student meer geld kregen naargelang de studierichting. Zo kon je in de humane wetenschappen een voltijds personeelslid aanwerven als je veertien studenten had, in geneeskunde of bij de ingenieurs had je ‘slechts’ vijf studenten nodig.

Faculteiten die traditioneel een beperkt eenvormig studieprogramma aanboden voor een groot aantal studenten, bijvoorbeeld de rechtsfaculteiten, kregen plots enorme middelen. Ze gebruikten die enerzijds om het aantal keuzevakken en specialismen te vergrootten, maar ook om veel meer assisterend academisch personeel aan te stellen.

Men ging ook het pad op van de kwaliteitsnormen, die moesten opgesteld en bewaakt worden. De redenering was: als de universiteiten geld krijgen voor een bepaald doel, dan moeten zij ook verantwoordelijkheid afleggen over het bereiken van die doelstellingen en moeten ze daarop afgerekend worden. Zo kwamen er normen voor het percentage van de studenten dat slaagt, voor het aantal afgeleverde diploma’s, voor het aantal wetenschappelijke publicaties dat een personeelslid produceert per jaar enzovoort. En om dat alles te kunnen controleren en vergelijken (met het oog op de financiering), was het nodig dat alles zoveel mogelijk meetbaar was en dus gekwantificeerd werd. Het meten van de kwantiteit is immers veel eenvoudiger dan het objectief beoordelen van de kwaliteit, bijvoorbeeld van het onderwijs, het onderzoek, publicaties.

We zien een aantal vaste elementen in ons verhaal over de universiteiten, waarin de financiering door de staat de belangrijkste rol speelt. Daarvoor zijn evident normen nodig. Hoeveel een staat uitgeeft aan zijn universiteiten hangt echter niet alleen af van hoeveel die staat daarvoor überhaupt wil uitgeven, maar ook van de specifieke noden van die universiteiten. Als men de universiteiten wil behouden, dan zal dat geld kosten. Hoe dat geld te verdelen is een andere kwestie. Men kan allerlei mechanismen en normen bedenken en dat is in het verleden ook gebeurd, met wisselend succes. Er is geen wondermiddel, dat optimaal met alle factoren rekening houdt. Elk nieuw systeem, hoe ingewikkeld ook, zal steeds onvoorziene perverse effecten hebben en aanleiding geven tot ontwikkelingen die men niet beoogde en die men ook niet wenst. Voortdurende aanpassing is dus noodzakelijk.

Men kan zich echter de vraag stellen of de huidige universitaire regelneverij door de Vlaamse regering bijdraagt tot de optimale werking van de universiteiten. Men heeft door alles tot in de kleinste details bij decreet te verordenen van de universiteiten staatsinstellingen gemaakt zoals vroeger de post, de spoorwegen, het leger of de politie. De staat bepaalt alles, of beter: de politiek bepaalt alles, want de wetten worden opgesteld door de politiek. Waar vroeger de universiteiten binnen een eenvoudig en beperkt financieringskader een zo goed als absolute academische vrijheid hadden, is er nu een ongelooflijk ingewikkelde regelgeving en controle door de overheid. En dat in een periode waarin diezelfde politici de vroegere staatsinstellingen meer en meer gaan behandelen als autonome bedrijven, die moeten ‘gerund’ worden als privébedrijven, met dure managers aan het hoofd.

Er is geen enkele reden om aan te nemen dat politici en staatsambtenaren beter zouden weten hoe een universiteit moet ‘gerund’ worden (het woord alleen al!) dan die universiteiten zelf, als kenniscentra bij uitstek. Naar mijn aanvoelen moet de staat zich bescheiden opstellen tegenover de universiteiten en zich beperken tot een globale financiering, bijvoorbeeld op basis van een maatschappelijk redelijk geacht percentage van het totale budget. Men moet het dan aan de universiteiten zelf overlaten om regels uit te werken voor de onderlinge verdeling van die middelen en voor de aanwending ervan binnen elke universiteit. Daarbij zal men voldoende vrijheid moeten laten voor verschillen tussen de universiteiten onderling, zodanig dat er een gezonde concurrentie kan ontstaan die niet anders dan positieve resultaten opleveren voor de ‘klanten’ en dus voor de maatschappij.

Men ziet overal dat het vrijmaken van de markt (binnen redelijke grenzen), het afschaffen van monopolies en monolithische structuren en het beperken van de staatsinmenging tot gunstige resultaten leidt. Dat was vroeger ook zo voor de universiteiten. Nu zijn het machteloze uniforme staatsinstellingen geworden die zich moeten plooien naar de ambitieuze fantasieën van overijverige politieke decretenmakers en zelfbenoemde wereldverbeteraars. Professoren zijn meer en meer ambtenaren geworden binnen een bijna totalitair bureaucratisch systeem.

Stilaan komt er protest. Mij verbaast het dat dit meestal veeleer gericht is tegen specifieke regels, zoals de telling van het aantal publicaties bij de beoordeling van een personeelslid, dan tegen de bureaucratisering zelf of tegen de algehele staatsinmenging in alle aspecten van het universitair leven.

Begrijp me niet verkeerd, ik heb geen heimwee naar het ancien regime. Bijna veertig jaar intense deelname aan het universitair leven hebben me ervan overtuigd dat het nu veel beter is dan in 1965. We moeten niet achterom kijken, maar vooruit. Om dat mogelijk te maken, moeten de professoren en de universiteiten zich bevrijden uit het administratieve keurslijf waarin de universiteitsdecreten hen gevangen houden. Ze moeten zich ontvoogden van alle politieke en administratieve betutteling.

Dat betekent niet dat ze geen verantwoording moeten afleggen aan de maatschappij voor het gebruik dat ze maken van de gemeenschapsmiddelen. Maar de beoordeling van een universiteit moet in de eerste plaats spontaan gebeuren door haar klanten: de gemeenschap die er door gevormd wordt, de ouders en de studenten die vrij kiezen voor een universiteit, de personeelsleden die er hun beste krachten aan wijden.

Door het herstel van de universitaire autonomie kan er weer een gezonde onderlinge concurrentie ontstaan, de basis voor elke vooruitgang. Overdreven en ongezonde staatsinmenging leidt onvermijdelijk tot een heilloze bureaucratische verstarring die niet te rijmen valt met wat een universiteit moet zijn: het vrije intellectuele centrum van een gemeenschap.

Het is voorwaar een merkwaardige redenering. Vele jaren geleden bestonden die statistieken en werden ze door de dienst Studiebegeleiding van de Leuvense Universiteit gepubliceerd in brochures. Toen mijn oudste zoon naar de universiteit trok, bekeek ik die cijfers en kijk: wie van die school kwam en die studies aanvatte, had zowat 100% kans op slagen. Dat was voor mij een hele geruststelling, en ik neem aan voor mijn zoon ook.

Ik herinner me dat er toen ook mensen zeiden: ik moet mijn kinderen naar een van die scholen sturen! Maar zo simpel is het niet.

Er zijn inderdaad soorten van scholen; dat was vroeger zo en dat is nog altijd zo. Iedereen weet dat algemeen gesproken de betere leerlingen naar bepaalde scholen gaan en de mindere leerlingen naar andere. Die ‘betere’ scholen hadden/hebben enkel de sterkste richtingen. Wie afviel, kon niet overschakelen naar een zwakkere richting en verdween snel uit de school. Enkele scholen hadden, naast de drempel van hun reputatie, ook subtiele manieren om studenten vooraf te toetsen. Er was een gesprek met de ouders, onder meer over de schoolresultaten, een kennismakingsdag enzovoort. Er was dus met andere woorden een ontrading en een selectie, en dat is nog altijd zo. Zoals een leraar van een min of meer elitaire school het onlangs stelde: hoeveel kans is er dat er hier iemand ‘Cindy’ heet?

Het is dus niet zomaar een kwestie van de kwaliteit van de school: het is de kwaliteit van de leerlingen die de belangrijkste rol speelt, en dat is de evidentie zelf: er is een groot verschil tussen de leerlingen. Stuur een leerling met minder talent en werkkracht naar een betere school, en zijn of haar slaagkansen in die school zijn kleiner dan in een minder veeleisende school, en de slaagkansen aan de universiteit nog altijd onbestaande.

Speelt de kwaliteit van de school dan geen rol? Natuurlijk wel, maar die kwaliteit hangt grotendeels af van de leerlingen. Een school met een goede reputatie trekt goede leerlingen aan en ook goede leraars en beschikt ook over de nodige budgetten. Het zal dus meestal ook een goede school zijn, in vergelijking met andere scholen.

De rector, die ongetwijfeld een verstandige man is, zou dus kunnen weten dat het niet veel zin heeft om een lijstje te maken van de beste scholen, zodat ouders hun kinderen daarnaar toe kunnen sturen; dat lukt alleen als die kinderen ook goede leerlingen zijn. Maar als het al goede leerlingen zijn, dan zullen ze ook in een mindere school goede resultaten halen en wellicht evenveel slaagkans hebben aan de universiteit: de beste leerlingen uit de minder goede scholen doen het statistisch gezien even goed of zelfs beter dan de zwakkere leerlingen uit de betere scholen.

De enige constante lijkt te zijn dat leerlingen uit de sterkere richtingen het beter doen aan de universiteit dan andere. Moeten we dan onze kinderen naar die sterkere richtingen sturen? Natuurlijk, als ze het aankunnen en willen. Nogmaals: de kwaliteit van de leerling is bepalend, en die hangt af van talloze factoren, zoals het familiaal milieu en opleidingsgraad van de ouders, naast individuele eigenschappen.

Kies dus voor een veeleisende school en een sterke richting als je kinderen dat aankunnen en ook de inspanningen willen leveren. Maar denk niet dat een goede school en een sterke richting een zwakke leerling optimaal zal voorbereiden op de universiteit of wat dan ook, integendeel: zij zullen wellicht hun studies niet afmaken in die school.

Sommigen vinden dit onrechtvaardig. Iedereen zou gelijke kansen moeten hebben. Dat is zo. Maar we hebben te maken met mensen, en mensen zijn verschillend, zeer verschillend, op duizend manieren. Er is altijd al een zekere natuurlijke selectie geweest in het onderwijs, waarbij de beste leerlingen in zekere mate convergeren naar bepaalde scholen en de zwakkere naar andere. Wat men ook doet, dat zal altijd zo blijven, zolang men tenminste de vrije keuze laat aan de ouders en de leerlingen.

Er zijn mensen die dat zouden willen verhinderen. Alle vroegere pogingen hebben aangetoond dat dit niet mogelijk is. Integendeel: het risico is groot dat er dan alleen een nivellering plaatsvindt op het laagste niveau, waarbij de meest begaafden slechts uitgedaagd worden op het niveau van de minst begaafden. Iedereen heeft recht op goed onderwijs en dus hebben ook de meest begaafde en meest ijverige studenten recht op onderwijs op hun niveau. De maatschappij heeft hen hard nodig.

De bezorgdheid van de rector komt ongetwijfeld vooral voort uit de uitdagend lage slaagcijfers van de eerstejaarsstudenten aan de universiteit. Daarvoor zijn er echter andere oplossingen. De slaagcijfers voor richtingen waarvoor een toegangsexamen vereist is (of was…), zijn spectaculair hoog, hoewel dat de meest veeleisende richtingen zijn. Men kan dus de studenten vooraf efficiënt screenen, zeker om die studenten eruit te halen die allerminst kansen hebben. Maar men verkiest, om politieke redenen, de toegang tot de universiteit open te houden voor iedereen, met een uiterst laag inschrijvingsgeld, hoge studietoelagen en ruime faciliteiten zoals goedkope studentenrestaurants enzovoort. Wie zou er onder die omstandigheden niet eens een jaartje naar de universiteit willen? Wij zijn wellicht het enige land ter wereld waar men zo gemakkelijk als student binnen geraakt aan de universiteit. De prijs die we daarvoor betalen is dat sommigen even snel weer buiten zijn, een illusie armer, zoals men zegt, en een ervaring rijker. Het is op alle gebieden een kostelijk en onbarmhartig systeem voor de studenten, hun ouders en de maatschappij.

Het is jammer dat de nieuwe rector minder oog heeft gehad voor de werkelijke problemen en zich blijkbaar heeft laten leiden door een weinig doordachte lezing van bepaalde statistieken.

Michael Löwy, Herbetovering van de wereld. Romantische wortels van linkse denkers, Leuven, 2013, 200 blz. Samenstelling en vertaling: Johny Lenaerts. Uitgegeven door Socialisme 21, Grenzeloos en Uitgavefonds Ernest Mandel. Woord vooraf: Ludo Abicht – Jan Willem Stutje.

Michael Löwy (°1938) is in 1938 geboren in Brazilië uit Weense joodse ouders. Hij woont sinds 1969 in Parijs, waar hij een academische loopbaan volgde bij het CNRS en de École des Hautes Études en Sciences Sociales. Hij schreef vooral over Walter Benjamin, Franz Kafka en over joodse maatschappijkritische denkers. Dit boek is een verzameling van teksten uit zijn werk, daterend van 1979 tot 2010.

De essays behandelen achtereenvolgens Lukács, Kafka, Rosa Luxemburg, Péguy, Buber, Landauer, Mariategui, Walter Benjamin, Adorno en Bloch, het Surrealisme en Guy Debord. Ze belichten, zoals de ondertitel aangeeft, de ‘romantische’ aspecten van het denken van deze figuren.

Vooreerst een woord over de vertaling. Die is over het algemeen zeer behoorlijk, maar er zijn tal van kleine onvolkomenheden, die mits aandachtig na te lezen gemakkelijk hadden kunnen vermeden worden. Hier en daar heeft de vertaler onvoldoende moeite gedaan om typisch Franse tournures of zinsconstructies om te zetten in even typisch Nederlandse. Slechts een enkele keer levert dat vrijwel onverstaanbare zinsneden op.

