Verbeter de wereld, begin bij jezelf.

In het voorlaatste jaar van het secundair onderwijs, ik moet toen zestien of zeventien geweest zijn, kregen we als onderwerp voor een Nederlands opstel het gezegde ‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf.’ Dat sprak me blijkbaar aan, wat tijdens het weekend zette ik me aan het schrijven en het werd een tekst van vierentwintig velletjes van het verplichte huiswerkpapier van de school. Eerst in het klad, dan overschrijven, ik ben er twee dagen mee bezig geweest. Ik onderzocht, met mijn beperkte kennis van toen, eerst of anderen de wereld konden verbeteren, bijvoorbeeld liefdadige instellingen, of politieke partijen, of ideologieën, of godsdiensten en religieuze organisaties, telkens met voorbeelden die moesten aantonen dat die er niet in slaagden om de wereld werkelijk te verbeteren. Ten slotte kwam ik dan tot de conclusie die ook al in het gezegde vooropgesteld was, namelijk dat het enige dat je echt kan doen om de wereld te verbeteren erin bestaat dat je probeert zelf zo goed mogelijk te zijn.

Wat we van jongs af aan meemaken en leren, blijft ons een heel leven lang bij. Dat is ook zo geweest voor de gedachte die ik toen zo uitvoerig uitwerkte, tot bewonderende verbazing van mijn leerkrachten — een opstel van die omvang hadden ze nog niet te lezen gekregen. Dat vroege inzicht heb ik een leven lang behouden, en het heeft me altijd voor ogen gestaan bij het vormen van mijn oordeel en het nemen van beslissingen. Het is mijn diepste overtuiging dat men het best gediend wordt door de eigen inspanningen, en dat de vooruitgang in de wereld toe te schrijven is aan wat men doet voor zichzelf, uit welbegrepen eigenbelang.

Vanzelfsprekend moet men daarbij rekening houden met het basisgegeven dat wij niet alleen zijn op de wereld: no man is an island. We hebben elkaar nodig. Het is dus van groot belang dat we in goede verstandhouding leven met de anderen, niet uit onbaatzuchtige naastenliefde zoals bijvoorbeeld het christendom voorhoudt, maar vanuit ons fundamenteel eigenbelang.

Hoe meer we werken aan onze eigen lotsverbetering, aan het ontplooien van onze eigen mogelijkheden, aan het verdiepen van onze inzichten en onze morele principes, des te meer worden we betere mensen, niet alleen voor onszelf, maar ook voor de anderen. Niets is nuttiger voor een mens dan een andere mens, zegt Spinoza, maar hij voegt eraan toe: een andere mens die geleid wordt door de rede. Daarin bestaat inderdaad de beste verbetering van onszelf, namelijk dat wij ons steeds meer en beter laten leiden door de rede, door zelf na te denken en door na te denken over wat anderen denken.

Een van de concrete gevolgen van die leidraad die ik me al zo vroeg eigen maakte, is dat ik bijzonder argwanend stond en nog steeds sta tegenover allerlei vormen van moreel opgelegd altruïsme en naïeve liefdadigheid, die vooral maar niet uitsluitend gepredikt worden door het christendom. Niet alleen is het verre van evident dat de beoogde doelstellingen gehaald worden, het is bovendien overduidelijk dat er vaak ontstellende negatieve neveneffecten zijn. Maar het probleem zit veel dieper: men vertrekt namelijk van de verkeerde ingesteldheid, namelijk dat de lotsverbetering afhankelijk kan zijn van anderen, en niet van de persoon zelf.

Dat betekent dat ik me altijd grote vragen gesteld heb bij de zogenaamde ontwikkelingshulp, de financiële steun van ‘rijke’ landen aan ‘arme’, zowel onder de vorm van rechtstreekse overdracht van geld als via de inzet van betaalde ontwikkelingswerkers. Dat geld lijkt zelden goed terecht te komen of goed besteed te worden, en de resultaten van het ontwikkelingswerk zijn veel minder dan spectaculair, zeker op langere termijn. De concrete en directe oorzaken daarvan zijn ongetwijfeld complex, maar de onderliggende redenen zijn steeds dezelfde, namelijk dat men mensen niet zelf verantwoordelijk stelt voor hun eigen lot, en dat men hen materieel en mentaal afhankelijk maakt van de geboden hulp.

