Si tacuisses, philosophus mansisses (cf. Boëthius,  De consolatione philosophiae, II, 7, 21)

In de krant las ik een interview met iemand die zich filosoof noemt. Hij maakt zich sterk dat het boerkini-verbod verwerpelijk is op filosofische gronden. Hij steunt zich daarbij op het onderscheid tussen morele normen en praktische voorschriften. Morele normen zijn algemeen geldend, praktische voorschriften kan men naar believen aanpassen. Met het dragen van een boerkini overtreedt men geen enkele morele norm, en dus is dat altijd en overal toegelaten, tenzij het om praktische redenen verboden wordt. Hij ziet echter geen enkele praktische reden om dat te verbieden, dus moet het toegelaten worden.

Kijk, dat is nu een van de redenen waarom filosofen zo’n slechte reputatie hebben. Iedereen ziet onmiddellijk in dat er iets schort aan die redenering, ook al weet men niet meteen waar ze precies fout loopt. Laten we de kwestie eens van naderbij bekijken.

Onze filosoof heeft vanzelfsprekend gelijk wanneer hij stelt dat het dragen van een boerkini op zich niet strijdig is met enige algemene morele norm. Maar dan doet hij alsof een boerkini niets anders is dan de talloze andere modeverschijnselen, of een individuele uitdrukking is van iemands persoonlijkheid. Dat is het niet. Het is iets dat religieuze betweters bedacht hebben en als regel opgelegd hebben aan (alleen) vrouwelijke gelovigen die wensen te baden. Het is dus een religieus voorschrift, een morele norm die verplicht moet nageleefd worden, op straffe van vervolging. Stellen dat gelovigen die verplichting vrijwillig op zich nemen is geen argument: het blijft een morele norm, en geen praktische regel. Het dragen van een boerkini bij het baden maakt deel uit van het geheel van de religieuze wetgeving, en van persoonlijke vrijheid is daarbij geen sprake. De religieuze wetten hebben een absolute geldigheid, en wie daaraan twijfelt, moet maar eens gaan kijken in een land waar die wetten rigoureus toegepast, gecontroleerd en geïmplementeerd worden; of eens gaan wandelen in een wijk van onze grootsteden waar de islam hoogtij viert.

Waar onze filosoof zich vingers in zijn beide ogen steekt, is in zijn blindheid voor de obsceniteit van banale zogenaamd religieuze voorschriften. Hij zou de eerste moeten zijn om aan te klagen dat sommige mensen anderen verplichten om zich op een bepaalde manier te vertonen op straffe van zonde. Hoe men zich kleedt, is inderdaad een praktische zaak, en geen religieuze. Religie moet zich bezighouden met de morele kwaliteiten van de mens, niet met wat ze eten en hoe ze zich kleden. Voor alle mensen geldt de universele regel van vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Dat een vrouw zich niet naakt of schaars gekleed mag vertonen, of haar hoofdhaar niet mag laten zien, dat heeft niets te maken met godsdienstigheid, maar alles met de machtswellust van religieuze fanaten en fundamentalisten. Als filosoof zou men daarop moeten wijzen, en die algemene norm van vrijheid, gelijkheid en solidariteit verdedigen, veeleer dan een kledingsvoorschrift te vergoelijken waarvoor geen enkel ernstig religieus argument voorhanden is. Er zijn immers godsdiensten die de naaktheid verheerlijken. Hoe kan het dan iets zijn dat intrinsiek kwaad is? En als naaktheid geen morele normen overtreedt, waarom moet het dan verboden worden?

Er zijn weliswaar publieke fatsoensnormen, maar ook die zijn niet absoluut. Niemand zal hier bij ons helemaal naakt over de straat gaan lopen, maar men neemt helemaal geen aanstoot aan naaktheid in bijvoorbeeld de sauna of de jacuzzi, en op het strand is er nog maar heel weinig dat verhuld wordt. De christelijke preutsheid van amper vijftig jaar geleden heeft plaats gemaakt voor een zorgeloze cultuur van open lichamelijkheid. Wie zich daarbij niet goed voelt, hoeft daar niet aan mee te doen, maar er is niemand meer die zal aanvaarden dat men die vrijheid van kleding verbiedt. Wanneer er dan een godsdienst is zoals de islam die deze vrijheid ontneemt aan haar vrouwelijke gelovigen, moeten wij ons daartegen krachtig verzetten, omdat het een inbreuk is op de universele waarden van vrijheid, gelijkheid en solidariteit.

Om het heel scherp te stellen: indien onze filosoof zich in een zwembad zou vertonen in een boerkini of een alles omhullend pak, dan zou men dat moeten tolereren als een uiting van zijn persoonlijke vrijheid. Wanneer moslima’s dat doen omdat ze anders niet mogen baden, moeten we dat veroordelen en zelfs verbieden, en wel om filosofische redenen, als een inbreuk op hun persoonlijke vrijheid en gelijkheid.

Vandaar dat mooie Latijnse citaat. Toen iemand vroeg: ‘Zie je dan niet dat ik een filosoof ben?’, kreeg die als antwoord: ‘Als je je mond gehouden had…’

Zo ook onze man uit de krant. Op grond van zijn opleiding en zijn beroep had hij voor een filosoof kunnen doorgaan. Had hij maar gezwegen!