Michael Löwy is zonder enige twijfel een bijzonder scherpzinnig en erudiet auteur. Hij slaagt erin om op een beknopte maar heldere wijze de figuren en hun ideeën zo te presenteren dat de lezer althans de indruk heeft dat hij de essentie ervan begrepen heeft, een niet geringe verdienste.

Gaandeweg maakt Löwy duidelijk wat hij bedoelt met ‘romantisch’ en ‘de Romantiek’, en wat zijn figuren ermee bedoelen en wat ze er niet mee bedoelen. Daaruit blijkt dat men niet kan spreken van één klare en duidelijke betekenis van die termen, maar dat het gaat om een niet onaanzienlijk aantal elementen die in verschillende combinaties voorkomen bij auteurs en critici, en waarvan sommige ook aanwezig zijn in definities van andere termen en begrippen, zelfs van fenomenen die men gewoonlijk als tegengesteld ziet aan de Romantiek, bijvoorbeeld de Verlichting.

Zo is het mogelijk dat sommigen in hun ‘romantisch’ verzet tegen het rationalisme van de Verlichting toch de religie afzweren, die anderen als een essentieel element zien van de Romantiek. Het is goed om voortdurend te blijven beseffen dat dergelijke algemene termen slechts op een benaderende manier de werkelijkheid benoemen en geenszins als eenduidige, elkaar uitsluitende definities kunnen gehanteerd worden.

Wie niet vertrouwd is met de geschiedenis van het ontstaan van het socialisme vindt hier ruimschoots zijn gading. Af en toe gaat de auteur ietwat te snel over bepaalde verwijzingen naar namen en begrippen heen, maar dan volstaat een snelle blik op bijvoorbeeld Wikipedia om meteen weer mee te zijn.

De titel ‘herbetovering van de wereld’ verwijst naar Max Webers dictum Entzauberung der Welt, een onttovering die men toeschrijft aan een rationalistische ingesteldheid, een typisch kenmerk van het Verlicht denken, en vooral aan de kapitalistische wereldvisie die daarvan het gevolg is. Dit is echter een zeer simplistische voorstelling van de zaken, die in de verscheidene bijdragen niet altijd voldoende genuanceerd wordt in hoofde van de besproken figuren.

Dat de Verlichting het belang van de rede benadrukt, daarover kunnen we het wel eens zijn. Dat die rationaliteit lijnrecht zou leiden naar een kapitalistische economie waarin geen plaats meer is voor ‘hogere waarden en gevoelens’ en waarin enkel nog winstbejag telt, is een al te haastige conclusie. Men kan immers op grond van dezelfde rationaliteit evengoed uitkomen bij een antiglobalistische, ecologische en radicaal democratische ideologische instelling. Omgekeerd kan men de uitwassen van het brutale kapitalisme evengoed of zelfs met veel meer reden op de rekening schrijven van de uiterst irrationele machtswellust en een totaal gebrek aan toekomstvisie, die vreemd zijn aan het Verlichtingsdenken.

Deze onduidelijkheid, of dubbelzinnigheid, vergezelt ons door de hele reeks van de essays heen. De ‘betovering’ van de Romantiek en dus ook de ‘herbetovering’ die het socialisme stelt tegenover de onttovering van het kapitalistisch systeem, zijn aanvechtbare principes. Zo is de romantische nostalgie naar vroegere tijdperken, zoals de Middeleeuwen, niet meer dan dat: een ongegrond ophemelen van een toestand waarvan men de onmiskenbare gore details zedig verzwijgt: geen van de besproken auteurs zou vrede nemen met de concrete maatschappelijke omstandigheden van die tijd, noch met het bedenkelijke beschavingspeil inzake gezondheidszorg (denk aan de pestepidemieën) en elementair comfort (denk aan de hygiënische omstandigheden), noch met de voortdurende oorlogsdreiging en andere vormen van brutaal geweld. Met hun revolutionaire opvattingen en hun gewoonte om die ongezouten naar voren te brengen, zouden ze het waarschijnlijk niet lang uitgehouden hebben in een tijd die ze nochtans als utopisch voorbeeld stellen tegenover het kapitalisme van hun eigen tijd.

We moeten ons ernstig de vraag stellen of het wel zo goed is dat men ‘betoverd’ is, zoals dat inderdaad in de door het christendom overheerste middeleeuwen en een flink stuk van de moderne tijd het geval was in brede lagen van de bevolking, een toestand die ook vandaag nog verre van voorbij is. Betovering wil immers zeggen dat men denkt en handelt vanuit ideeën die door iemand anders met list of met geweld zijn opgedrongen aan nietsvermoedende of machteloze slachtoffers. Wie betoverd is, is niet meer bij machte om zelfstandig te denken. Men denkt en handelt vanuit een waan, niet vanuit een correcte inschatting van de waarheid. Dat is de essentie van het christendom: een verhaal dat geen enkele objectieve, ontologische waarheidswaarde heeft, maar dat de mens desondanks in staat moet stellen om het in dit tranendal uit te houden, hoofdzakelijk in de hoop op een louter ideëel rechtvaardig oordeel op het einde der tijden en een even onrealistische eeuwige zaligheid voor de uitverkorenen, bij wie eenieder zich vanzelfsprekend meent te mogen rekenen.

Dit is inderdaad wat de Verlichting ontkent en bestrijdt. De mens is perfect in staat om zonder die betovering deugdzaam te leven en hier en nu een zinvol leven te leiden, zonder enig vooruitzicht op een leven na de dood. Dat is niet alleen de waarheid, het is ook een beter verhaal dan het al te doorzichtige christelijke, dat bovendien ontkracht wordt door de schandelijke levenswandel, de rijkdom en de wereldlijke macht van de kerk. Die ‘verlichte’ levenshouding hoeft het helemaal niet te ontbreken aan het enthousiasme en de heilige verontwaardiging die de auteurs al te exclusief toeschrijven aan de ‘romantische’ ingesteldheid, zowel die van de voorbije gouden eeuwen als die van de ijle utopische dromen van het socialisme.

Het enthousiasme en het engagement dat de verlichte geest kenmerkt, is niet geringer dan dat van betoverde geesten, integendeel zelfs, omdat het berust op ware inzichten en niet op verdachte mythische verhalen, en niet gecompromitteerd is door de levenswandel van de ‘tovenaars’ en de goedgelovigheid van de betoverden. Verlicht denken is iedereen gegeven, omdat wij allen over een verstand beschikken. Betovering berust of zelfbegoocheling, maar veel vaker op propagandatechnieken van berekenende, machtsgeile strebers met dictatoriale trekken en zonder enige scrupule. In geen van beide gevallen is er ook maar de minste garantie op waarheid en eerlijkheid. Voor elke welmenende mens is de keuze dan gauw gemaakt.

Dit is een boeiende, verhelderende en zeer informatieve verzameling van essays, die op een evenwichtige, beredeneerde en duidelijke manier toelichting geven bij een problematiek die vooral de twintigste eeuw op een bijzonder gewelddadige manier heeft doordrongen, maar die ook vandaag nog tot de kern behoort van de vragen waarmee onze samenleving elke dag worstelt: wat is de taak van de staat? Wat zijn de rechten en de plichten van het individu? Wat is de functie van de gemeenschap?

Toen de kwestie van een terugkeer van de Joden naar hun historisch vaderland concreet ter sprake kwam, al geruime tijd voor het einde van de Tweede Wereldoorlog, stelde zich onvermijdelijk de vraag naar wat er moest gebeuren met de bevolking die zich daar sinds de Diaspora gevestigd had. Wij weten hoe dit probleem onopgelost is gebleven tot op de dag van vandaag, en dat het oorzaak is van locale en internationale spanningen en van steeds weer oplaaiende bloedige conflicten.

Martin Buber (Wenen, 8 februari 1878 – Jeruzalem, 13 juni 1965) was een zionist, dat wil zeggen dat hij pleitte voor die terugkeer naar het land van de historische oorsprong van het Joodse volk; zijn opvattingen weken echter in belangrijke mate af van wat men meer algemeen als het zionisme is gaan interpreteren, omdat hij pleitte voor een gemeenschappelijke Arabisch-Joodse staat. De beide bevolkingsgroepen zouden daarin gezamenlijk deelnemen aan het bestuur van het land, zonder dat een van beide de andere zou onderdrukken. Voor de Joden zou het volstaan dat zij hun religieuze eigenheid konden belijden en dat ze konden leven in het land waar ze als volk ontstaan waren.

Het hangt ervan af wat men met utopisch bedoelt. Gewoonlijk interpreteert men dat als dagdromen, verlangen naar iets dat niet realiseerbaar is. Maar men kan het woord evengoed gebruiken om aan te geven dat iets nog niet gerealiseerd is, dat het nog nergens voorkomt (oe-topos in het Grieks), maar dat het wel best mogelijk is en wellicht zelfs de beste oplossing, wat in het Grieks eu-topos zou zijn, de goede plaats, de plaats waar alles volmaakt goed is. Bij Thomas More is het beide: een gedroomd eiland waar alles voorbeeldig is, als een spiegel voor een maatschappij waar heel wat dingen niet zijn zoals ze zouden kunnen of moeten zijn.

Alles hangt natuurlijk af van de argumenten die men kan aanvoeren ten gunste van die volmaakte(re) toestand. Wat is goed en wat niet? Wat zijn de normen? En wie bepaalt wat juist en verkeerd is?

Mensen zijn altijd geneigd om hun eigen nut of voordeel na te streven. Wie daarbij niet veel nadenkt, komt tot zeer primaire principes: het belangrijkste voor een levend wezen is dat het zelf in leven blijft. Dat is immers de basisvoorwaarde voor alle verdere discussies. Indien een regeling meebrengt dat ik dood ga, is het heel moeilijk om dat als een goede oplossing voor mij uit te leggen, zeg nu zelf.

Maar stel dat twee schipbreukelingen op een onbewoond eiland aanspoelen en daar één brood vinden. Zowel de ene als de andere kan vanuit de pure overlevingsdrang aanspraak maken op het hele brood. Om dat te bekomen, zal het echter nodig zijn de andere te verhinderen zijn absolute aanspraak te laten gelden. Er is dan slechts één oplossing: een gevecht tot de dood. Maar voor beiden is ook het overleven essentieel. Dat kan, mits ze nadenken, leiden tot een gesprek in plaats van een gevecht, met als waarschijnlijke uitkomst dat ze het brood verdelen.

Dat is precies wat Buber voorstelde: een dialoog tussen de beide partijen met het oog op het verdelen van de macht. Dat is ook wat wij in onze moderne maatschappij als principe aanvaarden: iedereen heeft het recht op leven en op nog een heel aantal fundamentele mensenrechten. Wanneer daarover betwisting is, dan praten we met elkaar, veeleer dan te vechten. Komen we er niet uit, dan leggen we de kwestie voor aan een hogere instantie, die we zelf met dat doel hebben aangesteld. We leggen ons neer bij de logische beslissing die geveld wordt, ook als die in ons nadeel is. Het alternatief is immers geweld, en dan is het geen kwestie meer van wie gelijk heeft, maar van wie de overwinning behaalt, met welke middelen dan ook.

Wij zien dat in heel wat gevallen mensen toch kiezen voor geweld. Zij beroepen zich daarvoor op andere principes dan logisch nadenken of algemeen aanvaarde rechtsgronden. In het geval van het zionisme zoals de Arabieren dat interpreteren, hebben de Joden het alleenrecht op het hele gebied dat zij ooit in zijn ruimste vorm als hun vaderland beschouwden, wat er nadien ook mee gebeurd is. Dat heeft geleid tot het verdrijven met alle middelen, ook bruut geweld, van de Palestijnen uit gebieden waarop de staat Israel aanspraak maakt. Er is geen sprake van een dialoog, de aanspraken van Israel zijn onbespreekbaar, het is een ‘heilig voorvaderlijk recht’. Maar dat is ook zo voor de Palestijnen, natuurlijk. En aangezien geen van beiden zich wil neerleggen bij een arbitrage door een internationale instantie (zoals de Verenigde Naties), of die beslissingen naast zich neerleggen, en aangezien de hele wereld over die kwestie hopeloos verdeeld blijft en men aan beide kampen wapens blijft leveren, is de kans dat er ooit vrede komt zo goed als onbestaande.

Wij blijken als mensheid niet in staat om alle conflicten op vreedzame wijze op te lossen. Daarvan zijn de voorbeelden legio, zowel tussen staten als tussen personen. Elke dag stelt zich de vraag naar het samenleven van zeven miljard mensen met elkaar. Hoewel het evident is dat dialoog en verdeling de beste oplossing is in alle gevallen, zijn we daartoe in heel veel gevallen niet bereid. We verkiezen dan oplossingen die, zoals we uit de geschiedenis ten overvloede kunnen leren, voor beide partijen en voor heel veel onschuldige anderen veel slechtere gevolgen hebben dan een verdeling in dialoog.

Men zou daaruit kunnen afleiden dat wat Buber voorstelde, namelijk het vreedzaam samenleven van twee, of meer, partijen in één land, onmogelijk is. Als we dat wat ruimer zien dan het Palestijns-Israëlisch conflict, zou dat betekenen dat het samenleven van diverse groepen in grotere verbanden onvermijdelijk leidt tot onoplosbare conflicten. Dat is echter niet wat wij zien. De Verenigde Staten van Amerika is zo’n groter verband, en sinds de Burgeroorlog van 1861-65 is daar niet meer gevochten tussen de staten onderling, terwijl de tegenstellingen tussen die staten en de diverse bevolkingsgroepen zeer aanzienlijk zijn, vaak niet minder aanzienlijk dan die tussen landen die met elkaar in een blijkbaar onoplosbaar conflict gewikkeld zijn. Er zijn andere voorbeelden, op kleinere schaal, van hetzelfde fenomeen. Anderzijds is het even onmiskenbaar dat gemeenschappen, hetzij in hetzelfde land, hetzij in naburige landen, hetzij duizenden kilometers van elkaar verwijderd, voor erfvijanden doorgaan, vaak zonder dat men nog goed weet waarom.