Een goed, maar schrijnend voorbeeld daarvan is ‘het Palestijnse volk’. Het is werkelijk onvoorstelbaar hoeveel geld en andere middelen daaraan al besteed is sinds het einde van de Tweede wereldoorlog, en hoe weinig goeds dat opgeleverd heeft. Vooral in Gaza is de bevolking op alle gebied volledig afhankelijk gemaakt van buitenlandse steun, maar desondanks, of juist daardoor, in diepe ellende gedompeld. Wanneer men kan teren op wat men gratis krijgt, verdwijnt elke natuurlijke drijfveer om door eigen inspanningen te overleven en het eigen lot en dat van de naasten te verbeteren. Niets is meer vernederend en mensonterend dan mensen afhankelijk te maken van anderen. Dankbaarheid is een diepmenselijk gevoel, maar mensen herleiden tot onderworpen dankbaarheid is een van de ergste zaken die men hun kan aandoen.

Moet men dan de ogen sluiten voor al de ellende in de wereld? Natuurlijk niet. Maar de inspanningen die we leveren om ze te lenigen moeten erop gericht zijn ze structureel op te lossen, niet om ze in stand te houden door ze permanent te blijven subsidiëren. En zeker een deel van de ellende zal blijven bestaan, omdat ze door de betrokkenen ter plaatste zelf veroorzaakt en in stand gehouden wordt, ondanks alle hulp en zelfs militaire interventies van de VN, bijvoorbeeld. Als mensen zelf niet beter willen of kunnen, zijn alle bemoeienissen van buiten uit nutteloos, en zelfs schadelijk voor alle betrokkenen. Die endemische ellende oplossen is geen verplichting voor de rest van de mensheid, zelfs indien die daartoe in staat zou zijn, wat manifest niet het geval is.

Ik heb het dan ook altijd moeilijk als men mij komt vragen om een financiële bijdrage te leveren voor een of ander goed doel. Meestal is het zeer onduidelijk of het geld wel bij de mensen zelf terecht komt, er blijft altijd veel, soms heel veel aan de vingers plakken van de beheerders. De efficiëntie van de geboden hulp is altijd ten minste twijfelachtig. Daarnaast nemen fondsenwervers bijna altijd een of ander ideologisch of politiek standpunt in waarmee ik het geenszins eens kan zijn. Zo is 11.11.11 uitgegroeid tot een ‘koepel van internationale solidariteit’ met zeer uitgesproken politieke standpunten, bijvoorbeeld over de Palestijnse kwestie, tegen Israël.

Ik ben al verscheidene keren op zoek gegaan naar een organisatie die ik zou kunnen steunen zonder mijn principes geweld aan te doen, maar telkens stuitte ik op belangrijke elementen die me ervan weerhielden een bijdrage te leveren. Men zou dan kunnen zeggen: steun dan mensen die je persoonlijk kent, in de derde of de vierde wereld. Maar ook dat is niet evident. Zo heb ik van vrij nabij een geval gekend van iemand van bij ons die rechtstreeks financiële hulp bood aan een gezin in centraal Afrika. Aanvankelijk was alles rozengeur en maneschijn, bij manier van spreken, maar algauw bleken er zaken te zijn die niet helemaal klopten of waarmee de weldoeners niet akkoord gingen, en daarover hun zeg wilden hebben en bepaalde voorwaarden wilden stellen voor hun hulp, wat natuurlijk op terecht verzet stuitte van de mensen die ze steunden. Voor mij was dat een zoveelste bewijs dat liefdadigheid nooit een oplossing is. Wie van liefdadigheid leeft, is niet vrij, en is allerminst geneigd om voor zichzelf in te staan. Overigens is liefdadigheid nooit in staat om alle ellende op te lossen en dus noodzakelijkerwijs onterecht selectief, en is het niet zelden slechts een bedenkelijk middel om oprechte of aangeprate schuldgevoelens te proberen te sussen.

De boodschap aan alle would-be wereldverbeteraars en aan alle mensen die getroffen worden door het leed in de wereld is althans in mijn ogen deze: als je de wereld wil verbeteren, begin met jezelf. Probeer zelf de beste persoon te zijn die je kan zijn. Als we dat met zijn allen ernstig proberen, kan het niet anders dan dat de hele wereld daardoor beter zal worden.