Ik hoor zo weinig over de buxusmot en de schade die ze aanricht. En toch, als ik tijdens mijn dagelijkse wandeling rondkijk, dan valt het op dat in de meeste tuinen de overvloedig aanwezige buxusstruiken en -hagen volledig vernield zijn. Verscheidene constant gardeners hebben de verdorde exemplaren al uitgegraven en verwijderd, met het vaste voornemen nooit ofte nimmer nog buxus te planten. Alleen de meest ijverige buxusliefhebbers hebben hun planten tijdig en herhaaldelijk bespoten en zijn er zo in geslaagd hun fraaie exemplaren gaaf en groen te houden, zich wel bewust van de verplichting die ze zichzelf zo opleggen om elk jaar dat ritueel te herhalen, althans als er dan nog een chemisch product beschikbaar is om de mot en vooral de rupsen te lijf te gaan.

Ik ben nooit een liefhebber geweest van buxus of palm, zoals wij dat noemden. Ik vond het een te kunstmatige plant, geschikt om in strakke rijen te staan, of anders in allerlei nog kunstmatiger vormen geknipt te worden. Mijn voorkeur gaat uit naar meer natuurlijke soorten, zoals camelia, toverhazelaar, rode esdoorn of krulwilg, waarvan mijn oudste zoon me een exemplaar cadeau gaf en die nu de tuin sieren. Of de spirea met zijn spectaculaire witte voorjaarspracht, skimmia, ribes sanguineum, forsythia, blauwe regen en andere klassiekers die weinig onderhoud vragen, grotendeels winterhard zijn en elk op hun manier bijdragen tot de kleurenpracht.

Maar de buxus heeft altijd talloze aanhangers gehad. Of de bezitters van tuinen nu van de lage haagjes hielden in geometrische patronen, of van hogere hagen als afscheiding van de buren, of van solitaire struiken al dan niet in vorm geknipt, in de meeste tuinen kon je prachtige exemplaren vinden in behoorlijke staat van onderhoud. Liefhebbers hebben zelf vele uren besteed aan het onderhoud van hun buxusplanten, of hebben heel wat geld uitgegeven om dat te laten doen. Buxus was de trots van menige tuin of tuinman of eigenaar. Was, want het is gedaan met de buxus, althans voor zover ik dat in mijn buurt kan zien. Dat is niet minder dan een horticulturele revolutie, een tuinbouwkundige paradigmashift. Wat gaan die mensen nu doen? Zomaar overschakelen naar liguster of taxus? Ik kan het mij niet voorstellen. Je bent een buxusmens of je bent het niet. Je vraagt een geitenboer toch niet om over te schakelen op varkens, en vice versa? Of een vegetariër om alleen nog varkensvlees te eten? Een motard om over te schakelen naar de fiets?

En toch besteden de media weinig aandacht aan dit ingrijpend verschijnsel, dat nochtans bijna iedereen treft die een tuin of tuintje heeft, of zelfs maar een terrasje. Als ik met de buren praat, blijkt dat ze allen getroffen zijn. Ofwel hebben ze, zoals bij een beurscrash, hun verlies geïncasseerd en hebben ze alles geliquideerd om erger te voorkomen, ofwel hebben ze zwaar geïnvesteerd om hun struiken en hagen te redden. Niemand is gespaard gebleven. De meeste tuinen vertonen onnatuurlijke lege plekken, andere hebben de geel-rosse restanten van wat eens hun trots was nog niet verwijderd en lijken vertwijfeld een miraculeuze genezing af te wachten. In een zeldzame tuin staat de buxus bijna onnatuurlijk groen te schitteren, een bespoten uitdaging voor de motten en hun rupsen en een stil verwijt aan de buren die het niet zien aankomen hadden, of het niet zien zitten om jaar in jaar uit te spuiten.

Begrijp me niet verkeerd: ik ben niet sarcastisch, zelfs niet ironisch, ik meen het. Dit is evenmin een allegorisch verhaal met een verborgen boodschap over andere schadelijke immigratiebewegingen. Het is een antropologische bespiegeling over een typisch kenmerk van onze tuinen waaraan plotsklaps een einde gekomen is, zonder dat we erin geslaagd zijn dat te voorkomen, en zonder dat men spreekt van een epidemie, een plaag of zelfs maar een merkwaardige gebeurtenis. Ik begrijp dat niet. Hoe kan dat zomaar ongemerkt gebeuren? We treuren om minder, we schrijven de kranten vol over minder ingrijpende verschijnselen dan deze buxit.