Het gaat dan om historische situaties uit een ver of recent verleden, om principes als nationaliteit, ras, huidskleur, sociale status, rijkdom en, niet te vergeten, godsdienst. In het pas onafhankelijke India konden moslims en hindoes het niet eens worden en dus heeft men het land gesplitst en geprobeerd om twee religieus homogene landen te maken. Ierland was katholiek, Engeland anglicaans en dus zijn er altijd al conflicten geweest tussen die twee landen. We kunnen zo een hele rij van conflicten aflopen.

We hoeven echter niet verder te kijken dan België en Nederland. Onze streken zijn opgedeeld in landen volgens allerlei principes, zoals de taal, de godsdienst en de territoriale aanspraken van dictatoriale vorsten. De spanningen zijn echter gebleven. Vlaanderen voelt zich verbonden met Nederland, maar is ervan gescheiden door een niet zo heel lange geschiedenis, dezelfde korte geschiedenis die ons verbindt met Wallonië, waarvan we ons gescheiden weten door een taal, een cultuur, een economisch en een politiek bestel.

De vraag is dan wat landen en volkeren bindt en wat hen scheidt, en of dat enig belang heeft. Of het met andere woorden mogelijk is dat verschillende mensen en verschillende groepen van mensen vreedzaam met elkaar kunnen samenleven in een en hetzelfde land of, als we verder nadenken, in een globale samenlevingsstructuur die uiteindelijk de hele wereld omvat.

Laten we klein beginnen. Vlaanderen noch Nederland kan men onmogelijk als erg homogeen bestempelen. Er zijn grote verschillen op talloze punten tussen de autochtone bewoners en er is een belangrijke, zij het regionaal geconcentreerde aanwezigheid van allochtone inwoners, die ook onderling zeer verscheiden zijn. Wij zijn gedoemd om samen te leven. Geen enkele politieke partij pleit (nog) voor een terugkeer van alle allochtonen, maar zelfs als dat toch mogelijk zou zijn, zou dat helemaal niet betekenen dat er een grotere eensgezindheid zou ontstaan onder de autochtone bevolking.

Samenleven van op eindeloos veel punten zeer verschillende mensen blijkt dus mogelijk te zijn zonder dat ze elkaar omwille van hun verschillen de kop inslaan. Het is echter mijn stellige indruk dat dit enkel mogelijk is wanneer er ofwel voldoende welvaart is om voor iedereen een vrij hoog bestaansminimum te garanderen, ofwel ongeveer iedereen in hetzelfde schuitje zit van uitzichtloze armoede. De discussies die men voert in Vlaanderen beperken zich meestal tot niet-essentiële kwesties, zoals het recht van moslimvrouwen om een hoofddoek te dragen in bepaalde omstandigheden. Er is eten en drinken genoeg voor iedereen, we hoeven niet te vechten om te overleven, gelukkig maar, er is genoeg voor iedereen. Die welvaart maakt het mogelijk dat men zichzelf en de anderen ziet als individuen met eigen, verschillende kenmerken, veeleer dan als identieke soortgenoten. Men voelt zich verwant men anderen, maar men is zich evengoed bewust van de fundamentele verschillen.

Maar er zijn grenzen. Niet zozeer staats- of taalgrenzen, maar grenzen aan de solidariteit. Wij hebben een beschaving uitgebouwd die gebaseerd is op solidariteit, op samenwerking ten bate van iedereen. In principe verwelkomen we iedereen die aan dat project loyaal wil meewerken. Ik zeg wel: in principe, want er zijn grenzen, of drempels. Zo hebben wij het moeilijk met immigranten die naar hier komen om te genieten van voordelen waarvoor zij of hun voorouders niet gewerkt hebben. Zij zijn aangetrokken door onze hoge levensstandaard, maar hebben die niet mee gerealiseerd. Dat is waar, tot op zekere hoogte. Maar eens ze hier zijn, helpen ze mee de samenleving maken tot wat ze is; als we eerlijk zijn, moeten we toegeven dat we het zonder hen niet kunnen stellen. Je hoort nog heel zelden zeggen dat ze onze jobs komen stelen, want de jobs die zij invullen, wil geen van ons nog doen.

De vraag is dan weer in welke mate wij (mogen) verlangen dat zij zich aanpassen, en daarmee zijn we terug bij ons uitgangspunt: kunnen mensen en groepen van mensen die onderling zeer verschillend zijn toch vreedzaam samenleven?

Mensen hebben, zoals de meeste dieren, de natuurlijke neiging om samen te leven, bij voorkeur met soortgenoten. Maar wat is een soortgenoot? Ik voel me meer verwant met een Amerikaanse liberale atheïst dan met een extreemrechtse Vlaamse christelijke fundamentalist. Voor mij is huidskleur een esthetische kwestie, ik voel me veeleer aangetrokken tot kleurlingen allerhande dan dat hun huidsleur mij zou afstoten. Idem voor exotisch klederdrachten of vreemde talen en godsdienstige gebruiken. Dat zijn voor mij drempels die ik moeiteloos neem. Ik heb het moeilijk met heel ander kwesties, en veel anderen met mij. Ik heb het dan over de economische solidariteit en haar politieke invulling.

Wanneer een ‘vreemdeling’ zich aanbiedt in een gemeenschap en daarin gelijkelijk deelt in de lasten en de lusten, zal uiteindelijk vrijwel niemand daarom malen. Maar onze overlevingsdrang maakt ons uiterst gevoelig voor bedriegers die profiteren, die het spel vals spelen, die veel meer uit het systeem halen dan ze erin steken. Let wel, ik zeg niet dat vreemdelingen, of vooral vreemdelingen dat doen. Dat is een kwestie die men met objectieve statistische gegevens moet bekijken, en ik ben nog nooit overtuigd geweest door argumenten in die richting. Het maakt voor ons niet uit wie of wat de profiteur is, maar we verdragen ze slecht.

Wie als vreemdeling niet profiteert maar zich eerlijk inzet voor de maatschappij, heeft het recht om zich voor het overige dezelfde vrijheden te veroorloven die wij voor onszelf vanzelfsprekend vinden, binnen de perken die wij ook onszelf opgelegd hebben en die wij in redelijke wetten hebben vastgelegd, maar die wij zelf ook voortdurend overtreden.

Zolang het dragen van een hoofddoek niet bij wet verboden is (en ik zie geen enkele reden om dat aan wie dan ook te verbieden), mag iedereen die dat wil een hoofddoek dragen. Wij hebben het nogal gemakkelijk over de moslims die hun vrouwen geen gelijke rechten zouden toekennen. Vraag gelijk welke feministe eens of zij vindt dat wij dat in onze wetgeving of in de praktijk dan wel doen. Of dat het christendom een lichtend voorbeeld van verdraagzaamheid en gelijkberechtiging is.

Ik probeer tot een besluit te komen. Het is bewezen dat mensen min of meer vreedzaam met elkaar kunnen samenleven in zelfs zeer grote verbanden ondanks aanzienlijke verschillen op vrijwel alle belangrijke punten. Het is even duidelijk dat men mensen die zich niet inzetten voor de maatschappij waarin zij leven, zal stigmatiseren en uitsluiten, en wel in de mate dat zij zich onttrekken aan hun verantwoordelijkheden, los van alle andere individuele of collectieve kenmerken. Waar men mensen discrimineert om andere redenen dan die maatschappelijke betrokkenheid, gebeurt dat steeds ten onrechte, op niet-rationele gronden.

Toegepast op Vlaanderen wil dat zeggen dat wanneer de Franssprekenden niet meer op een onaanvaardbare en provocerende manier zouden profiteren van België, onze communautaire problemen meteen opgelost zijn.

Olivier Boehme, De welvaart en trots van naties. Een geschiedenis van het economisch nationalisme, De Bezige Bij-Antwerpen, 2013, 236 blz.

Zonder enige twijfel is de problematiek die hier aangesneden wordt van groot belang en heeft hij een grote actualiteitswaarde. Wij worden immers elke dag opnieuw geconfronteerd met de concrete gevolgen van de verschuivingen die zich ten gevolge van globale evoluties voordoen in onze economie, en de reacties daarop van de nationale en supranationale overheden. Wanneer een fabriek sluit, is dat niet omdat ze niet rendabel is, maar omdat een andere nog meer rendabel is, of kan genieten van nog meer steun van de eigen staat of van subsidiërende internationale instellingen. Meer en meer hebben wij het gevoel dat de beslissingen niet meer genomen worden door de nationale overheden en dat wij onze democratische greep op de feiten verliezen.

Men vindt in dit boek interessante ideeën over die vragen aangereikt, gebaseerd op de duiding van historische gebeurtenissen en op de evolutie van de economische principes. Maar wat een interessante studie had kunnen zijn, wordt ontsierd door fundamentele methodologische onduidelijkheid, door ideologische vooringenomenheid, door kortzichtige analyses en onverantwoorde stellingnamen en overhaaste conclusies. Bovendien zijn er ernstige taalkundige en stilistische tekortkomingen.

Laat ons met die laatste beginnen. Het Nederlands van deze auteur is irriterend. Voortdurend gebruikt hij uitdrukkingen die het standaardgebruik van het Nederlands slechts benaderen, en precies daardoor zo storend zijn bij het lezen. Enkele voorbeelden uit de talloze die in dit boek te vinden zijn. ‘Daar is het hem echter niet om begonnen…’ (blz. 24); de uitdrukking is: daar is het om begonnen, zonder ‘hem’. ‘…voor eigen parochie preken…’ (blz. 27); de auteur bedoelt dat iemand spreekt voor een publiek dat hij niet hoeft te overtuigen, dus een open deur instampt. In feite betekent de uitdrukking echter: opkomen voor de eigen belangen. ‘…drukte op het belang van een eigen plek…’ (blz. 30) voor ‘benadrukte hij het belang van…’ ‘…omdat het andere naties heeft geschonden.’ (blz. 30); bedoeld is wellicht ‘gekwetst’ of benadeeld’. ‘…waarvan de afloop nog verre van zeker is.’ (31) Bedoeld is: waarvan nog onduidelijk is hoe het zal aflopen; dat er een afloop zal zijn, is immers hoe dan ook zeker, alleen weten we niet welke afloop het zal zijn. ‘…laten het uur van de waarheid luiden…’ (32) voor ‘luiden het uur van de waarheid in’. ‘… als typisch Engels te oormerken.’ (blz. 38); oormerken betekent echter: een bepaalde bestemming geven aan geld of middelen, en niet, zoals hier: kenmerken. ‘… de Duitse staat in elkaar timmerde.’ (blz. 44); iemand in elkaar timmeren is echts iets anders! ‘De crisis geeft links een taaie kluif’(blz. 56); een hele kluif, of een vette, ja, maar een taaie? Wellicht dacht de auteur aan een taaie brok. ‘Evengoed’ (passim) voor ‘ook’. ‘… in een ruk (sic) van tafel vaagde’ voor ‘…veegde’.’Nationalisme en materiële behoeftebevrediging zijn twee.’ …verschillende dingen. ‘De verdeeldheid liet echter niet na ook het sociaal-economische leven te kleuren.’ (159) Iets niet nalaten betekent erop toezien; hier is allicht bedoeld: de verdeeldheid liet zich ook voelen in het sociaal-economische leven. ‘Knoeien in de marge’ (163) voor rommelen in de marge. ‘Hoe voorzichtig het ook spreken is over…’ (164) voor ‘hoe voorzichtig men ook moet zijn als men spreekt over…’ ‘… hebben zich uitgedeind… (164). ‘Afveilen’ (165) voor afvijlen. ‘Het gevoel… leefde er niet minder sterk om bij Nederlandstaligen.’ (172) voor ‘leefde echter niet minder sterk…’ ‘Wegvagen’ (203) voor wegvegen enzovoort. Af en toe leest de tekst als een persiflage van het wel zeer eigenzinnige Nederlands van Herman De Croo, of zelfs van de persiflage daarvan in Knack of Humo.

Daarbij komen nog storende taalfouten, zoals het niet aan elkaar schrijven van daarvan, daarop, daarmee &c. waar dat kan; vrouwelijke relativa voor mannelijke woorden; het ontbreken van komma’s tussen opeenvolgende verbogen werkwoordvormen; het ontbreken van komma’s in beperkende bijzinnen; het weglaten van lidwoorden bij substantieven en dies meer. En dan hebben we het niet eens over haperende zinnen als deze: ‘Bij deze soort etnisch-nationale conflicten horen eigenlijk ook wel de confrontaties tussen oude en nieuwe Europeanen, de immigranten en hun nazaten, thuis.’ De auteur heeft ook de erg on-Nederlandse neiging om abstracta als onderwerp van zijn zinnen te nemen, en die dan te verbinden met vaak kleurrijke werkwoorden zoals ‘de buik vol hebben van’, ‘goed boeren’, ‘de wind in de zeilen hebben’, ‘aan elkaar smeden’.

Buiten de inleiding en het slot zijn er vijf hoofdstukken met elk een behoorlijke lengte, die echter verder niet opgedeeld zijn en van ondertitels voorzien. Dat zorgt voor een quasi eindeloos lettertapijt, dat helaas amper is ingedeeld in paragrafen, die vaak ettelijke bladzijden beslaan. Dit verraadt een zeer losse structuur van het betoog (dat de auteur voortdurend ‘vertoog’ noemt), om niet te spreken van een rommelige opbouw. De auteur springt binnen een paragraaf, zelfs vaak binnen een zin, van het ene eind van de aarde naar het andere en van het ene tijdperk naar het andere. Dat veroorzaakt een gevoel van onzekerheid en onrust, doordat men zich voortdurend moet aanpassen aan de fikse gedachtesprongen en vrije associaties van de auteur.