Galilei

Bij het rommelen in mijn bibliotheek viel mijn oog op een boekje dat ik me ooit tweedehands aangeschaft heb, De zaak Galilei en wij, Uitgeverij Patmos – Antwerpen 1959, in de reeks ‘De christen in de tijd’, geleid door de Jezuïeten. Het is een vertaling van Der Fall Galilei und Wir van Friedrich Dessauer. De benadering is geheel vanuit christelijk perspectief, maar zoals het Jezuïeten betaamt opvallend objectief, waardoor het nog steeds zeer leesbaar is. De betekenis van Galilei en zijn werk wordt uitvoerig lovend toegelicht, maar zoals men kan verwachten wordt ook begrip gevraagd voor de toenmalige reacties van de Kerk, en probeert men toch nog enige opening te laten voor iets dat de zuivere natuurwetenschap overtreft.

Precies op dat punt blijkt de argumentatie zich op glad en dun ijs te begeven. Dessauer (1881-1963) was een opmerkelijke figuur als wetenschapper, ondernemer en politieke figuur, een tegenstander en slachtoffer van het nazisme. Hij was ook een praktiserende katholiek (met een Joodse grootouder), die zich inzette voor een beter begrip van de wetenschap en de techniek onder de christenen en bij de Kerk. Hij bepleit hier weliswaar een volledige autonomie voor de wetenschap, maar wijst toch op de ‘grenzen’ van de natuurwetenschap. Dat blijkt dan hoofdzakelijk neer te komen op het feit dat er voor de elementaire natuurkrachten, de zwaartekracht, de elektromagnetische kracht, de sterke en de zwakke kernkracht, geen ‘verklaring’ is. Men kan die krachten wel nauwkeurig, zelfs uiterst nauwkeurig beschrijven, maar men kan ze niet verklaren op grond van nog meer elementaire interacties van de materie. Massa’s oefenen een invloed uit op elkaar, of men dat nu zwaartekracht, aantrekkingskracht of buiging van de ruimte-tijd noemt. Dat is een vaststelling, zonder verdere verklaring, zoals ook het bestaan van materie/energie een vaststelling is. Dessauer voelt dat aan als een grens waarop het menselijke kennen stuit, en meent dat men daar ‘de mantel van God aanraakt’.

Dat is mooi gezegd, maar het is onzin. Het is niet omdat men geen verklaring heeft voor een verschijnsel dat men moet veronderstellen dat er toch een achter- of onderliggende oorzaak of entiteit moet zijn, die men dan God kan noemen. Vooreerst is alle wetenschap voorlopig: wij hebben nog geen verklaring voor de elementaire natuurkrachten, maar dat is vroeger ook het geval geweest voor ontelbare andere verschijnselen, die nadien een perfect plausibele en zelfs sluitende verklaring gekregen hebben, zoals de afwijkende banen van de planeten in het Ptolemeïsche stelsel, wat een eenvoudige verklaring kreeg door Copernicus; of de diversiteit van de soorten, die door Darwins evolutieleer verklaard wordt. Maar ten gronde volstaat de vaststelling dat er elementaire krachten zijn van de materie en energie, er is met andere woorden geen nood aan een verdere reductie om het bestaan van die krachten te verantwoorden of te bewijzen. Elke veronderstelling van een achterliggende waarheid is in tegenspraak met het begrip van elementaire kracht zelf: als er een andere oorzaak is, is het geen elementaire kracht. Een voor de mens fundamenteel onkenbare verder verwijderde kracht is nutteloze onzin, dat idee brengt niets bij aan ons inzicht, en is integendeel oorzaak van veel onbegrip en verwarring, en aldus van veel ellende, zoals de geschiedenis ten overvloede heeft aangetoond. De elementaire krachten zijn niet, zoals in dit boekje wordt ‘gesuggereerd’, krachten die vanuit het ongewisse, dus bovennatuurlijk, inwerken op de materie, neen, het zijn de krachten van de natuur, van de materie en de energie zelf.