Tijdens mijn wandelingen kijk ik meewarig naar de dode struiken en inspecteer ik de nog groene exemplaren op sporen van aantasting; ik praat met de buren als ik hen in de tuin aantref en probeer te achterhalen hoe ze zich voelen bij hun verlies en hoe ze reageren. Soms verbaast hun opvallende ogenschijnlijke onverschilligheid me. Is het echt mogelijk dat het afscheid van hun geliefde struiken en hagen, waaraan ze soms hun hele leven gewerkt hebben, hun helemaal niets doet? Dat ze zonder enige emotie de dode planten uitgraven en hakselen, verbranden of naar het compostpark brengen? Zijn we dan toch iets ongevoeliger tegenover planten dan tegenover onze huisdieren? Ik althans voel het zo niet aan. Ik heb zelfs moeite met het verwijderen van het onkruid en het mos in de voegen van de plaveien van het terras, en ik zou liever het gras van het gazon laten opschieten dan het te kortwieken. Maar niet iedereen voelt het zo aan, daarvan ben ik me wel bewust. En dus moet ik af en toe, of zelfs iets vaker, al eens een compromis sluiten in de tuin. Het zij zo. Zoals ons Vader zaliger zei als het over mensen ging die anders waren dan wij: er moeten er van soorten zijn.

Als ik terugkijk op mijn leven en mijn huidige levenswijze bezie, dan stel ik vast dat ik me niet graag ophoud in grote groepen van mensen, zelfs niet in kleine groepen. Ik heb geen enkele moeite om zelfs met wildvreemden in contact te komen, maar dat doe ik enkel in een individueel gesprek, zonder dat daar anderen bij aanwezig zijn. Dat beperkt mijn sociale contacten uiteraard drastisch, want de gelegenheden voor persoonlijke ontmoetingen zijn veeleer schaars. Er zijn andere mensen, die nood hebben aan het gezellig samenzijn met verscheidene anderen en de min of meer oppervlakkige contacten die men daar heeft. Er zijn ook mensen die zich pas goed voelen wanneer ze kunnen opgaan in een menigte, en graag deelnemen aan publieke bijeenkomsten van allerlei aard, zoals concerten en optredens, sportwedstrijden, of de gezamenlijke beoefening van sport, cultuur of ontspanning.

Het zijn keuzes die men maakt op grond van de eigen aard. Wat voor de ene persoon het opperste geluk is, verafschuwt een andere. Gelukkig mag iedereen zichzelf zijn en hoeven we geen oordeel uit te spreken op basis van dergelijke persoonlijke voorkeuren, die overigens meestal onbewust zijn en gegroeid zijn uit genetisch bepaalde neigingen en uit de levensomstandigheden van elk afzonderlijk.

Wat wij allen echter gemeen hebben, is dat we niet zonder de anderen kunnen. Of je nu samen met honderdduizend anderen een stormachtige voetbalwedstrijd bijwoont, of een rustig gesprek hebt met een goede vriend, of alleen een wandeling maakt in de natuur, steeds gebeurt dat in een wereld waarin heel veel mensen dat mogelijk maken, rechtstreeks en onrechtstreeks. Wanneer ik helemaal alleen (op Toby na) thuis ben en deze tekst schrijf, ben ik mij ervan bewust dat ik dat niet zou kunnen zonder al de mensen die op een of andere manier bijgedragen hebben tot dat uiteindelijk resultaat. Zonder mijn ouders was ik er niet eens geweest, en zonder al de mensen die ik ooit ontmoet heb, zou ik niet zijn wie ik ben. Naast de mensen die ik in levenden lijve mocht ontmoeten, hoe vluchtig ook, zijn er de talloze mensen met wie ik ooit virtueel contact gehad heb, via de media, correspondentie, publicaties, kunstwerken &c. Mijn cultuur is de cultuur van de hele mensheid, mijn talen zijn de talen van verscheidene volkeren door de eeuwen heen. Heel mijn materiële wereld is tot stand gekomen zonder veel concrete inbreng van mezelf. Ik voel die verbondenheid heel scherp en diepgaand aan. De hele wereld, het ganse universum is één groot geheel van identieke elementaire partikels die bepaalde vormen aannemen, en ik ben slechts een tijdelijke onooglijke conglomeratie van dergelijke subatomaire deeltjes, die als razenden ronddraaien in de leegte van de ruimte, zowel in het minuscuul kleine als in het astronomisch grote, in een wervelende wieling van verandering zonder einde. Alles hangt met alles samen, niets ontsnapt aan de invloed van al het andere, niets blijft zonder gevolg.

Wellicht is het eigen aan de oude dag dat ik de zaken nu zo bekijk. Ik heb geen materiële zorgen, geen grote ambities of behoeften, geen vetes of harde conflicten met mijn medemensen. Ik leef in vrede met mijn familieleden, vrienden en kennissen. Ik prijs me gelukkig dat ik grotendeels mag leven zoals ik dat kan en wil in een wereld waarvan ik enerzijds meer en meer vervreemd ben, maar waarmee ik me anderzijds toch intens verbonden weet.

Is het mogelijk dat er niets zou zijn? Het lijkt in principe mogelijk dat er niets zou geweest zijn, maar anderzijds stellen we vast dat er wel degelijk iets is; het is uiterst onwaarschijnlijk dat wij ons alles zouden verbeelden. En zelfs als dat het geval zou zijn, zijn wij er nog altijd die ons iets verbeelden en is er ten minste die verbeelding.  Aangezien het onmogelijk lijkt dat er iets zou ontstaan uit niets, is het redelijk aan te nemen dat er altijd iets geweest is. Laten we dat wat bestaat de substantie noemen, en dus kunnen we zeggen dat de substantie bestaat, of is. Al wat is, of bestaat, is dus substantie. Er is niets anders dan de substantie. Die substantie is onbeperkt. Als ze beperkt zou zijn, zou ze grenzen hebben. Dan zou er naast wat er is ook niets zijn, maar dat spreekt zichzelf tegen: niets kan niet zijn, het is niets.