Het is niet gemakkelijk uit te maken waar de auteur zich zelf situeert in de discussie over de vraag of de economie nationaal moet zijn dan wel vrij en internationaal. Af en toe lijkt hij zich te verraden door het gebruik van geladen benamingen als ‘volksgenoten’, of termen uit de oorlogssfeer, zoals ‘nationalistische voorhoede’, maar inhoudelijk speelt hij de argumenten van voor- en tegenstanders voortdurend tegen elkaar uit. Daardoor wordt het ‘vertoog’ niet zozeer evenwichtig als onsamenhangend; de lezer verwacht immers dat de auteur een standpunt inneemt, of althans wijst op de zwakke punten in de argumenten.

Er zijn in dit boek talrijke ‘taaie kluiven’, waar de auteur zich verdiept in de details van economische theorieën uit voorbije eeuwen. Zeker, wij moeten leren uit het verleden, maar dan bij voorkeur uit dat verleden zelf, en niet zozeer uit de theorieën die men heeft vooropgesteld om de loop van de geschiedenis te beïnvloeden. De voorspellende waarde van economische theorieën is immers ongeveer zo goed als die van het kijken in glazen bollen of koffiedik.

Wat mij bijzonder tegenstak bij het lezen van de passages die te maken hebben met de geschiedenis van Vlaanderen en van de Vlaamse Beweging, is de neiging die we ook bij de infame marxist Hobsbawm aantreffen om historische realiteiten af te doen als propagandistische verzinsels. Volgens de auteur was Vlaanderen een perifeer onderdeel van het Franse koninkrijk, dat er wel in geslaagd is om een eigen taal te behouden. Nou… Ik weet niet of de Habsburgers het daarmee eens zouden zijn. Ik wil ook nog de Vlaming zien die het met die opvatting eens is: Vlaming zijn is een illusie, wij zijn eigenlijk Vlaamssprekende Fransen? Dat Vlaanderen niets anders dan een constructie zou zijn van een kleine groep van romantische nationalisten, een selffulfilling prophecy, dat lijkt me zo onwaar dat het me tegen de borst stuit het ook hier nog maar eens te moeten lezen, en dan nog bij een auteur die, volgens de achterflap, ‘professioneel actief is als beleidsadviseur bij het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek – Vlaanderen’, een instelling die door dat min of meer fictieve Vlaanderen zelf beheerd wordt en met zeer ruime kredieten gespijsd.

Ook op andere punten schiet deze doctor in de geschiedenis tekort in zijn beoordelingen. ‘De tweede helft van de negentiende eeuw liet zien hoe een economisch systeem van autonome natiestaten dat gebaseerd was op vrijhandel en de goudstandaard onder leiding van het British Empire prima kon werken. Ook het Bretton Woods-stelsel van na 1945 onder aanvoering van de Verenigde Staten sorteerde vergelijkbare effecten.’ (blz. 210) Het valt zeer te betwijfelen of al de onderdanen van dat British Empire en van talrijke andere gekoloniseerde landen het daarmee eens zouden zijn. En of men de Koude Oorlog van na 1945 erg moet ophemelen, is ook zeer de vraag.

De auteur weet blijkbaar geen blijf met ‘nationalisme’, hij weet het niet te definiëren of te plaatsen. Heel af en toe ziet hij het als de uitdrukking van een historische realiteit, maar meestal niet en dan heeft hij het ironisch of smalend, maar in elk geval denigrerend over trillende harten bij het aanschouwen van een vlag of het aanhoren van een volkslied, bij het samen zingen in de eigen taal enzovoort. Ik weet niet tot welke ‘volksgenoten’ hij behoort, maar hij geeft in dit boek geen blijk van empathie met het Vlaamse volk, noch van veel historisch respect, laat staan van enige trots of bewondering, voor ‘de subnationaliteit’ waarin hij nochtans ‘goed boert’.

Scheiding van kerk en staat is voor de hedendaagse burger een vrijwel vanzelfsprekende zaak; althans als het over het algemeen principe gaat. Men is het er in grote lijnen over eens dat godsdienst een persoonlijke aangelegenheid is en dat de georganiseerde godsdiensten zich niet moeten bemoeien met de staatszaken. In de praktijk echter is het heel moeilijk om die twee uit elkaar te houden, zelfs in een geseculariseerd land als Vlaanderen.

Laten we even nagaan wat het principe van de scheiding van kerk en staat inhoudt. Men bedoelt daarmee dat de kerken niet betrokken zijn in het wetgevende, uitvoerende of juridische werk van de staat. Zij worden niet geraadpleegd en hebben geen officiële vertegenwoordigers in de staatsinstellingen, die dus volledig onafhankelijk zijn van alle godsdienst. De godsdienstige doctrines, moraal of gebruiken maken geen deel uit van en liggen niet aan de grondslag van de burgerlijke wetgeving.

Die regeling is een verworvenheid van de democratie, die we grotendeels te danken hebben aan de Verlichting, toen deze problematiek voor het eerst grondig werd onderzocht. Zij werd in de praktijk gebracht in de Franse Revolutie en is sindsdien gangbaar geworden in alle Westerse democratieën.

De praktijk is veel minder duidelijk dan het algemeen principe. In een land als Vlaanderen, dat sinds de eerste kerstening in de vroege Middeleeuwen onafgebroken overwegend katholiek is geweest, heeft die godsdienst een enorme invloed gehad op het denken en aanvoelen van de bevolking, niet het minst door de overwegende rol van het katholicisme in de opvoeding. Vlaanderen is diep getekend door zijn katholiek verleden. Mensen van mijn leeftijd en ouder denken nog steeds in de termen en de begrippen die de kerk ons niet zozeer heeft aangereikt, maar opgedrongen. Wij mogen terecht spreken van een ware indoctrinatie, die voor de meeste mensen onomkeerbaar is.

Het hoeft ons dus niet te verbazen dat de christelijke ‘waarden’ tot op vandaag hun sporen hebben nagelaten in de inrichting van de staat en in de wetten. Het is nog niet zo lang geleden dat overspel, homoseksualiteit, abortus en euthanasie verboden en dus strafbaar waren, en nog steeds verzet de katholieke kerk zich tegen de wetgeving die een einde gemaakt heeft aan die toestand. De staatsinrichting moet de overtuiging weergeven van de bevolking, zo redeneert men, en als die meerderheid katholiek is, zal de staat eveneens katholiek zijn. In perioden dat de katholieke partij de meerderheid had in het parlement of een belangrijke coalitiepartner was, bleek dat ook duidelijk uit de goedgekeurde wetten.

Een staat moet echter niet zomaar weergeven wat een meerderheid van de bevolking denkt. Dat is wat de Verlichtingsdenkers hebben aangevoerd. Het is immers best mogelijk dat de meerderheid van de bevolking zich schromelijk vergist, vooral wanneer een ongeletterde massa gemanipuleerd wordt door weinig scrupuleuze machthebbers en machtsstructuren, die vooral uit zijn op eigen macht en bezit. Het is dan de taak van de staatsleiding om wetten die evident onrechtvaardig of zinloos zijn af te schaffen en ze te vervangen door redelijke voorschriften, waartegen geen redelijke argumenten kunnen aangehaald worden.

Een voorbeeld. Godslastering of blasfemie was en is nog altijd in vele landen een misdaad waarop zware (lijf)straffen staan. De grond daarvoor kan alleen maar zijn dat men het bestaan van een God aanvaardt. Het bestaan van God maakt echter geen deel uit van een democratische grondwet. Dat zou ook moeilijk zijn, want dat bestaan kan niet op redelijke wijze voor iedereen overtuigend aangetoond of bewezen worden. Het behoort niet tot wat alle mensen voor waar aannemen. Het geloof in God kan dus niet bij wet opgelegd worden. Men kan enkel vaststellen dat (veel) mensen geloven in een dergelijk wezen en dat men respect moet opbrengen voor de mening van die mensen. Het is echter zeer de vraag of dat een voldoende grond is voor het verbieden van godslastering. Er is immers niet alleen het recht op godsdienst, maar ook het recht op vrije meningsuiting. In de meeste democratische landen is blasfemie uit het strafrecht verdwenen. Men is het erover eens dat je andere mensen niet moet uitschelden of beledigen, maar het is alleen in extreme gevallen dat men dat voor een rechtbank brengt. Het gaat dan niet om het beledigen van God, maar van een medeburger, en dat is in feite geen Godslastering of blasfemie. Wanneer men zegt dat gelovigen dwaas zijn om te geloven in een niet-bestaande God, dan is dan niet bepaald vriendelijk voor die mensen, maar ik wil nog de rechter zien die erin slaagt om iemand daarvoor te veroordelen.

In onze tijd en in onze streken komt de kwestie van de scheiding van kerk en staat weer ter sprake. Enerzijds zijn er steeds meer geseculariseerde burgers die zich ergeren aan de laatste restanten van kerkelijke gebruiken in de staat, zoals de aanwezigheid van kruisen in openbare gebouwen, het Te Deum op de Belgische nationale feestdag, of de protocollaire voorrang voor de pauselijke nuntius en de aartsbisschop. Anderzijds blijft het katholicisme een rol spelen in tal van domeinen, zoals met name het zo belangrijke onderwijs, van hoog tot laag, maar ook de gezondheidszorg in al haar aspecten, de sociale organisaties, de vrijetijdsbesteding enzovoort. Terwijl de katholieke kerk als organisatie het grootste gedeelte van haar macht en zelfs van haar bezit heeft verloren, zijn allerlei organisaties van katholieke signatuur blijven bestaan, ook al zijn ze vaak nog slechts in naam met hun verleden verbonden en onderscheiden ze zich in niets meer van hun even geseculariseerde rivalen.

Daarnaast is er de opkomst van godsdiensten in onze streken, vooral de islam, ingevoerd door immigranten, die het niet eens zijn met het democratisch principe van de scheiding van kerk en staat.

We moeten ons de vraag stellen of het voldoende is dat de staat ‘neutraal’ is, dat er een strakke wettelijke scheiding bestaat tussen kerk en staat. In een land waarin de godsdienst een prominente rol speelt in het maatschappelijke leven zal het immers onmogelijk zijn om de invloed van de godsdienst op de staatsinstellingen te weren. Dat is zonder meer duidelijk in landen waar de islam de belangrijkste godsdienst is. De Arabische lente lijkt vooral de weg vrijgemaakt te hebben voor fundamentalistische islamistische politieke partijen, die onder meer de invoering voorstaan van de sharia, de op godsdienstige principes gebaseerde rechtspraak.

We moeten ons uiteindelijk ook de vraag durven stellen of godsdienst überhaupt verenigbaar is met een ware democratie. Is het voldoende dat er wetten zijn die elke vorm van klerikalisme, dat wil zeggen de inmenging van de leiders van de godsdiensten in staatszaken, verbieden? Velen hebben gemeend dat dit inderdaad ver genoeg ging. Men wou de godsdienst(en) niet verbieden, men erkende ze zelfs officieel en steunde ze massaal met middelen uit de staatskas, dus ten laste van de belastingsbetaler. Godsdienst is een persoonlijke aangelegenheid en niemand heeft het recht daarin tussen te komen, ook niet door het te verbieden.

Dat lijkt een gezond principe, maar is dat ook zo? Kan een godsdienstige overtuiging ooit een louter privéaangelegenheid zijn? Is het denkbaar dat wat een mens denkt en voelt over de diepste gronden van het bestaan geen enkele invloed zou hebben op zijn of haar gedrag? Dat zou zeer merkwaardig zijn, zowel in het geval van gelovigen als van ongelovigen. Geloof gaat niet zomaar over rituelen en gebruiken. Het heeft te maken met de plaats van God en van de mens in de wereld, en dus in de samenleving. Geloof kan niet anders dan een invloed hebben op de maatschappij, op de staatsinrichting, op de wetten. Wie daaraan twijfelt, hoeft slechts achterom te kijken, naar ons christelijk verleden van tweeduizend jaar, en naar de geschiedenis van de islam en het jodendom.

Alles wijst erop dat de godsdiensten globaal gezien veeleer aan invloed winnen en dat de echte, op de redelijkheid gebaseerde democratieën wankelen onder die enorme religieuze druk. In Engeland bijvoorbeeld zijn er al verscheidene sharia-rechtbanken actief, die de plaats innemen van de officiële. Hier bij ons botsen we voortdurend met elkaar over de erkenning van het anders-zijn van gelovigen van alle slag, zowel over triviale zaken als het dragen van een hoofddoek, als over meer essentiële als de gelijkheid van man en vrouw en het gebruik van geweld, of het recht op menswaardig sterven.

Wie zich dus beperkt tot wettelijke maatregelen die de scheiding van kerk en staat moeten garanderen, en de godsdienstigheid afdoet als een private kwestie die geen invloed heeft op de samenleving, vergist zich deerlijk en is blind voor de maatschappelijke realiteit van de georganiseerde godsdiensten. Indien godsdienst inderdaad een uiterst individuele kwestie was waar niemand zaken mee heeft, dan zou er geen probleem zijn. Als iemand zich na een volle dagtaak terugtrekt in een kamertje in zijn huis en daar bidt tot zijn of haar God, dan gaat dat zeker niemand aan. Maar zo gaat het er niet aan toe, of toch maar in een héél klein aantal van de gevallen. Dat soort van godsdienstige mensen speelt inderdaad zo goed als geen enkele politieke of maatschappelijke rol. Waar het echter om gaat, zijn kerkelijke organisaties met talrijke leden, met structuren, met leiders, met macht, met een ideologie en een agenda. Zoals de geschiedenis ons leert zijn die zonder meer staatsgevaarlijk.