Daar scheiden de wegen, toen, ten tijde van Galilei (1564-1642), en nu nog altijd. Het is onbegrijpelijk dat de Kerk toen vasthield aan dogma’s die zelfs voor het geloof zelf compleet nutteloos en dus overbodig zijn, en op grond daarvan een wetenschap verwierp die toen al onweerlegbaar was, en die in de navolgende eeuwen niet alleen onweerlegbaar gebleven is, maar de basis geweest is voor de onvoorstelbare veranderingen die zich sindsdien hebben voorgedaan in de wereld. Waarom onverzettelijk blijven vasthouden aan de almachtige willekeur van God, veeleer dan de evidentie te aanvaarden van de onveranderlijkheid van natuurwetten, die niet eens afbreuk hoeft te doen aan een welbegrepen goddelijke almacht: als God veranderlijke, dus voor verbetering vatbare natuurwetten zou gemaakt hebben, zou hij onvolmaakt geweest zijn, en dus ook niet echt almachtig. God wordt niet gedwongen door de natuurwetten, zoals men Galilei verweet, men moet enkel aannemen dat hij ze volmaakt geschapen heeft.

Men zou kunnen veronderstellen dat het allemaal te doen was om de onaantastbaarheid van de Schrift, waarin zogenaamd zaken staan die niet met de wetenschap te verzoenen zijn. Dat wordt echter tegengesproken door het feit dat talloze gelovigen en zelfs kerkelijke figuren en instanties altijd al gepleit hebben voor een niet-letterlijke lezing van dergelijke teksten. Of men zou kunnen veronderstellen dat het gaat om de erkenning van mirakels, die als het bewijs gelden van het bestaan van God en van de kracht van het geloof (dat immers bergen verzet): als God gebonden is door onveranderlijke natuurwetten kan hij daarvan niet afwijken en dus ook geen mirakels verrichten. Ook dat is een nodeloze redenering. Niet alleen heeft er nauwelijks iemand ooit echt in dergelijke mirakels geloofd, en hebben die nooit echt als overtuigend bewijs gegolden, maar de meeste zogenaamde mirakels hebben wetenschappelijk gezien een perfect aanvaardbare uitleg.

De fundamentele breuk die zich heeft voorgedaan in het geval-Galilei, maar die veel dieper gaat dan dat geval alleen, moet dus andere redenen hebben. De tegenspelers van Galilei kenden hem persoonlijk en steunden hem onvoorwaardelijk, tot op het ogenblik dat zij de hoogste kerkelijke macht in handen namen, zoals paus Urbanus VIII. Het ging en gaat dus niet om de waarheid, maar om de macht, de wereldse macht van de Kerk, die bedreigd werd en wordt door de intellectuele arbeid van individuen zoals Copernicus, Galilei en talloze anderen, die zich wel om de waarheid bekommerden, en die terecht onverenigbaar achtten, zowel met de op loze veronderstellingen en bedenkelijke geschriften gebaseerde leer van de Kerk als met haar dictatoriale macht, zowel in materiële als in intellectuele aangelegenheden. Urbanus VIII bestreed niet alleen rabiaat de nieuwe wetenschap, maar ook het protestantisme, en breidde gedurende zijn 21-jarig bewind de pauselijke staten gewapenderhand uit. Al zijn activiteiten hebben desastreuze gevolgen gehad, niet alleen voor zijn tegenstanders, maar vooral voor de Kerk zelf, die de breuk met het protestantisme, noch die met de wetenschap en het vrije onderzoek en denken heeft kunnen of willen herstellen.

Geloof in God en wetenschap hoeven niet onverenigbaar te zijn, en in de praktijk is dat voor talloze mensen ook geen probleem. Alles hangt af van wat men onder geloof in God verstaat: Einstein geloofde in Spinoza’s God, en Spinoza zelf weerlegde elke beschuldiging van atheïsme, maar zijn God was veel groter dan die van de Kerken: Deus sive Natura. Voor hem is er enkel de natuur, het universum, en voor dat hoogste zijnde, namelijk al wat is, gebruikt hij terecht het hoogste woord dat mensen altijd gebruikt hebben voor wat zij als het hoogste wezen aanzagen: God.