De substantie neemt vormen aan. Wij hebben een model opgemaakt van het ontstaan van de substantie zoals we die nu kennen. Die vertrekt van een bijzondere gebeurtenis, ongeveer 14 miljard jaar geleden, waarbij er een enorme expansie geweest is van de substantie en waarbij allerlei elementen gevormd werden met de materie of de kracht waaruit de substantie bestaat. De gebeurtenissen in de substantie verlopen niet chaotisch, ze vertonen wetmatigheden. Die natuurwetten laten oneindig veel toe, maar niet alles. De natuur put alle mogelijkheden uit. Al wat kan gebeuren, zal ook gebeuren, tenzij er omstandigheden zijn die dat verhinderen. Alle gebeurtenissen zijn op hun beurt de oorzaak van andere gebeurtenissen. Van al de mogelijke gebeurtenissen is er slechts een deel dat werkelijk gebeurt. De substantie is constant in beweging en verandering, ze neemt voortdurend een nieuwe vorm aan, die bestaat uit alle vormen die de onveranderlijke subatomaire partikels kunnen aannemen.

Die vormen van de substantie, zoals planten en dieren en mensen, maar ook zonnestelsels en sterrennevels zijn eveneens constant in beweging en verandering. Ze ontstaan en vergaan. Sommige zijn als vorm meer in beweging dan andere en vertonen een zekere actieve autonomie. Andere zijn als vorm nauwelijks in beweging en ondergaan passief de invloed van de andere vormen.

De substantie is dus al wat is, een ordelijk onophoudelijk veranderend geheel. De substantie heeft dus ook een verleden: ze is nu anders dan een seconde geleden, of vijf miljard jaar geleden. Maar ze bestaat of is alleen nu. Hoe ze vroeger was, kunnen we alleen proberen te achterhalen, maar het is voorbij. Hoe ze over één seconde zal zijn, of over vijf miljard jaar, weten we niet, maar we kunnen proberen het te voorspellen aan de hand van onze kennis van het verleden op grond van de natuurwetten. Die kennis van het verleden en van de toekomst berust op het feit dat de substantie niet chaotisch is, maar ordelijk. We kunnen op basis van onze kennis van de wetmatigheden uitspraken doen over het verleden en over de toekomst. Maar onze menselijke kennis is beperkt, we kennen niet alle natuurwetten helemaal.

De substantie heeft in een lange evolutie levende wezens voortgebracht en wij zijn één van de vele soorten. Wij mensen beschikken over een lichaam dat bijzonder goed in staat is om zich in stand te houden door middel van onze uitzonderlijk sterk ontwikkelde hersenen. Wij kunnen op grond van onze ervaring uit het verleden en de kennis die we opdoen van anderen projecties maken over de toekomst en ons daardoor laten leiden voor ons handelen. We hebben een geheugen en we zijn in staat tot rationeel denken en dat maakt van de mens een uiterst efficiënt organisme, vooral door onze samenwerking met anderen en het ontwikkelen van een hoogtechnologische informatiebeschaving.

Om ons te handhaven in de wereld zijn we dus voortdurend bezig met het verleden en de toekomst. We zien onszelf en de wereld als een moment op een langere tijdschaal. We doen alsof ons bestaan zich uitstrekt over een bepaalde periode, van onze geboorte tot onze dood. Ook alle andere wezens en zaken kennen we een tijdsduur toe, een permanentie. Van een steen weten we dat die er al een hele tijd was en nog een hele tijd zal zijn. Een eendagsvliegje is veel vergankelijker. We vertrouwen erop dat de meeste zaken die er nu zijn er het volgende ogenblik nog altijd zullen zijn, en we baseren ons daarvoor op onze ervaring en op de wetenschap, die onze ervaring verklaart.

Sommige zaken bestaan gedurende een lange tijd, andere slechts kort. Dat zijn relatieve begrippen: kort en lang in vergelijking met elkaar. Zaken die lang bestaan, hebben een geringere autonomie en bewegen minder, ze zijn duurzamer, ze hebben een grotere vastheid. Zaken die kort bestaan, zijn meer beweeglijk, hebben een grotere autonomie, maar ze zijn minder vast. Of omgekeerd: wat een grotere vastheid heeft, bestaat langer in die vorm, wat een geringere vastheid heeft, is meer vergankelijk. Zaken die een grote vastheid hebben, zijn traag: voor hen duurt de tijd lang, of gaat langzaam voorbij. Zaken die heel kwetsbaar en vluchtig zijn, zijn haastig en snel, voor hen vliegt de tijd.