In de omgang tussen de mensen speelt de machtswellust een verpletterende rol. Wij betwisten elkaar de macht op alle gebied en met alle middelen. Het is onmogelijk om daarbij een onderscheid te maken tussen ‘soorten’ van macht, bijvoorbeeld burgerlijke macht en religieuze macht. Macht is macht, het is een absoluut begrip en de absolute macht is de uiteindelijke bedoeling van iedereen die de macht ambieert. Wanneer een religieuze leider of een gelovige beweert dat hij enkel de macht van God erkent, is dat geen geruststellende boodschap die het religieuze beperkt tot het privédomein, maar een oorlogsverklaring aan de seculiere samenleving.

Een democratie is niet zomaar de weergave van de wil van de bevolking. Het is een bestel waarin de wetten gebaseerd zijn op de rede en op de redelijkheid alleen, en niet op wat een aantal mensen met een al te rijke fantasie of een verborgen machtsgeile agenda verzinnen over God, het hiernamaals, zonde en hoe we met elkaar moeten omgaan. Hoe wij samenleven, is onze zaak, niet die van God of van kerkelijke leiders. Wij kunnen ontdekken wat de beste manier is door naar het verleden te kijken, en met elkaar open en democratisch te overleggen over onze toekomst.

Wij beginnen pas nu te beseffen hoe die totalitaire mentaliteit onze samenleving doordrongen heeft en aanwezig blijft tot op de dag van vandaag. Wie zoals ik opgevoed is in de katholieke kerk in de tweede helft van de twintigste eeuw, slaagt er maar met veel moeite in om in te zien dat hetzelfde totalitaire principe ook daar actief was en is. Op alle mogelijke manieren werd ons ingeprent dat wij de enige goede mensen waren, en alle anderen slecht: protestanten en alle andere heidenen, liberalen, socialisten, kleurlingen, ongelovigen, ‘gebrekkigen’, zondaars allerhande… Wij moesten ons afzetten tegen al die boosaardige wezens, ons inspannen om toch nooit te worden zoals zij, en dus zoveel mogelijk alle contact met hen schuwen. We mochten alleen met onze soortgenoten omgang hebben, van de wieg tot het graf. Een opvoeding binnen het katholieke onderwijs dus, katholieke jeugdbeweging, katholieke boeken lezen uit katholieke bibliotheken, goedgekeurd door de katholieke boekencensuur, enkel naar filmen gaan die door de katholieke filmliga en Jos Burvenich S.J. waren toegelaten, elke (zon)dag naar de mis, trouwen met een katholiek enzovoort enzovoort.

Nochtans is het duidelijk dat die houding niet alleen onduldbaar maar ook totaal onhoudbaar is, zo ze ooit al echt gerealiseerd is. Wij leven nu met zeven miljard mensen samen en het is onmogelijk dat die allemaal eender zijn op alle gebied. De katholieke kerk telt meer dan een miljard ‘gelovigen’ en het is ondenkbaar dat die allemaal hetzelfde zouden geloven. Verscheidenheid is overal aanwezig en wij kunnen niet anders dan samen leven en werken met mensen die op alle mogelijke manieren verschillen van elkaar. Steeds meer mensen keren zich af van instellingen die proberen hen onder één noemer te brengen en hun gedrag en denken te dicteren. Wij hebben ingezien dat alle pogingen om een totalitair systeem op te leggen gedoemd zijn om te mislukken, doch niet zonder eerst miljoenen slachtoffers gemaakt te hebben. Dat is zo voor politieke systemen, maar ook voor ideologieën, waartoe ook godsdiensten en sekten moeten gerekend worden. De mensen leren meer en meer dat zij van niemand lessen te leren hebben, zeker niet van organisaties die zich schuldig gemaakt hebben aan de meest verschrikkelijke wandaden en die zich ondertussen onmetelijk verrijkt hebben op de rug van de werkende mens. Zogenaamd religieuze organisaties als de katholieke kerk en de islam zijn in feite nog gevaarlijker dan politieke systemen, omdat zij volledig ondoorzichtig zijn en ontsnappen aan elke democratische controle. Niemand weet hoeveel zij bezitten, zij betalen geen belastingen, integendeel, zij genieten belastingsvoordelen die niemand anders krijgt; zij zijn niemand verantwoording verschuldigd en ontsnappen zelfs aan gerechtelijk onderzoek. Het is echter hun verdoken maar zeer reële invloed op het denken en voelen van de mensen, vooral jongeren tijdens hun opvoeding, die religieuze organisaties zo gevaarlijk maakt. Bijna ongemerkt ‘vormen’ zij uniforme en onverdraagzame mensen, precies wat we niet nodig hebben in onze grootschalige samenleving. De gewelddadige conflicten die wij overal zien, blijken altijd weer gebaseerd op een opgelegde en georganiseerde onverdraagzaamheid, niet zelden van religieuze aard, dat wil zeggen zonder enige reële grond. Politieke, raciale, economische en andere conflicten, daar kunnen we mee om, zij het met moeite. Religieuze en ideologische conflicten worden met de wapens uitgevochten, eeuw na eeuw na eeuw.

Het is één zaak om de godsdiensten als totalitaire systemen te ontmaskeren; daarmee heeft men ze hun macht nog niet ontnomen. Maar zelfs als we daarin op termijn slagen, blijft de vraag vervolgens: hoe organiseren wij onze samenleving? We moeten er immers over waken dat we de ene dictatuur niet door een andere vervangen.

Wij zullen er nooit in slagen om vreedzaam met elkaar samen te leven zolang we niet aanvaarden dat we verschillend mogen zijn, zolang we eisen dat de anderen zijn zoals wij, zolang wij onze ideeën aan anderen opdringen, zolang wij daarbij geweld gebruiken: militair, economisch, religieus, ideologisch, commercieel, publicitair, maar altijd geweld.

Je kan alleen maar praten met iemand wanneer je die als gelijke benadert, zonder een zwaard in je hand.

Het beeld van Elio Di Rupo, de Belgische Premier, florerend tussen andere regeringsleiders en staatshoofden bijeen op een Europese top, raakt me diep.

Vooreerst treft me de futiliteit van zijn aanwezigheid op een dergelijke vergadering. Wat is zijn gewicht, en het gewicht van België überhaupt, in die discussies? Het geringe aandeel van onze economie in het geheel van de Europese economie maakt dat het vooral de grootmachten zijn die de belangrijke beslissingen nemen; wij krijgen enkele kruimels die van de tafel vallen, genoeg om de sociale onrust in Genk en Luik enigszins te bedaren.

Maar mijn ergernis wordt vooral gewekt door het feit dat hij België en dus in principe ook Vlaanderen en mijzelf vertegenwoordigt. Ik slaag er absoluut niet in om hem als een spreekbuis te zien van onze belangen. Hij is een Waalse socialist, die niets dan minachting heeft voor Vlaanderen en de verzuchtingen van de Vlamingen. Ongetwijfeld en onvermijdelijk zal hij zijn eigen ideeën verdedigen op die bijeenkomsten, zoals hij dat ook doet in de federale regering. Hij is niet onpartijdig, dat is wel duidelijk.

Maar zelfs indien hij dat zou zijn, en de mening vertolken van de officiële federale regering, quod non, welteverstaan, dan is er nog altijd een probleem met zijn representativiteit. Niet zozeer aan Waalse kant: in de regering zitten de Franstalige socialisten (26 zetels in het parlement), de MR (15) en CDH (9); er zijn slechts drie Franstalige parlementsleden in de oppositie, want Ecolo verleent samen met Groen! gedoogsteun. Veel representatiever voor de Franstalige bevolking kan deze regering niet zijn. Het probleem ligt aan Vlaamse kant. Enerzijds telt de Vlaamse oppositie 38 parlementairen, tegen 43 voor de regering, wat meteen een totaal andere verhouding geeft. Bovendien zijn de drie Vlaamse regeringspartijen niet de belangrijkste partijen in Vlaanderen: de N-VA heeft 27 zetels en is daarmee de grootste partij van België, CD&V heeft er 17, de SPA en de VLD elk 13; Vlaams Belang heeft nog 11 zetels.

Men zou kunnen argumenteren dat de meerderheid van de Vlamingen toch vertegenwoordigd is in het parlement en dat is mathematisch ook zo, als je enkel kijkt naar de zetels voor de meerderheid en de oppositie. Daartegenover staat dat Vlaanderen, dat 6,4 miljoen inwoners telt, slechts 43 zetels heeft bij de meerderheid, terwijl de Franstaligen met 3,5 miljoen Walen en 1,1 miljoen (hoofdzakelijk Nederlands onkundige) Brusselaars niet minder dan 50 zetels heeft in de meerderheid. Deze regering weerspiegelt dus de demografische verdeling van het land niet, en al evenmin de politieke samenstelling van Vlaanderen. Ze is dus ondemocratisch.

Bovendien kan men ernstige vragen stellen bij de democratische vertegenwoordiging van de Vlaming door de drie traditionele Belgicistische partijen. Zij zien hun stemmenaantallen bij elke verkiezing drastisch dalen; vandaag zeggen de prognoses dat N-VA bij de volgende verkiezingen misschien zelfs meer stemmen en meer zetels zal halen dan die drie partijtjes samen. Elk van hen vertegenwoordigt een kleine minderheid, namelijk ongeveer 10 procent van de bevolking (iets meer voor de zogenaamd katholieke partij), terwijl de N-VA misschien zelfs tot 40 procent zou halen. Het zijn ook drie partijen die ideologisch totaal aan elkaar tegengesteld zijn, en traditioneel de basis vormen voor de heilloze grondige verzuiling van Vlaanderen in liberalen, socialisten en katholieken. Zij vormen dus geen eenheid, en elk afzonderlijk is slechts representatief voor een zeer kleine groep in de maatschappij. Bovendien zijn zij al jaren de grote verliezers bij de verkiezingen en het ziet er niet naar uit dat daarin snel verandering komt. Hun ideologieën slagen er niet in jongeren aan te spreken, en de volwassenen en de ouderen hebben het wel gehad met wat zij van ons land gemaakt hebben sinds 1830.

Ik heb het nu over politieke partijen gehad, maar dat is slechts omdat het niet anders kan. Je hebt nu eenmaal cijfers nodig om argumenten kracht bij te zetten. Wat ik heb willen aantonen is dat de federale regering niet onze regering is, en dat de meerderheid van de Vlamingen niet akkoord gaat met wat er in ons land gebeurt. Vlaanderen krijgt niet waar het recht op heeft, omdat de Franstaligen met meer gaan lopen dan waarop zij recht hebben. Vanzelfsprekend blokkeren de Franstaligen alle pogingen om aan dat voor ons infernale systeem een einde te maken. Vandaar dat de N-VA en het Vlaams Belang niet anders kunnen dan pleiten voor het einde van de Belgische staat, op termijn of meteen.

Voor mij kan dat einde niet rap genoeg komen, zodat de fundamentele democratische rechten in Vlaanderen kunnen hersteld worden. Vandaag wordt Vlaanderen geregeerd door een regering die hoofdzakelijk uit Franstalige linkse partijen bestaat. In een autonoom Vlaanderen zouden er niet alleen geen door ons niet verkozen Franstaligen in het parlement zetelen en over ons lot beslissen, maar zou er een overgrote meerderheid zijn van niet-linkse partijen. Wat men daar ook moge over denken, het zou in alle geval absoluut een meer democratische situatie zijn dan de huidige zwaar vertekende toestand.

Terwijl zowat overal carnaval gevierd wordt, kijk ik met onverholen afgrijzen naar dat vreemde vertoon. Ik hoorde een van de deelnemers aan de stoet in Aolsjt verklaren dat zijn hele leven draait rond die drie dolle dagen: niet nadenken, alles van je afzetten, er helemaal voor gaan, alles geven. En alcohol, veel alcohol, maar dat was blijkbaar zo evident dat het niet eens vermeld werd.

De groepen die voor de praalwagens en de kostuums zorgen, werken er maandenlang aan, op het laatst zelfs dag en nacht. Dat kan ik nog begrijpen, het is een hobby zoals een andere en het resultaat mag gezien worden, al valt er over de smaak te twisten.

Om een of andere reden mag met carnaval alles.

Dat was al in de Middeleeuwen zo: de wereld werd op zijn kop gezet. De eenvoudige lieden, die het hele jaar door niets mochten, kregen nu een dag, of enkele dagen, toelating om alles te doen wat verboden was: zij waren nu baas en konden zich als dusdanig gedragen. Ook in de kerk: er werden ‘omgekeerde’ missen opgevoerd, met de leken als priester en scabreuze gezangen op de toon van de liturgische hymnen. Mannen mochten zich voor één keer in vrouwen verkleden, en het was niet als nonnetjes dat ze zich gedroegen, maar als de wulpse deernen van hun fantasieën. Of men verkleedde zich in iets dat men niet was, men maakte zich onherkenbaar met een masker, de beste manier om aan alle controle en sanctie te ontsnappen. En er was drank en eten in (relatieve) overvloed, men kon zuipen en schranzen zonder een andere beperking dan die van het eigen lichaam. En ook de zeden waren voor een keer losser en mannen en vrouwen konden vrijer met elkaar omgaan.

Een uitlaatklep, wellicht, voor de strenge vastenregels, maar ook voor de algemene sociale en religieuze verdrukking. Een dag van feesten die een jaar van ellende moest goedmaken. Het was echter geen uitlaatklep die het plebs zich zocht, maar een handige zet van het kerkelijk en burgerlijk gezag om het volk te paaien, om het zo beter in de hand te kunnen houden. En het volk was al blij met die ene dag…

Vandaag heeft men wel de uiterlijke tekenen van het middeleeuws carnaval behouden, maar de reden is helemaal verdwenen. De kerkelijke voorschriften zijn helemaal weggevallen, niemand die nog aan vasten, vlees derven of wat dan ook denkt. Pasen is een burgerlijke feestdag en de Vasten is de periode van de skivakanties. Ook de sociale verhoudingen zijn totaal anders. Wij leven in een democratie en de edelen zijn vervangen door democratisch verkozen volksvertegenwoordigers enerzijds en burgers die zich opgewerkt hebben tot rijke ondernemers anderzijds. Er zijn geen laten of lijfeigenen meer, zelfs iemand met een bescheiden of vervangingsinkomen leeft beter dan veel koningen van vroeger, echt waar.