Geloof in God en lidmaatschap van een Kerk, bijvoorbeeld de Rooms-katholieke, zijn twee verschillende zaken. Niet iedereen die in God gelooft, is katholiek of zelfs kerkelijk. Voor rationeel denkende mensen is het echter bijna onmogelijk om zich zonder mentaal voorbehoud, dat wil zeggen oprecht, eerlijk en volledig te bekennen tot bijvoorbeeld het christendom, de islam of het jodendom, omdat die drie godsdiensten niet alleen geloof veronderstellen in het bovennatuurlijke, maar tevens de autonomie van de wetenschap en het vrije denken betwisten en bestrijden. Voor mij persoonlijk is dat onbegrijpelijk: ik zie werkelijk niet in wat die godsdiensten te winnen hebben met het geloof in het bovennatuurlijke, zelfs niet om hun huidige machtspositie te behouden. Mijns inziens hebben ze integendeel alles te winnen, en is het zelfs hun enige overlevingskans, als zij zich de verworvenheden van het menselijke genie eigen maken. Ik kan me evenwel niet voorstellen dat zij eerlang zullen verkondigen dat de natuurwetten onveranderlijk zijn en dat mirakels dus onmogelijk zijn, dat er geen hiernamaals is, dat hun God niet bestaat, en dat zij het voorbeeld van Franciscus (1181/2 – 1226) zullen volgen en al hun bezittingen zullen weg- of teruggeven aan de mensen.

Anna & Katharina Smeyers, Moerasduivels & monniken. Wonderlijke verhalen over Vlierbeek, Leuven: Uitgeverij P, 2025, ISBN 978-94-64757-78-1, 104 blz., € 22,95 hardcover, geïllustreerd.

Dit is al het vijfde jeugdboek van Katharina Smeyers, hier bijgestaan door haar artistiek al even begaafde nicht Anna. Men zou het een gelegenheidsboek kunnen noemen, namelijk bij de viering van 900 jaar Abdij van Vlierbeek, en in dat opzicht is het alleszins al een geslaagd initiatief. Een perfect cadeauboek voor jezelf of voor een bijzondere jongere in je familie- of kennissenkring, succes verzekerd!

Enigszins in tegenstelling met haar voorgaande boek, het werkelijk buitengewone ‘Ezelsoren en wolfstanden’, is dit een combinatie van fact & fiction. De geschiedenis van de bekende abdij van Vlierbeek bij Leuven wordt gebracht in dertien aaneensluitende sprookjesachtige vertellingen over de fictieve buren van de abdij, de moerasduiveltjes, die getuigen zijn van het wel en wee van de abdij en haar bewoners, afgewisseld met talrijke interessante chronologisch geordende ‘weetjes’ over deze abdij, en over abdijen in het algemeen, die ook voor kinderen heel toegankelijk zijn. De illustraties zijn enerzijds leuke originele kleurtekeningen bij het sprookje, anderzijds foto’s, gravures en ander beeldmateriaal, alles zeer goed gekozen en van hoge grafische en informatieve kwaliteit.

Het vorige boek, een geschiedenis van het boek (800-1500) kon je als volwassene zonder enig mentaal voorbehoud perfect lezen en smaken. Dat is anders voor deze ‘Moerasduivels’. Het sprookje is duidelijk speciaal geschreven voor kinderen en jongeren, en althans deze volwassene van bijna tachtig slaagde er net niet in om het te lezen alsof hij weer kind — of alreeds kinds — was. Ik las het dan maar literatuurkritisch, op zoek naar de bedoeling, naar onderliggende boodschappen, naar analogieën, metaforen en andere beeldspraak, kortom alles wat kinderen verondersteld worden juist niet bewust te doen. Er zijn zeker verscheidene lagen in het sprookje; de auteurs zijn immers volwassenen, en hun scheppende verbeelding volgt bewust of onbewust wegen en paden gegrepen uit de werkelijkheid. Het is mij echter niet gelukt om veel verheldering te vinden op die dwaalwegen, waarschijnlijk wegens een gebrek aan ‘lampjes op mijn hoorntopjes’ zoals de moerasduiveltjes. Ik ben trouwens geen aanhanger van dat soort van psychoanalyses, die meestal meer stukmaken dan bijbrengen. Het wereldje van de moerasduivels is weliswaar op vele punten een guitige herkenbare parallelle wereld met de onze, maar het blijft een sprookjeswereld, vrij geboren uit de verbeelding, geschreven om de verbeelding van kinderen aan te spreken, vooral om hen te stimuleren en te amuseren veeleer dan hen te beleren, hoewel er zelfs in het meest imaginaire toch altijd iets waardevols van het reële meegegeven wordt.