In feite is die permanentie echter een fictie. Er zijn, of bestaan, betekent: er nu zijn, nu bestaan. We zijn niet meer hoe we gisteren waren, en niet zoals we over een jaar zullen zijn, als we er nog zijn. Zoals de hele substantie bestaan we enkel in het nu, al de rest is herinnering en toekomstprojectie. Ons bestaan is een voortdurend veranderende vorm die de substantie aanneemt, een vorm die gedurende een bepaalde tijd blijft bestaan als hetzelfde individu, ondanks alle veranderingen. Voor we er waren, bestond de materie waaruit wij bestaan onder een andere vorm, en na onze dood zal die materie weer een andere vorm aannemen. Vanuit het standpunt van de substantie zijn wij vormen die de subatomaire partikels tijdelijk aannemen. Wij zijn de vorm die de substantie aanneemt. De substantie is het geheel van alle vormen die ze ordelijk aanneemt.

Het bestaan of het zijn van de substantie en van alle vormen is beperkt tot het nu. We leven nu, niet in het verleden en niet in de toekomst. De tijd is iets dat wij bedenken als een zeer nuttig hulpmiddel bij onze inspanningen om de wereld te begrijpen en ons in stand te houden. Die tijd is dan de denkbeeldige opeenvolging van de nu-momenten. Maar wat is een moment? Het is niet mogelijk dat uit te drukken in een bepaalde grootte, want welke grootte zouden we kiezen? Een seconde, of een miljoenste van een seconde? Het nu ontsnapt aan de tijd, omdat de tijd een kunstmatige indeling is die we geven aan iets dat zich in feite niet leent tot meten en tellen, namelijk het bestaan van de substantie in het nu.

Als we onze aandacht vooral vestigen op de substantie, en niet op de duur van bepaalde vormen, kunnen we zeggen dat de substantie buiten de tijd valt, ze is enkel nu. Haar wetmatigheden zijn eveneens tijdloos, ze veranderen niet. In haar tijdloosheid houdt de substantie al haar wetmatigheden in, en alle mogelijkheden om vormen aan te nemen. Ze houdt virtueel alle mogelijke geschiedenissen in die zich zouden kunnen voltrekken binnen de natuurwetten, en dus ook de ene geschiedenis die zich werkelijk voordoet. Van al wat er zou kunnen bestaan, is er in de tijdloze substantie een blauwdruk aanwezig, omdat de substantie niet chaotisch is, maar ordelijk. De substantie omvat dus niet alleen de materie, maar ook de manier waarop de materie is, de natuurwetten.

De substantie is dus een ordelijke uitgebreidheid. Ze is nooit uitgebreid zonder orde, en nooit orde zonder uitgebreidheid. Ze is materie, en ze is materie op een bepaalde, ordelijke manier. Dat komt doordat al de vormen die ze aanneemt eigen kenmerken hebben, die bepalend zijn voor de manier waarop die vormen op elkaar inwerken. Als we ons concentreren op de natuurwetten, en niet op de materie, kunnen we zeggen dat de substantie een ordelijke structuur is. We kunnen de wetten vastleggen in woorden of wiskundige vergelijkingen of in beelden, maar we moeten steeds blijven bedenken dat die wetten en ideeën niet op zich bestaan: het is slechts de manier waarop de substantie bestaat.

Zoals de mens de tijdloze substantie probeert te vatten in een tijdsduur, proberen we ook de natuurwetten, de manier waarop de substantie is, vast te leggen in begrippen, definities en wetten. Dat is uiterst nuttig, net zoals het vastleggen van de geschiedenis van de substantie in de tijd, omdat het ons toelaat met die wetten, definities, axioma’s en begrippen op een abstracte, logische manier om te gaan en er andere, verborgen wetmatigheden uit af te leiden, die ons een beter begrip geven van de ordelijke substantie en ons toelaten daar ons voordeel mee te doen. De mens heeft op die manier een grote autonomie en is zeer ingrijpend aanwezig in de wereld. Zoals alle vormen die de substantie aanneemt, draagt de mens actief bij tot het uitzicht van de substantie, maar de mens doet dat veel meer dan gelijk welke andere vorm, in die mate zelfs dat de mens in staat is om de planeet die we bewonen onbruikbaar te maken voor menselijke bewoning, of juist uiterst geschikt daarvoor.

Zoals voor het begrip ‘tijd’, moeten we ook inzien dat onze ideeën slechts benaderende verklaringen zijn van de manier waarop de substantie is. Men zou kunnen zeggen dat onze benaderende ideeën op een volmaakte manier aanwezig zijn in de substantie, namelijk als de ordelijke manier waarop de substantie is.

 Deze algemene principes zijn van groot belang voor het leven van de mens, als individu in de samenleving en in de wereld.

Vooreerst is er het besef dat wij een bepaalde vorm zijn van dezelfde materie als alle andere vormen. Wij zijn een deel van het onmetelijke geheel, een van de vele variaties. Wij zijn niet fundamenteel anders dan de rest van de natuur. Wat voor de hele natuur geldt, geldt ook voor ons.

Vervolgens stellen we vast dat wij niet kunnen bestaan zonder de rest van de natuur. Wij hebben de wereld om ons heen nodig op ontelbare manieren, van de lucht die we inademen tot de medemens met wie wij ons voortplanten en een beschaving ontwikkelen.