De oude redenen om carnaval te vieren zijn dus weggevallen. Sommige mensen vieren elk weekeind carnaval. Het is geen compensatie meer voor een jaar van ellende. Er zijn uitlaatkleppen in overvloed, te gek om los te lopen.

En zoals alles is het een commercie geworden, zonder dat daarover gesproken wordt, evenwel. Het carnaval trekt toeristen, miljoenen toeristen over heel de wereld en die brengen geld in het laatje van de organisatoren en de plaatselijke middenstand, maar vooral van de multinationals die de handel in drank en voedsel in handen hebben.

Ik kijk dus meewarig naar de mensen die zich laten verleiden door dat gedoe. Het is onecht, het overtuigt me niet. Als men er zou in slagen om alle alcoholverbruik uit te sluiten tijdens het carnaval, dan zou er geen carnavalsfeest meer zijn, zo simpel is het. Het is dus grotendeels een kwestie van een massa min of meer zwaar geïntoxiceerde mensen die op een bedenkelijke manier lol trappen door zich op alle mogelijke manieren te misdragen. Ik kan dat geen gezond amusement noemen.

Hebben we nu echt niets anders te doen? Met het vele geld dat we opdoen aan carnaval (of het voetbal, de wintersport, de Olympische spelen enzovoort) zouden we veel mensenlevens kunnen redden en onze wereld een betere omgeving maken om in te leven. Het is een kwestie van prioriteiten, maar die zijn evident niet voor iedereen dezelfde. Ik wil die van mij niet opleggen aan anderen, maar zoals zij hun prioriteiten ongehinderd mogen beleven, zo neem ik de vrijheid om te zeggen wat ik daarvan denk. Ik heb namelijk de indruk dat het in deze wereld steeds meer gaat om zoveel mogelijk carnaval. Dat lijkt de algemene doelstelling te zijn: zich onbekommerd te buiten gaan aan reizen, eten, drinken en seks, comfort en luxe. We gaan daarmee voorbij aan het feit dat er ook nog moet gewerkt worden om dat allemaal mogelijk te maken, door de genieters zelf, maar vooral door een grote meerderheid van mensen die nog moeten vechten voor hun levensbehoud in erbarmelijke omstandigheden.

Dat is wat men decadentie noemt: een dunne toplaag van rijken die zich geen zorgen meer maakt over de rest van de wereld en die nog enkel leeft voor het genot. Zo gaan beschavingen ten onder.

Nee, geen plaatjes vandaag.

Net voor de ‘Belgische’ verkiezingen van oktober 2012 verscheen De hulpelozen van de macht. Het federale graf van de Vlaamse regeringspartijen, 151 blz., Pelckmans. De auteur is Jean-Pierre Rondas, die sinds de jaren ’80 op het ‘derde’ programma van de Vlaamse radio een eponiem programma had, waarin hij het gesprek aanging met talloze auteurs en eminente persoonlijkheden, die meestal in hun eigen taal aan het woord kwamen. De laatste jaren ontpopte Rondas zich ook in dat programma tot een van de meest beslagen critici van de Belgische constructie. Hij is stichtend lid van de Gravensteengroep, een burgerinitiatief dat vanuit progressieve ideologische posities pleit voor Vlaamse soevereiniteit. Hij publiceerde Rondas’ Wereldbeeldenboek (2006) en Land op de Tweesprong. Manifesten ter ontgrendeling van Vlaanderen (2012).

Naar eigen zeggen zijn de essays in dit boek ontstaan als gesproken woord, uitgebracht ter gelegenheid van bijvoorbeeld 11 juli-toespraken. Andere teksten verschenen als opiniestukken in De Morgen en De Standaard en op de websites van Knack en de VRT. Ze zijn geboren uit de actualiteit, maar zijn beladen met rijke inzichten in de geschiedenis. Dat is wat ik zo vaak bewonderde in de afleveringen van ‘Rondas’ die hij tot verbazing van velen, en misschien ook wel een beetje tot zijn eigen verwondering, blijkbaar ongehinderd kon wijden aan het Belgisch debacle. Keer op keer haalde hij er historici, economen, politologen en sociologen bij die in nuchtere taal en met onweerlegbare cijfers en wetteksten de waarheid aan het licht brachten over de ergerlijke geschiedenis van Vlaanderen binnen het Belgisch bestel.

Het is geen fraaie geschiedenis, dat is het minste wat je ervan kan zeggen. Rondas is ervan onder de indruk. Het maakt hem niet vrolijk, zoals een Christophe Deborsu, maar verontwaardigd en pisnijdig. Niet zozeer op de voor de hand liggende ‘tegenstanders’ van Vlaanderen, bijvoorbeeld de Walen, de Franstalige Brusselaars, het koningshuis, de bourgeoisie, het establishment &c., nee: het zijn vooral de Vlamingen die het moeten ontgelden. In de eerste plaats zijn dat de traditionele Vlaamse politieke partijen en hun leiders, die zich steeds weer vastklampen aan de (nationale) macht en daardoor een gemakkelijke prooi zijn voor de handige politieke drijverijen en het blufpoker van de Franstalige partijen. De liberale, socialistische en de christen-democratische partijen laten zich keer op keer verleiden tot onvergeeflijke toegevingen en historische vergissingen. Ze offeren Vlaanderen op voor hun op korte termijn lucratieve deelname aan het federale bewind.

De verkiezingen van oktober 2012 hebben Rondas gelijk gegeven. Hoewel het niet om federale verkiezingen ging, boekte de N-VA overal spectaculaire winst. Een zeer aanzienlijk gedeelte van de Vlaamse kiezers, die nochtans niet bekend staan als extremisten of politieke avonturiers, wendde zich af van de traditionele, Belgicistische partijen, die elk een historisch en dramatisch dieptepunt bereikten in hun stemmenaantal. Rondas heeft dat beter ingezien en voorspeld dan vele andere commentatoren of politici. Hij kent dan ook zijn dossiers veel beter dan elk van hen. Steeds weer haalt hij een beslissende gebeurtenis, een spectaculaire wending, een concrete passage uit een wet of een akkoord, een gevleugelde uitspraak of harde cijfers naar voren, die zijn betoog kracht bijzetten en de twijfelaar overtuigen of de tegenstander onderuit halen. Hij vertolkt wat velen van zijn generatie (°1946) denken en aanvoelen; hij beseft als geen ander dat het Vlaams gevoel voor ons geen romantische idealisme is, maar een niet-aflatende ergernis over concrete toestanden, over misdadige economische achteruitstelling veel meer nog dan over bewuste vernedering en hooghartig misprijzen. Hij legt feilloos en genadeloos de strategieën bloot waarmee de Franssprekenden het Belgisch systeem naar hun hand hebben gezet en blijven zetten, steeds ten nadele van Vlaanderen.

De tijd is voorbij dat België vanzelfsprekend was. De afbrokkeling is ingezet door het ontstaan van de gemeenschappen en de gewesten, die autonome zeggingsmacht verwierven over steeds meer domeinen. Na elk kasteelakkoord, na elke staatshervorming, na elke regeringsvorming blijft er minder over van België. Ook het meest zichtbare heilige huisje, het koninklijk paleis in Laken, ligt nu zwaar onder vuur, samen met de riante paleizen en villa’s van de andere leden van de koninklijke familie. Dat is voor een deel te wijten aan de bedenkelijke levensstijl en het desastreus gebrek aan intellectuele capaciteiten dat die familie kenmerkt. Maar zelfs in de irreële veronderstelling dat wij zouden gezegend zijn met een bekwaam koningshuis dat bovendien ook nog vlot Nederlands zou spreken, zou blijken dat de tijd van de koningshuizen voorbij is. ’89 tue la noblesse, zong Brel en zo is het inderdaad. Na de Franse Revolutie zijn de koningshuizen alleen nog kunstmatig in leven gehouden en in de daarop volgende eeuw hebben ze gretig elke kans aangegrepen om zich grondig politiek te vergissen. Vandaag zijn alleen nog onwetenden voorstander van een monarchie.

Het is de niet geringe verdienste van uiterst bekwame en integere figuren als Jean-Pierre Rondas dat de Vlaamse zaak bespreekbaar geworden is, niet als een academische historische kwestie, maar als een staatszaak, als een kwestie van levensbelang voor Vlaanderen. Binnen de Belgische context is Vlaanderen steeds achteruitgesteld en dat is vandaag nog steeds aantoonbaar zo. Vlaanderen krijgt minder dan waarop het recht heeft, omdat de Franssprekenden meer krijgen dan waarop ze recht hebben. Rondas toont overtuigend aan hoe dat vroeger gebeurd is, hoe dat vastgelegd is met wetten en grendels en speciale meerderheden, en hoe dat vandaag nog steeds mogelijk is door de laksheid en de lafheid van de traditionele Vlaamse partijen.

Deze essays lezen zo vlot als ze geschreven zijn. Ze neigen inderdaad vaak naar het politiek pamflet, althans door hun taal en stijl. Door hun gedegen inhoud en de kracht van hun argumenten overstijgen zij niet alleen de actualiteit waaruit ze zijn ontstaan, maar ook alle partijpolitieke belangen die zouden kunnen meespelen. Rondas schaart zich niet achter een of andere partij, hij werpt zich niet op als een tegenstander van Wallonië, Brussel of zelfs de Franstaligen, maar als een gedreven verdediger van de historische rechten van Vlaanderen.

Een absolute aanrader voor elke rechtgeaarde Vlaming!

Onze septische put is vol. Na lang uitstellen heb ik een firma in de buurt opgebeld en nu is het zover: morgen komen ze de put ledigen.

Dat is nu het grote verschil met ons koningshuis, zie.

Ik lees geen kranten of weekbladen, maar via facebook werd mijn aandacht getrokken op een interview in De Standaard met em. prof. Lode Wils en een reactie daarop van em. prof. Eric Defoort. Wie dat wil nalezen, kan dat gemakkelijk zelf googelen. Hoewel het antwoord van professor Defoort precies weergeeft wat ook mijn spontane reactie was bij het interview met professor Wils (bij wie ook ik destijds college liep), wil ik toch even wat dieper ingaan op mijn eigen Vlaams nationalisme.

Let om te beginnen op het ontbreken van het koppelteken. Daarmee distantieer ik mij al enigszins van het Vlaams-Nationalisme dat tijdens, tussen en na de twee Wereldoorlogen zo sterk verbonden is geweest met de collaboratie met de Duitse bezetter. In het licht van de historische genocide door het Duitse Nationaal-Socialisme heeft die collaboratie en dat Vlaams-Nationalisme een onverholen negatieve morele connotatie meegekregen, en dat is ook wat Lode Wils uitvoerig en niet zonder enig innuendo naar voren schuift in het interview, en wat de journalist van dienst zo gretig oppikt.

Professor Wils bezondigt zich daarmee aan wat in het Frans ‘faire l’amalgame’ heet, een amalgaam maken, of: er een soepje van maken. Kijk eens, als vandaag ongeveer veertig procent van de Vlamingen voor de N-VA zegt te stemmen, dan is het onmogelijk dat die allemaal of zelfs grotendeels afstammen van collaborateurs. Ikzelf ben daar een sprekend voorbeeld van: geboren na de oorlog; Moeder was van 1905, Vader van 1909 en ze hebben dus de beide Wereldoorlogen meegemaakt, de eerste als kind, de tweede als jonggehuwden (1935). Hun ouders waren geen collaborateurs en zij zelf ook niet; de twee jongere broers Vader zijn op het laatst (verplicht?) in Duitsland gaan werken en zijn nadien nooit meer gezond geweest en zijn dan ook vrij vroeg gestorven. Er is niets in mijn achtergrond dat ook maar enigszins naar collaboratie zweemt en ook ikzelf heb nooit iets anders gevoeld dan afschuw voor het Duitse imperialisme en voor het infame Nazisme. Duitsland was de vijand, punt. En toch ben ik sinds mijn prille jeugd Vlaamsgezind en een hartsgrondige tegenstander van de nefaste Belgische constructie.

Volgens Lode Wils heb ik dat van mijn katholieke achtergrond. Maar precies tegen die achtergrond heb ik mij altijd uit alle kracht verzet, mijn hele leven lang en zeer publiek uitgesproken sinds ik op pensioen ben. Wils denkt als een wetenschapper. Hij heeft het over ‘de’ katholieken, ‘de’ socialisten, ‘de’ liberalen enzovoort en daarmee bedoelt hij onvermijdelijk de groepen die in het parlement hun politieke vertegenwoordigers hadden. Maar wat betekent dat concreet?

Nog niet zolang geleden had N-VA één vertegenwoordiger in het parlement. Als we professor Wils volgen, waren er toen dus zo goed als geen mensen in Vlaanderen die het gedachtegoed van die partij toegedaan waren. Enkele jaren later vertegenwoordigt die partij bijna de helft van de Vlaamse bevolking in hetzelfde parlement. Er klopt duidelijk iets niet. Vlak na de laatste (hopelijk!) oorlog was Vlaanderen in overgrote meerderheid katholiek en dat bleek ook in het parlement; vijftig jaar later is het katholicisme in Vlaanderen uitgestorven. Veranderen de mensen dan zo gemakkelijk van gedacht?