Het boek wordt afgesloten met een wetenschappelijk nauwgezette lijst van de herkomst van de afbeeldingen, maar dan volgt nog een aangename verrassing voor ‘jonge en iets minder jonge creatievelingen!’ Dat is dan een uitvoerige handleiding voor het maken van een bladwijzer, voor het zelf maken van papier uit oud papier, voor vlechtwerk met takken, en voor handgemaakte lindebloesemzeepjes, alles heel duidelijk omschreven en met passende foto’s en tekeningen verlucht. Niet alleen een (voor)leesboek, dus, maar ook een doe-boek.

Kan een boek over monniken en de geschiedenis van een abdij ook ongelovigen boeien? Dit boek zeker wel. Het is niet specifiek geschreven voor een christelijk publiek, en religieuze begrippen en gebruiken worden bijna altijd kort en zakelijk geduid, zodat ze voor iedereen verstaanbaar zijn; misschien op een uitzondering na: hoe leg je aan kinderen van vandaag of aan ongelovigen uit wat ‘bidden voor iemands zielenheil’ is? Als atheïst wens ik de auteurs te feliciteren omdat zij erin geslaagd zijn om een boek over monniken, een abdij en een levende parochie te brengen zonder storend dogmatisme of triomfalistische eigenwaan. Het christendom is gedurende vele eeuwen een historische realiteit geweest in onze streken, en dat is de betrouwbare onderliggende grond waarop het boek gebouwd is. Honni soit qui mal y pense. De moerasduiveltjes zijn overigens opvallend heidense tegenspelers van de vrome monniken.

De abdij van Vlierbeek staat hier model voor de lange en complexe geschiedenis van de vele abdijen in de Lage Landen en heel West-Europa, en we krijgen zowel in het sprookje als in de historische toelichtingen waardevolle aanzetten voor een verdere duiding van dat merkwaardige kerkelijke maar ook maatschappelijke verschijnsel uit onze beschavingsgeschiedenis. Het kloosterleven was gedurende lange tijd het hoogste ideaal van een christelijk leven. Net zoals de kerken en kathedralen waren de abdijen naast religieuze evenwel ook onvermijdelijk wereldse instellingen, die in pracht en praal en macht voor de adellijke en burgerlijke helemaal niet moesten onderdoen, en die niet zelden een centrale en cruciale rol speelden in het behoud en de verspreiding van de cultuur en de beschaving. Het verhaal van de abdij van Vlierbeek weerspiegelt de algemene vaak tumultueuze verhoudingen tussen de kerkelijke en wereldlijke overheden, die nu eens natuurlijke ideologische en maatschappelijke bondgenoten waren, dan weer gewelddadige rivalen in een bittere strijd om macht en rijkdom. Heden ten dage zoekt deze abdij zoals talloze andere kerken, kloosters en abdijen naar nieuwe vormen van gemeenschapsdienst en -vorming, en lijkt beter dan sommige anderen erin te slagen mensen aan te trekken tot dat erfgoed, zij het dan niet als kloosterlingen, maar als autonome medeburgers.

Me dunkt dat kinderen en jongeren van dit heerlijke boek zullen genieten. Het is prachtig uitgegeven, royaal en artistiek hoogstaand geïllustreerd, voorbeeldig geschreven, gedreven door een gezonde verbeelding, historisch en heemkundig relevant, wat wil je nog meer?

Si vis pacem… Over vrede, zelfverdediging en defensie-uitgaven.

Sinds enige tijd krijgen we voortdurend te horen dat we niet meer in vredestijd leven, dat de oorlog nabij is, dat de oorlogsdreiging reëel is, en dat we ons erop moeten voorbereiden door onze bewapening te verbeteren en dus de uitgaven voor ‘defensie’ drastisch te verhogen. Dat leidt soms tot merkwaardige redeneringen en uitspraken. Onlangs legde de stafchef van het Belgische leger uit dat de recente enorme investeringen in bewapening van Rusland er wel moeten toe leiden dat die wapens na het conflict in Oekraïne ongetwijfeld ook ingezet zullen worden in andere landen, meer bepaald tegen die van de NAVO. Waarschijnlijk bedoelde hij het niet zo, en ging hij er veeleer van uit dat Poetin imperialistische ambities heeft, maar ongewild legde hij de vinger op de wonde: het bezit van wapens is op zichzelf de oorzaak van gewapende conflicten. Wapens zijn er om gebruikt te worden, en voor dat gebruik is een reden nooit ver te zoeken. Als er ergens een conflict is, van welke aard dan ook, en een of meer betrokken partijen beschikken over wapens, dan is de kans evident groter dat het tot een gewapend conflict komt dan wanneer ze niet over wapens beschikken, en zijn de gevolgen van het gewapend conflict evident groter naarmate ze over meer en krachtiger wapens beschikken.