Het inzicht dat alles in voortdurende verandering is, waarschuwt ons tegen een overdreven behoudzucht. Als we te veel willen vastleggen in materiële vormen, wetten en structuren, proberen we een rem te zetten op verandering, maar de natuur laat zich niet afremmen, de verandering in beweging is een wezenskenmerk van al wat is.

Ook in onze verhouding tot onze omgeving moeten we ons bewustzijn van de vergankelijkheid van al wat is. Wij kunnen niet anders dan ons hechten aan wat ons ontroert en gelukkig maakt, maar wijzelf veranderen voortdurend, en al het andere verandert eveneens: tempora mutantur, nos et mutamur in illis; de tijden veranderen en wij veranderen met hen. De dood wacht alle leven en het is goed dat steeds voor ogen te houden op elk ogenblik van ons leven en van dat van anderen. De dood is geen verschrikking, het is het onvermijdelijk einde van een intrinsiek tijdelijk bestaan.

De samenleving is eveneens voortdurend in beweging. De macht concentreren in bepaalde personen of instellingen of de samenleving vastleggen in starre vormen is een hopeloze poging om die veranderingen tegen te houden. Wij mogen hooguit proberen de veranderingen vreedzaam te laten verlopen.

In alles moeten we in de eerste plaats oog hebben voor het groter geheel: de natuur, de substantie, al wat is. Dat kan alleen door oog te hebben voor zelfs het kleinste deeltje daarvan.

Leonard Cohen (1934-2016)

Er is altijd Leonard Cohen geweest in mijn oor. Zijn eerste songs zijn van 1967, ik was toen 21 en in 1968 ben ik getrouwd en is mijn oudste zoon geboren. Zijn laatste album is van 2016 en ik was 70. Er zijn jaren geweest dat we nog nauwelijks iets van hem hoorden, maar hij kwam steeds terug. De laatste vijftien jaar van zijn leven waren wellicht de meest publiek actieve, met verscheidene nieuwe albums en talrijke optredens voor massaal publiek over heel de wereld, waar hij oude successen afwisselde met nieuw materiaal. Leonard Cohen was herkenbaar en bleef altijd zichzelf subtiel herhalen, zowel in zijn teksten als zijn muziek. Het was die bezwerende, vrij eentonige en eenvoudige muziek en de doordringende declamatie van de gewijde woorden van zijn poëzie die zijn succesformule werden.

Zo zag het er echter aanvankelijk niet uit. Cohen wou dichter en romanschrijver worden. Hij had een bandje aan de universiteit, maar veel betekende dat niet. Zijn eerste poëziebundels waren geen groot succes en Cohen bleef onbekend en onbemind. Tot hij in 1966 besliste dat hij een singer-songwriter wou worden. Een van zijn songs, het beroemde Suzanne werd een hit in de versie van Judy Collins, die hem overtuigde om ook zelf te zingen voor een groot publiek, al viel hem dat aanvankelijk heel lastig. Judy Collins en andere artiesten vertolkten nog meer van zijn songs, en bereidden zo de weg voor zijn eigen optredens in de zaal en voor de televisie. In 1971 gebruikte de cineast Robert Altman drie van zijn songs in zijn film McCabe & Mrs. Miller (met het heerlijke koppel Julie Christie en Warren Beatty). Daarna ging Cohen op tournee in de jaren ‘70, in de Verenigde Staten en Canada, maar ook in Europa. Het was de tijd van de grote festivals, en hij maakte furore. In de jaren 80 werd het wat stiller rond Cohen, met een uitschieter in 1985: de LP Dance me to the end of love. In 1984 verscheen de song die hem wereldberoemd zou maken: Hallelujah, maar dat gebeurde niet door zijn eigen versie, maar door die van John Cale in 1991 en later vooral die van Jeff Buckley. Sindsdien hebben meer dan 200 artiesten de song gecoverd. Zijn carrière kende heel wat ups en downs, maar Cohen kwam steeds terug, vaak met het beste uit vroegere albums, maar af en toe ook met volledig nieuw werk, zoals Ten New Songs (2001).

Cohen had zijn financiële belangen in handen gegeven van een vertrouwelinge, Kelley Lynch, zijn manager. In 2004 bleek dat die aan de haal was gegaan met het grootste gedeelte van zijn spaarcenten en van zijn pensioenfonds. Hij deed haar een proces aan, maar heeft waarschijnlijk nooit een dollar teruggezien van zijn geld. Dat debacle was er mede de oorzaak van dat hij weer op tournee ging in 2008, vijftien jaar na zijn laatste tournee. Sindsdien heeft hij, mede dank zij het enorme succes dat hij overal behaalde, niet meer opgehouden. Zijn laatste album kwam uit drie weken voor zijn dood. Cohen was een levende legende geworden.

Toch blijft zijn succes verbazen. Zijn muziek is zoals gezegd vrij eentonig en voorspelbaar, zijn stembereik beperkt, zijn dramatisch vermogen en zijn présence soms weinig overtuigend. Hij heeft zijn back-up vocals en zijn orkest hard nodig als steun, maar muzikaal stelt die begeleiding weinig voor, zeker als men dat vergelijkt met de spetterende muzikaliteit van bijvoorbeeld Paul Simon. Maar Leonard Cohen trok het grote publiek en wist het ook in vervoering te brengen met zijn shows.