Natuurlijk niet. Een persoon is geen katholiek, socialist of liberaal. Dat zijn etiketten die men op mensen kleeft die tijdens een bepaalde verkiezing voor een bepaalde politieke partij stemmen. Ik heb in mijn leven op zowat alle partijen gestemd, behalve op het Vlaams Blok/Belang. Het is al te simpel om mensen zo in te delen en zo te beoordelen, maar als wetenschapper kan je natuurlijk niet anders, dat is het enige houvast dat je hebt, want in de ziel van de mens kan je niet kijken. Wie was er collaborateur, destijds? Alleen wie veroordeeld is of vermoord? En is iedereen terecht veroordeeld, en is er iemand terecht vermoord? Waren alle Vlamingen collaborateurs, zoals de Franstalige Belgische pers zo graag wil laten geloven? Waren alle katholieken Vlaamsgezind, of zelfs een meerderheid? Waren er geen Vlaamsgezinde socialisten of liberalen? Was er dan geen liberaal katholicisme? Geen Kristenen voor het Socialisme?

Ach, de opvattingen van een mens zijn zoveel complexer dan het beeld dat Lode Wils ervan schetst in dit interview. Zeker, zijn opvattingen zullen wel wat meer genuanceerd zijn dan hier blijkt, maar het siert hem niet dat hij zich op zijn oude dag laat verleiden tot dergelijke interviews die door hun kort bestek noodzakelijk ongenuanceerd zijn, ik zei bijna: zwart/wit.

Wij zijn ook niet door ons verleden gedetermineerd. Mijn oudste broer is zijn leven lang katholiek gebleven, heeft zich laten berechten op zijn sterfbed; ik ben overtuigd atheïst en strijdbaar antiklerikaal. En zo is het in het algemeen. Mensen denken heus zelf wel na. Bij N-VA zitten nu mensen die vroeger voor een andere partij stemden, dat kan niet evident niet anders. Als het Vlaams nationalisme zwartgekleurd is, waren ze dan al zwart toen ze nog blauw, groen/oranje of rood stemden? Het heeft niet de minste zin meer om zoals Lode Wils te denken en te spreken in termen van partijpolitieke en ideologische tegenstellingen van een halve of een hele eeuw geleden.

Mijn Vlaams nationalisme heeft niets met Duitsland te maken, niet met het Keizerrijk, niet met het Dritte Reich, niet met de Bundesrepublik, niet met het recentelijk verenigde Duitsland. Zoals Eric Defoort zegt: het heeft alles te maken met België. Het koninkrijk België is een anomalie, een cynische historische constructie van de grootmachten na Napoleon, dat is straks tweehonderd jaar geleden! België is nefast voor Vlaanderen, het is nefast voor België. Het had al lang moeten verdwenen zijn en het wordt nog enkel in stand gehouden door wie er ten onrechte van profiteert.

Daarom is het perfect verstaanbaar dat N-VA niet in de federale regering zit en er niet wil in zitten, in tegenstelling tot alle andere partijen. De enige federale regering waaraan de N-VA kan deelnemen, is er een die zichzelf en meteen België opheft, en zo Vlaanderen teruggeeft wat het nooit had mogen verliezen: zijn grondgebied, zijn taal, zijn instellingen, zijn eer, zijn trots, zijn ziel.

Bij enkele recente straatinterviews met Franstalige federale ministers en met de Waalse premier van de federale Belgische regering bleek nog eens overduidelijk dat zij onze taal niet machtig zijn. Zij slagen er niet in om op eenvoudige vragen te antwoorden in een begrijpelijk Nederlands. Meer nog: zij verstaan de vragen meestal niet eens, en om dat te verbergen, geven ze een ontwijkend of niet ter zake doend antwoord.

Men kan zich daaraan ergeren op principiële gronden: federale ministers en zeker de premier van België zouden de taal van de meerderheid van de bevolking moeten spreken. Dat is evident, maar er is meer aan de hand. Door zich in stuntelig of zelfs schabouwelijk Nederlands uit te drukken, geven deze eminenties de indruk dat zij idioten zijn, terwijl ik voorlopig nog altijd bereid ben aan te nemen dat zij dat niet zijn. Ik verklaar mij nader.

Een kind dat zich onbeholpen uitdrukt, beschouwt men als onmondig, als nog niet helemaal compos mentis, of zoals ze in Leuven zeggen: ‘nog nie toetoe’ (nog niet tot daar). Zich verstaanbaar kunnen maken is de eerste vereiste om ernstig genomen te worden. Wij gebruiken die norm ook voor vreemdelingen. De Grieken noemden al wie geen Grieks sprak ‘barbaroi’, een onomatopee die perfect nabootst wat de Grieken hoorden als vreemdelingen tot hen spraken: gewauwel. En dus werd hun benaming voor vreemdelingen die een onverstaanbare taal spreken ook een internationaal waardeoordeel: barbaren, ongeletterde, onbeschaafde personen die nauwelijks van de dieren te onderscheiden zijn. De Vlaamse en Franstalig Belgische kolonisten die naar ‘de’ Kongo trokken, namen dezelfde houding aan tegenover de ‘zwartjes’: goed genoeg om als slaven te werk te stellen, te verkrachten, te mishandelen, maar nauwelijks mensen. Vandaag nemen wij nog steeds die houding aan tegenover vreemdelingen, ook al spreken die vaak (noodgedwongen) veel meer talen dan wij.

Vlamingen nemen tegenover personen die uitsluitend Frans spreken nog altijd die misprijzende houding aan. Een tiental jaren geleden, in 2001,  leidde dat tot een vreselijk treinongeval in Pécrot, op de spoorlijn Leuven-Ottignies. Er was een trein uit Ottignies op het verkeerde spoor geraakt en die denderde als in een slechte film onontkoombaar af op de nietsvermoedende tegenligger uit Leuven. Een Waalse spoorwegbeambte telefoneerde in volle paniek naar zijn collega in Leuven, maar in het Frans, natuurlijk. De Vlaamse collega reageerde geïrriteerd: wazegdegaanaa? kverstoanekikaanie, zenne, zegtanekie in tVloms menneke… Waarop de Waalse collega als uitzinnig bleef roepen: arrêtez ce train, arrêtez ce train! Maar toen was het al te laat: acht doden, twaalf gewonden.

Door te proberen om ‘Vloms’ te spreken en dus hun goede wil te laten zien, bereiken de Franstalige politici, bedrijfsleiders, vakbondsmensen, journalisten en inderdaad ook de Koninklijke familie precies het tegenovergestelde effect. Ze komen door hun manifeste onkunde immers niet over als mensen die een inspanning doen om onze taal te spreken, maar als volslagen idioten. Wie zich niet in onze taal kan uitdrukken, is nog altijd een barbaar waarvoor we niet het minste respect hebben.

Let wel, dat gaat enkel op voor mensen van wie we terecht mogen verwachten en zelfs eisen dat ze Nederlands spreken. De dalai lama mag hier om het even welke taal gebruiken, en ook Obama, zelfs Sarkozy of Hollande. Maar Di Rupo niet: die moet Nederlands spreken, als premier van België. Doet hij dat niet (en hij doet het nog steeds niet) dan komt hij over als een kluns, een idioot, een karikatuur van zichzelf. Dat is de reden waarom ik hem gewoonlijk een clown noem. Telkens hij in het Nederlands in het nieuws verschijnt, word ik verscheurd tussen woedende ergernis en hilariteit: het zou amusant en komisch zijn, als het niet zo tragisch was.

Mijn ietwat verrassende raad aan de Franstalige eminenties is: sa vrienden staakt uw wild geraas en spreek in het vervolg nog uitsluitend Frans. Je zal dan ten minste een behoorlijk antwoord kunnen geven op vragen en zeggen wat je te zeggen hebt. Men zal je dan voor vol aanzien, ook als men je kwalijk blijft nemen dat je geen Nederlands spreekt. Dat laatste is een (belangrijke!) politieke kwestie, het eerste is een elementair menselijke. Beter overkomen als een Nederlands onkundige vreemdeling (wat ze in feite zijn) dan als een idioot die er niet in slaagt om zich verstaanbaar te maken.

Er zijn wel meer dingen in mijn leven waarover ik achteraf spijt heb, zeker nu ik wat ouder geworden ben. Maar er is een aspect van mijn kleinburgerlijke achtergrond dat me wel erg dwars zit. In de omgeving waarin ik ben opgegroeid, was men zeer uitgesproken in zijn oordeel; wij hadden gelijk, al de anderen ongelijk; wij waren de goeden, al de anderen de slechten enzovoort. Dat vond zijn oorzaak in een ongetwijfeld goedbedoelde manier om ons duidelijk te maken wat goed en slecht was, een belangrijk element in de opvoeding van kinderen, maar alles hangt natuurlijk af van wat me goed noemt en wat niet. Het is zo kenmerkend voor een kleinsteeds of dorpsmilieu dat men niet veel verder kijkt dan zijn neus lang is. Alles wat anders is, is dan slecht.

Zo waren socialisten en liberalen slecht, want wij waren tsjeven, katholieken dus; waarschijnlijk waren ook wij de slechten in een liberaal of socialistisch gezin, al ben ik daar niet helemaal zeker van: katholieken waren nog een stuk zelfzekerder en onverdraagzaam dan de anderen. Protestanten waren ook letterlijk uit den boze en over ongelovigen werd niet eens gepraat; vrijmetselaars waren des duivels. Arbeiders, daar keek men op neer, als men er geen schrik voor had. Wie vreemd ging of scheidde, plaatste zich meteen aan de verkeerde kant. Homo’s werden doodgezwegen, maar er was geen twijfel over dat wat ze deden afschuwelijk was.

Het was zelfs voldoende dat men een ander dialect sprak. In Eeklo, mijn geboortestad, liep er een spoorlijn aan de rand van het stadscentrum; wat aan de andere kant van die spoorlijn lag, noemden we onveranderlijk Over d’IJzers; wie daar woonde, sprak lichtjes anders dan in het stadscentrum. Het accent neigde bijna onmerkbaar naar wat nog verder lag, de boerenbuiten. En dus keek men neer op wie zelfs maar een zweem van dat boerse verried in zijn of haar taal.

Ik nam als kind aanvankelijk al die ‘morele’ oordelen gewoon over. Ik hoorde niet anders bij mijn ouders; mijn moeder was daarin zeer uitgesproken, maar mijn drie ongetrouwde tantes, die nochtans (net…) over d’ijzers woonden, dreven het wel heel ver.

Toen iemand mij later in Leuven de eerste keer een homo aanwees in ons gezelschap, wou ik die zelfs niet aankijken, laat staan aanspreken. Ik was erg vooringenomen en ik ben dat lang gebleven, en dat spijt me. Ik heb op die manier kansen gemist om mensen te ontmoeten die anders waren, en dat is jammer. Ik heb helaas ook mensen gekwetst en liefdeloos behandeld, en dat is erger dan alleen maar jammer.

Vandaag leven we in een meer tolerante maatschappij. Wij zien meer mensen die anders zijn dan wij en wij stellen vast dat zij het niet slechter doen dan wij, soms zelfs zeer in tegendeel. Dat geeft te denken. Er zijn de media die de verscheidenheid illustreren zonder daaraan meteen een moreel oordeel te verbinden. Geleidelijk aan verruimt dat de geesten.

Allerlei dingen ‘kunnen’ nu die vroeger not done waren. Sinds ik de VRT, de Vlaamse ‘staatsomroep’ radicaal vaarwel gezegd heb, bekijk ik samen met Lut het avondnieuws op VTM. Dat zou vroeger ondenkbaar geweest zijn. Ik stel echter vast dat het nieuws daar helemaal niet moet onderdoen voor het ‘officiële’ nieuws, integendeel. En zo zijn er waarschijnlijk talloze zaken die ik onnadenkend heb uitgesloten, en die een volwaardig alternatief zijn, indien geen aanmerkelijke verbetering.

Natuurlijk zijn er nog altijd grenzen, en er zijn ook nog altijd onverdraagzame mensen. Maar al bij al vind ik dat men in mijn omgeving althans niet meer zo eenzijdig is als toen ik nog een kind was. Dat stemt me hoopvol, ook als ik de onverdraagzaamheid en de haat die er nog altijd is in de wereld dagelijks voorgeschoteld krijg in de nieuwsberichten.

Ik heb een evolutie doorgemaakt in mijn denken, in mijn oordeel over de anderen. Wij hebben allemaal een dergelijke evolutie doorgemaakt, elk op zijn manier en de wereld is daardoor een beetje meer leefbaar geworden. Wat er in mijn leven gebeurd is, daar kan ik niets meer aan veranderen. We dragen ons verleden met ons mee, als goede herinneringen en als pijnlijke, die ons tot in onze meest benauwende nachtmerries achtervolgen.

Mocht er iemand zijn die dit leest en die aan mij terecht een slechte herinnering heeft overgehouden, dan wil ik me, voor wat het waard is, daarvoor gemeend verontschuldigen. Als je me ooit nog mocht ontmoeten, dan reik ik je mijn hand en ik hoop dat je meer openheid zal betonen dan ik toen, en me zal vergeven.

Karel

Ik krijg enkele reacties op mijn afkeer van de staatsomroep. Ik wens hier uitdrukkelijk te verduidelijken dat het niet gaat om een totaal afwenden van de wereld en van de media, natuurlijk, maar om een bewuste keuze die ik maak op ernstige en objectieve gronden. Daarmee herleiden we een instelling als de VRT tot haar ware proporties: een NV tussen de andere in het ruime medialandschap. Zo ontzeggen we althans voor onszelf die instelling haar gezag en haar invloed over onszelf, we bevrijden ons van haar en ontnemen haar de exclusieve en geprivilegieerde plaats die ze had ingenomen, zoals we dat bijvoorbeeld ook gedaan hebben van de katholieke kerk. Als je er even bij stilstaat, dan was het even verwonderlijk om zoveel aandacht te besteden aan de VRT als wij deden met de kerk. Wij kunnen best zonder de ene en zonder de andere instelling.