De NATO-landen hebben nu beslist dat ze hun uitgaven voor wapens zullen verhogen tot 3,5 of zelfs 5 % van hun BNP. Er zullen dus veel meer, veel krachtigere en efficiëntere wapens zijn. Volgens de redenering van de stafchef zelf wordt de kans dat ze ook gebruikt worden daardoor evenredig groter. En dat leert ons ook de geschiedenis, maar dat wordt vandaag handig vergeten, net zoals men ook vergeet wat de verschrikkingen van de oorlog zijn, hoewel we elke dag afschuwelijke beelden te zien krijgen van oorlogen die nu gebeuren. Men zou verwachten dat men dan alles zou doen om gewapende conflicten te vermijden, en in de eerste plaats het wapenarsenaal te verkleinen, zodat de kans op wapengeweld en de omvang en intensiteit van het lijden daardoor drastisch kleiner zouden worden, maar het tegendeel is het geval. Zowat iedereen zegt nu zonder enige scrupule dat we ons moeten voorbereiden op oorlog, en dat zo de vrede het best gediend wordt. Vrede wordt rechtstreeks afhankelijk gemaakt van onze mogelijkheden om ons te verdedigen tegen mogelijke vijanden, en zelfs om hun agressie te voorkomen door hen als eersten aan te vallen, de bekende theorie van de preemptive strike, de preventieve aanval, die ook door een Belgische legerchef onomwonden verdedigd werd.

Terloops wil ik nog een bedenking formuleren over die percentsgewijze verhoging van de militaire uitgaven door de NATO-landen. Landen met een hoog BNP zullen dus evenredig meer uitgeven aan hun eigen verdediging, ongeacht hun bevolkingsaantal of hun oppervlakte. Het gaat dus niet om een bijdrage aan een gezamenlijk budget, waarbij de rijken mee betalen voor de armen, want de NATO heeft geen eigen leger, er zijn alleen maar nationale legers. Kleine maar rijke landen als België en Nederland moeten dus veel grotere bedragen uitgeven aan hun verdediging dan andere landen, alsof de kosten voor de verdediging van een land afhankelijk zijn van zijn BNP, en alsof alle NATO-landen beter beveiligd zijn als rijke landen meer uitgeven, alsof zeg maar Noord-Macedonië veiliger zou zijn omdat België een groter deel van zijn BNP uitgeeft aan zijn eigen bewapening. Trump is blijkbaar de enige die dat inziet, want hij stelt terecht dat Amerika als enig NATO-land het budget voor bewapening niet percentsgewijze moet verhogen omdat het in reële cijfers al (veel) meer dan genoeg doet. Merk op dat de militaire uitgaven van de NATO-landen 1,5 biljoen $ belopen, of 1.500 miljard, die van Rusland 75 miljard. Is het aannemelijk dat Rusland zich daardoor bedreigd voelt? Is het wel aannemelijk dat de NATO zich bedreigd moet voelen?

Wettige zelfverdediging tegen een vermoede of vermeende aanvaller of vijand is van oudsher de reden die men inroept voor de rechtvaardige, of beter de gerechtvaardigde oorlog. Dat was al zo voor Duitsland in de Tweede wereldoorlog; Hitler ging zelfs zover de uitroeiing van de Joden te verantwoorden doordat zij de wereld in een oorlog stortten, en beschuldigde Polen ervan Duitsland eerst aangevallen te hebben. Amerika viel Cuba, Vietnam, Laos, Cambodia, Afghanistan, Iran aan uit zelfverdediging. Rusland valt Oekraïne aan ter verdediging van de Russische bevolking van de Donbas. Israël handelt uit zelfverdediging in Gaza, in Irak, in Libanon, in Syrië. Amerika handelde recentelijk uit zelfverdediging in Irak en Yemen, heeft overal troepen en legerbases, en levert aan de hele wereld wapens, allicht ook uit zelfverdediging