Cohen heeft al vrij vroeg ingezien dat hij met zijn gedichten nooit het grote publiek zou aanspreken. Dat doen zelfs de grootste dichters niet, en Cohens gedichten en songteksten behoren niet tot de absolute top. Als we de tekst lezen van zijn Hallelujah, van Suzanne of van I know who I am, dan valt het op hoe weinig die om het lijf hebben. Dit is de laatste strofe van Hallelujah: ‘Ik deed mijn best, dat was niet veel; ik kon niet voelen, dus probeerde ik aan te raken; ik sprak de waarheid, ik kwam je niet belazeren, en zelfs al ging het helemaal verkeerd, ik zal voor de Heer van het Lied staan, met niets anders op mijn tong dan Halleluja.’ En de middelste strofe van Suzanne: ‘En Jezus was een zeeman toen hij over het water wandelde, en hij stond lange tijd uit te kijken op zijn eenzame houten toren; en toen hij er zeker van was dat enkel mensen die aan het verdrinken waren hem konden zien, zei hij: ‘Alle mensen zullen zeelieden zijn totdat de zee hen zal bevrijden.’ Maar hijzelf werd gebroken, lang vooraleer de hemel zou opengaan. Verlaten, bijna menselijk, verzonk hij onder jouw wijsheid als een steen, en je wil met hem op reis gaan en je wil blind op reis gaan en je denkt dat je hem misschien zal vertrouwen, want hij heeft jouw perfecte lichaam aangeraakt met zijn gemoed.’

De teksten van Cohen bevatten vaak vrij vage religieuze thema’s. Cohen was van Joodse afkomst en is altijd het Jodendom als zijn godsdienst blijven beschouwen. Hij heeft talrijke andere godsdienstige wegen bewandeld, zelfs even dat van de Scientology. Hij is tot boeddhistische monnik gewijd. Hij bewonderde de figuur van Jezus. Beelden en woorden uit verschillende godsdienstige tradities hebben hun weg gevonden in zijn bezwerende poëtische taal, die met haar vele vrije allusies de mensen indringend aanspreekt op de mythische memen die verscholen liggen in het collectief geheugen. Zonder goed te weten wat men hoort, voelt men zich aangesproken; zonder de betekenis van de woorden te vatten, herkent men wat er gezegd wordt, vooral wanneer die profane gewijde teksten gedragen worden door melodieën en ritmes die op hun beurt herinneren aan eenvoudige strofische hymnen en godsdienstige gezangen uit onze jeugd.

Cohen is Hebreeuws voor ‘priester’, en Leonard Cohen is voor de generaties na mei 1968 de hiëratische bard geweest van de nieuwe, vrije wereld en van de vrije liefde; van de democratie en van de opstand tegen onderdrukking; van het individu dat zich afzet tegen de maatschappelijke druk en een eigen weg wil gaan; van het alternatieve leven, seks, drugs en rock & roll. Hij is een zoekende zanger gebleven tot op het laatst, een door en door melancholische romanticus, steeds de zware, zwarte depressie nabij. Hij heeft ons van zijn wilde, woelige leven een ontstellend getuigenis nagelaten in zijn talloze optredens en zijn vele albums. Hij was een kind van zijn tijd, de verscheurde tweede helft van de twintigste eeuw, getekend door oorlogen en revoluties. De laatste vijftien jaren waren een onvermoede bonus, voor hem en voor ons. We zullen zijn zonderlinge, zeurderige zingen zeker missen.

If you should ever track me down

I will surrender there

And I will leave with you one broken man

Whom I will teach you to repair

You know who I am.

De presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten zijn aandachtig gevolgd, ook hier in Vlaanderen., door de media en de sociale media. Elke dag worden we overspoeld met berichten over Trump. Het is me wat teveel geworden, en ik heb afgehaakt op Facebook. Ik probeer ook het avondnieuws te vermijden, maar dat is moeilijk omdat Lut graag kijkt, al dommelt ze daarbij vaak in…

Er is iets merkwaardigs aan de hand in de politiek. Ik heb altijd de indruk gehad dat de mensen politici verkozen omdat ze hen bewonderden om hun kwaliteiten: hun intelligentie, hun talenten. Politici waren bekwame personen, die zinvolle zaken zeiden en verstandige zaken deden, zoals van hen verwacht werd. Men werd niet verkozen om een eigen agenda door te drukken, maar om het land op een goede manier te besturen, de juiste beslissingen te nemen, ook als die onaangename gevolgen hadden, zoals het verhogen van de belastingen of het verlagen van uitkeringen wanneer dat noodzakelijk was.

Het was ook vroeger al duidelijk dat niet iedereen die beslissingen van de politici kon waarderen. De eenvoudige kiezers konden maar weinig begrip opbrengen voor maatregelen die nadelig waren voor hen, of die ze als dusdanig interpreteerden. Ze hadden weinig oog voor het staatsbelang, en dachten in de eerste plaats aan zichzelf. Diezelfde eenvoudige mensen hadden evenmin belangstelling voor hogere ethische waarden of voor kunst en cultuur. Ze waren vooral uit op het bevredigen van hun primaire behoeften, en wel op hun eigen manier. Dat is nog altijd zo.