Door de kerk af te wijzen, hebben wij haar ook ontmanteld, ze is nu quasi onbestaande. Wanneer genoeg mensen zich van de VRT afwenden en de kijk- en luisterdichtheid daardoor afneemt, moet dat hetzelfde gevolg hebben. Wij beslissen over onze wereld, niet omgekeerd. Indien de VRT niet deugt, en dat lijkt mij een feit, dan kan die niet als dusdanig overleven. Als die instelling wel overleeft, omdat er voldoende mensen het een goede instelling vinden, dan heb ik mij vergist, of vergissen de anderen zich. Als ik me vergis, dan moet ik daarvan de gevolgen dragen: geen publieke omroep voor mij. Als de anderen zich vergissen, dan geloof ik dat dit geen blijvende toestand kan zijn: one cannot fool all of the people all of the time.

Wie had ooit gedacht, vijftig jaar geleden, dat de kerk in Vlaanderen zou herleid zijn tot een stelletje suffende ouderlingen en enkele jongeren met (tijdelijke) waanideeën, geleid door enkele wanhopige conservatieve naïevelingen of cynische profiteurs? Het kan een tijdje duren voor de dingen duidelijk worden, maar dat is de enige vorm van verandering waarbij geen doden vallen. Met de media is hetzelfde aan het gebeuren. Er is nu concurrentie, je hoeft niet verstoken te blijven van nieuws &c. omdat je niet meer de VRT volgt. Wijzelf kijken nu naar het VTM-nieuws om zeven uur en dat valt best mee. Ik heb steeds geweigerd om naar VTM te kijken omdat ik dat associeerde met commercie, minderwaardige kwaliteit, amateurisme, frivoliteit en, vooral, morele inferioriteit en gebrek aan objectiviteit en ernst. Maar nu blijkt dat die gedachte volledig fout was: het is precies de VRT die zondigt op al die gebieden! Ik zat gevangen in een vooroordeel dat het instituut zelf me opdrong. Nu ik het VTM-nieuws bekijk, stel ik vast dat de waarheid anders is.

We kunnen nu kiezen en vergelijken en zelf beslissen en dat is wat we te allen tijde moeten doen. Als VTM mij niet bevalt, dan zoek ik verder tot mijn verlangens ingewilligd zijn. Dat kan later misschien ook weer de VRT zijn, als de huidige malaise verdwenen is.

Misschien vergis ik me wel degelijk en is de wereld aan het evolueren in een richting die niet de mijne is. Dat is mogelijk. Ik heb nog maar een beperkte tijd te leven met behoud van mijn oordeelsvermogen, hooguit een tiental jaren, misschien. De wereld heeft nog een langere toekomst. Ik zal zolang ik dat kan kritisch blijven en zo een heel klein beetje mijn stempel drukken op die toekomst. We zien wel. Voorlopig ben ik blij dat ik van onder de vleugels van de staatsomroep weg ben. Ik voel me niet meer verplicht om alles te weten wat ze daar vertellen, noch om het met alles eens te zijn. Ik zal kritisch blijven, maar mijzelf niet meer martelen door te blijven kijken en luisteren. Het kan ook zonder!

Ik voel dat niet aan als een vermindering van mijn levenskwaliteit, maar als een verbetering: ik heb nu meer tijd en aandacht voor andere zaken, die veel belangrijker zijn dat wat de VRT meent te moeten brengen. Bijvoorbeeld de klassieke of ernstige muziek; op de VRT is dat bijna uitsluitend de top 100. Op de Nederlandse Concertzender heb ik op enkele dagen al meer onbekend werk en onbekende uitvoeringen gehoord dan op een jaar VRT. Dat ik niet meer hoef te luisteren naar de commentaren tussendoor en naar de interviews, mensenlief, wat een verademing! Eindelijk af van het getater van de presentatoren, de woordenkramerij van de studiogasten, de zelfingenomenheid van de makers van ‘ernstige’ programma’s, de beoordeling van alles en iedereen door zelfaangestelde experts, de futiliteit van wat als belangrijk wordt voorgesteld.

Lieve mensen, doe eens de proef op de som: zet je radio en tv een dag af, of stem af op een andere zender. Dan merk je pas hoe verslaafd je bent, hoe je alles gewillig ondergaat. Dat is geen leven. Het kan echt ook anders. Probeer het eens?

Ik ben nog aan het afkicken van mijn levenslange verslaving aan de Vlaamse staatsomroep, maar wat ik nu al niet meer mis, is het opgeheven vingertje van de VRT.

Het is niet meer veranderd. In de lagere school werd het alleen maar erger en in de middelbare school, waar je toch verwacht dat het er humanior aan toe zou gaan, waren de niet-autoritaire leraren zeldzaam en stonden ze in de pikorde duidelijk achter de feldwebels die het gezag op zich genomen hadden: de directeur, de superior, de prefect, de subregenten, de studiemeesters… Zij stonden in voor onze ‘opvoeding’ tot deugdelijke katholieken, niet voor onze wetenschappelijke vorming. Zelfs aan de (katholieke) universiteit was dat nog zo: het gezag was er in handen van priesters en het woog als lood op het universitaire leven, zelfs in 1968. Toen ben ik zelf tot het instituut toegetreden, in mijn geval die zelfde Katholieke Universiteit Leuven, uitgerekend de Faculteit der Godgeleerdheid, waar het aantal lekenprofessoren omzeggens nihil was. Mijn hele ‘actieve’ leven heb ik aan die universiteit doorgebracht als slachtoffer en op mijn beurt als dader van het (morele) gezag.

De gezagsdragers van de katholieke kerk van heel het Vlaamse katholieke publieke leven waren echter niet democratisch verkozen voor een ambtstermijn, maar quasi ad vitam, voor het leven. Zij belichaamden het instituut, ze werden het instituut zelve, en die vereenzelviging beschouwden ze als een eer en een heilige plicht; wie dat niet deed, was niet voldoende toegewijd en onwaardig om het gezag op zich te nemen. Men moest afstand doen van de eigen ambities en zich onderwerpen aan de doelstellingen van het instituut.

Wat ik niet besefte, ook niet toen ik de rangen van het instituut vervoegde, wat dat er geen instituut is. Er zijn alleen maar mensen die doen alsof het er is, aan beide kanten van de barrière. De machtsdragers verdedigen hun eigen gezag en zoeken hun eigen ambities te realiseren via het instituut. De onderdanen gebruiken het instituut voor hun eigen doelstellingen en proberen zich zoveel als mogelijk te onttrekken aan de verplichtingen die het instituut hen oplegt. Men stelt zich geen vragen over de ontelbare instituten die er zijn, men aanvaardt hun bestaan en hun gezag en dat van diegenen die met de uitvoering en de toepassing van dat gezag belast zijn.

Dat geldt in de hoogste mate voor het staatsgezag en al de vormen die dat aanneemt. Een daarvan is de staatsomroep, aanvankelijk en tot in 1960 het NIR, het Nationaal Instituut voor Radio-omroep, daarna de BRT, Belgische Radio en Televisie tot 1991. Toen kwam de splitsing in een BRTN en een RTBF. Op 1 januari 1998 heette dat de VRT, geen parastatale meer maar een NV van publiek recht. De staatsomroep was dus aanvankelijk een echte staatsinstelling, die ook gebruikt werd voor ambtelijke belangrijke mededelingen, zoals de koers van de aandelen, de waterstanden van de rivieren, boodschappen van en naar zeelieden, de zondagsmis… Het nieuws en de informatie die je er kreeg, droeg het kenmerk van de staat, het was officieel. Dat merkte je ook aan de stijl: er was geen plaats voor frivoliteit, radio was een ernstige zaak. Het was met andere woorden een instituut en de mensen die er werkten waren staatsambtenaren, bekleed met gezag, in afdalende orde van de directeur-generaal naar de koffiemadam en de poetsvrouw die de toiletten proper hield.

Wie aan een instituut werkt, ontleent daaraan zijn of haar statuut en gezag. Dat uit zich in uniformen en aangepaste kledij, in wedden en lonen en pensioenen, in titels en hiërarchieën, in structuren, gebruiken en geplogenheden, in vlaggen en wimpels, logo’s en iconen, eretekens en reverenties, in allerlei uiterlijke tekenen en stilzwijgende overeenkomsten. Men is niet meer zomaar zichzelf, men is zijn functie. Een onbenul met een uniform aan of met een titel wordt dan plots een gezagsdrager die men moet respecteren of zelfs vrezen.

De verleiding is enorm, natuurlijk, voor elke gezagsdrager, op elk niveau, om zich te laten gelden. Wij maken het dagelijks mee, als dader of als slachtoffer. Het kan de bediende aan het loket zijn, of de kassierster in de supermarkt, de kaartjesknipper op de trein, de belastingsambtenaar, de directeur op school, het diensthoofd op het werk, de bisschop, de minister, de vakbondsafgevaardigde, de partijleider…

Ik keer terug naar mijn bedenkingen over de staatsomroep. Ook nu de VRT een NV is, blijft het een staatsomroep, die vrijwel volledig betaald wordt met belastingsgeld. Het personeel heeft nog een bijzonder statuut. Maar zelfs zonder die juridische onderbouw voelt de VRT aan als een staatsinstelling. Men gedraagt zich daar nog steeds als dusdanig en men kijkt met misprijzen neer op de commerciële zenders, die het zonder staatssubsidies moeten doen. Men voelt zich superieur, niet alleen kwalitatief maar vooral ook moreel. Het is vanuit dat morele superioriteitsgevoel dat men de boodschap brengt. In het journaal blijkt dat uit de morele verontwaardiging die men ten toon spreidt bij de nieuwsitems: moord en verkrachting, oorlog, fraude, verkeersslachtoffers, noem maar op. Het volstaat niet dat men het nieuws brengt, er moet altijd een opgeheven vingertje bij zijn, een moreel oordeel en vaker nog een morele veroordeling. Als men het over het ‘Griekse drama’ heeft, gebeurt dat in dramatische termen: Griekenland staat aan de rand van de afgrond en dat is hun eigen schuld, ze hebben vals gespeeld, ze hebben boven hun stand geleefd en moeten nu maar het gelag betalen. Enzovoort, uitentreuren. Je kan de obligate morele verontwaardiging aflezen van het gezicht van de presentatoren.

Een gevolg van die ingesteldheid is dat men bij voorkeur slecht nieuws brengt. Dat geeft immers volop de gelegenheid om de gemoederen te bespelen met die morele bekkentrekkerij. Als er eens iets goeds te melden valt, is de teleurstelling en de wrevel duidelijk merkbaar bij de nieuwslezer van dienst. Aan het goede nieuws, dat er toch ten minste zo vaak moet zijn als het slechte, besteedt men nauwelijks enige aandacht en dan nog en passant. Elke verkeersdode moet vermeld, het liefst nog met bloederige beelden, maar niet elk pasgeboren kind.

Een ander gevolg is dat men bij de openbare omroep een hoge concentratie vaststelt van linkse intellectuelen, of wat daarvoor doorgaat, van wereldverbeteraars allerhande en moraalridders. Van mensen kortom die zich met de staatsomroep vereenzelvigen en bekleed met dat onverdiend gezag de wereld belerend en verwijtend tegemoet treden. Alsof zij doordat ze tot de VRT behoren plots iets anders worden dan wie of wat ze waren, alsof hun noblesse óns oblige. Wat geeft hen het lef, denk ik dan, om hun opinie zomaar de huiskamers in te jagen? Wie zijn zij wel, dat zij het allemaal zo goed begrijpen en het ook nog goed kunnen uitleggen? Waarom zouden zij het beter weten, dag na dag, dan jij en, ja, waarom niet, ook ik? Zijn zij dan expert op al de gebieden die zij in één uitzending bestrijken? Komen al hun voorspellingen dan uit? Zijn al hun interpretaties wel gerechtvaardigd? Vergissen zij zich nooit schromelijk? En verontschuldigen zij zich ooit voor hun flaters, hun onnauwkeurige verslagen of hun misplaatste opmerkingen waar niemand om gevraagd heeft, voor wat ze niet vermeld hebben, bewust of uit onwetendheid? Waarom zouden zij beter zijn dan iemand anders? Toch niet gewoon omdat zij bij de VRT werken? Er zijn ongetwijfeld verstandige, eerlijke en hardwerkende mensen bij de VRT. Maar waarom zouden we moeten aannemen dat zij daar in grotere getale aanwezig zijn? Vraag aan honderd willekeurige mensen waar zij zichzelf situeren in hun eigen groep, bijvoorbeeld hun beroep of hun hobby. Meer dan 80% zegt tot de top tien te behoren, wat natuurlijk statistisch onmogelijk is. De zelfoverschatting bij staatsambtenaren is zo mogelijk nog schrijnender.

Ik weet waarover ik spreek. Ik heb tijdens mijn loopbaan vaak te kampen gehad met idioten die met gezagsargumenten hun gelijk moesten halen. Maar ik heb me zelf ook aan dergelijke praktijken schuldig gemaakt, onbewust maar, helaas, ook bewust, willens en wetens. Ik ben vaak verwaand geweest en zelfs aanstellerig, vol misprijzen voor wie mijn mening niet deelde. Dat lag voor een deel aan mijn karakter, maar voor een deel ook aan mijn functie. Power corrupts… Gezag doet mensen dat gezag misbruiken. Machtswellust is een van de diepste gronden van alle kwaad dat mensen elkaar aandoen.

Nu ik geen enkel gezag meer bekleed, geen enkele officiële functie meer bekleed en nog enkel in eigen naam spreek, voel ik een nederigheid die me goed van pas zou gekomen zijn in mijn ‘actieve’ leven. Maar ik voel me tevens bevrijd van de last van de macht en de verantwoordelijkheid die ooit op mijn schouders rustten. Ik kijk nu anders naar de wereld en ik merk dat gezag, macht en het misbruik daarvan de oorzaak zijn van alle ellende. Het is een moeilijke weg terug, maar ik ben ervan overtuigd dat het de enige uitweg is.