Daar waar vroeger de politici behoorden tot de ‘betere klasse’ en de politiek dus veeleer geïnspireerd was door hogere waarden, is daarin stilaan een kentering gekomen. Sommige politici zijn bewust de grote massa van de eenvoudige mensen gaan aanspreken in hun eigen taal en zijn gaan inspelen op de vooringenomenheden en vooroordelen van de eenvoudige mensen. Dat is populisme. Het kan dan zijn dat die politici de vrij primitieve opvattingen van de massa delen, maar het is evengoed mogelijk dat zij die alleen maar handig uitbuiten om verkozen te raken.

We zien dus een verschuiving in de manier van politiek bedrijven, en verschuivingen in de politieke agenda. De politiek is niet meer in de eerste plaats gericht op het staatsbelang, of het algemeen belang, en gebaseerd op hogere waarden, maar op de verwachtingen van het kiezerspubliek, op de eenvoudige opvattingen van de massa. Die eenvoudige, gewone mensen zijn het beu hoogopgeleide intellectuelen te verkiezen die het land regeren vanuit hun hoogstaande principes. Ze willen van hun democratische macht gebruik maken om politici te verkiezen die hun eigen opvattingen verdedigen, hoe eenvoudig of primitief of vooringenomen of bevooroordeeld die ook zijn. Als zij bijvoorbeeld racistische gevoelens koesteren, of minder overheidsinmenging willen, of minder belastingen, en meer ruimte voor volksvermaak, stemmen ze voor politici die daarop inspelen.Dat is de wraak van Jan met de pet, de opgestoken middenvinger van de gewone kiezers naar het staatsbelang en de hogere waarden. Men verwacht van de politici dat ze doen wat de massa wenst, en niet noodzakelijk wat ethisch verantwoord is, of wetenschappelijk onderbouwd, of goed op langere termijn, of noodzakelijk in de gegeven omstandigheden. Men is kortzichtig, emotioneel, onnadenkend, agressief, radicaal, eenzijdig, vooringenomen.

Ik zie het hier bij ons nog niet gebeuren dat een toppoliticus (M/V/…) de verkiezingsperiode ingaat met een knalrode pet op het hoofd. Dat is echter wat Trump gedaan heeft. Jan met de pet als presidentskandidaat. Een politicus die zegt wat de gewone kiezers denken, die hun wensen ter harte neemt, die hun programma uitvoert, die hun belooft wat ze verlangen. Die inspeelt op hun meest primitieve gevoelens, en gebruik maakt van hun onwetendheid en kortzichtigheid. Die er niet voor terugdeinst om hun misvattingen te bevestigen met halve waarheden en hele leugens.

Men reageert nu in meer beschaafde middens op de verkiezing van Trump. Het is nuttig daarbij te bedenken dat Trump spreekt namens de massa. Het is de massa die nu aan de macht is, de eenvoudige, primitieve kiezer die de meerderheid uitmaakt van onze wereld. Dat Trump daarmee zijn persoonlijke ambities waarmaakt, is een andere kwestie: hij is een populist die regeert bij de gratie van de massa. De geschiedenis heeft ons geleerd dat dergelijke politici kenmerken vertonen van grootheidswaanzin en mentale instabiliteit, en dus hebben we reden om bezorgd te zijn, zeer bezorgd zelfs, op korte termijn. Op langere termijn moeten we ons vragen stellen over de massa van de eenvoudige mensen en hoe we hun opvattingen en hun verwachtingen naar een hoger peil kunnen tillen.

Er is immers niets mis met het democratisch principe van het algemeen stemrecht. Maar we moeten er wel rekening mee houden dat de massa van de kiezers niet gekenmerkt wordt door haar belangstelling voor wat waar en goed is, maar zich spontaan laat leiden door wat zij als waar en goed ziet. Het komt er dus op aan de eventuele kloof tussen die twee zo klein mogelijk te maken.

Een aandachtige lezer wees me erop dat er een onjuistheid staat in mijn uitleg over de slinger van Foucault. Ik ben echt niet beslagen in wiskunde en ik heb me dan ook laten leiden door informatie die ik op internet vond. Bij Wikipedia staat te lezen dat de tijdsduur die nodig is om de slinger weer op zijn oorspronkelijke plaats te laten terugkomen aan de polen en aan de evenaar gelijk is aan 24 uur: volg deze link wikipedia. Ik had al enige argwaan, omdat de duur groter wordt naarmate de breedtegraad afneemt. Op 30° NB bijvoorbeeld is de duur precies 48 uur. Als je de formule T= 24/sin(breedtegraad) toepast, stel je vast dat op 10° NB de duur al oploopt tot 138,… uren, en op 1° NB, dus dicht bij de evenaar, al tot 1375,… uur. Als je nog dichter bij de evenaar komt, wordt dat aantal uren steeds groter, en op de evenaar is het oneindig. Dat wil zeggen dat het verschijnsel zich daar niet voordoet, omdat de slingerbeweging in hetzelfde vlak ligt als de draaiende aarde.