De dag van vandaag is het ook bij ons bon-ton om defensie, bewapening en het leger te verheerlijken, en de uitgaven daarvoor spectaculair te doen toenemen, ondanks een even spectaculair begrotingstekort en grote bezuinigingen op zowat alle andere domeinen, steeds ‘om de vrede te bewaken’ en ons te verdedigen tegen mogelijke aanvallen. Personen die daarvoor pleiten zijn te kwader trouw, gewetenloos, kortzichtig, onwetend, misleid of moreel corrupt. Wie zich daartegen niet verzet, maakt zich mede schuldig aan het onheil dat daaruit onvermijdelijk moet voortvloeien.

Uit gesprekken met mensen uit mijn omgeving weet ik dat ik ongeveer alleen sta met mijn pacifistische opvattingen en met mijn waarschuwing tegen de huidige wapenwedloop. Dat is voor mij een reden te meer om althans mijn stem hier te verheffen, ook al zal dat zonder gevolg blijven. Ik kan alleen maar hopen dat mensen zich toch gaan bezinnen, voor het te laat is, maar het ziet er niet goed uit, precies door die wapenopbouw. Ik ben geboren in januari 1946, kort na het einde van een wereldoorlog; ik hoop, zowel voor mezelf als voor al mijn medemensen, dat ik het begin van de volgende niet zal moeten meemaken.

Onvindbaar en onbegrijpelijk.

Bij de merkwaardige Franse uitgeverij Coda verscheen in 2004 van Paul Henri Thiry, Baron d’Holbach Oeuvres philosophiques 1773-1790, 842 pp., met daarin zijn Système social (pp. 5-314), La morale universelle (pp. 315-786) en Catéchisme de la nature (pp. 787-842). De teksten zijn gebaseerd op de originele uitgaven uit de 18^de eeuw, de Franse spelling en de interpunctie zijn gemoderniseerd door Jean-Pierre Jackson. ‘De editor houdt eraan de Heer Frédéric Gayet te danken voor zijn hulp verleend aan de vertaling van de Latijnse citaten.’

Bij die laatste vermelding valt toch wel een en ander op te merken. Enerzijds is het een vaststaand feit dat wanneer er een Latijns citaat voorkomt in een tekst, daarin altijd typefouten staan, een regel die hier ruime bevestiging krijgt. Ik keek enkele gevallen na in de voorbeeldige website Tout d’Holbach: https://artflsrv04.uchicago.edu/philologic4.7/tout-d-holbach/ en daar staan die fouten niet, dus meer dan waarschijnlijk ook niet in de originele teksten. Anderzijds zijn de vertalingen waarvoor Gayet, professor aan de universiteit van de Côte d’Azur, geholpen heeft bijna steeds onjuist. Ik geef enkele voorbeelden.

Blz. 143, voetnoot 1 (het volgnummer van de voetnoten is enkel met een loep leesbaar):

‘’Ea demum tuta [ontbreekt : est] potentia qua viribus suis modum imponit.’ Salluste. [‘Ce pouvoir prudent (circonspect) précisément, par lequel il impose la juste mesure à ses hommes.’]

Ik kon het citaat niet vinden bij Sallustius, maar wel bij Valerius Maximus, de Romeinse auteur uit de eerste eeuw van een verzameling van historische anekdoten, Factorum et dictorum memorabilium libri IX, in de middeleeuwen een van de vaakst gekopieerde klassieke Latijnse prozateksten.

Het probleem zit in viribus. Dat is in tegenstelling met wat de vertaler denkt geen vorm van vir, man, maar van vis, kracht. Het datief meervoud van vir is viris. Een elementaire fout, een latinist onwaardig. De vertaling is dus evident: ‘Enkel die macht is veilig die aan de eigen krachten een maat oplegt.’ Dat blijkt overduidelijk uit de tekst waarbij de voetnoot hoort: ‘… nul pouvoir… ne peut être assuré s’il ne fait des limites à lui-même.’

Blz. 187, voetnoot 10):

‘Humanum paucit vivit Genus.’  Lucain, livre 4. [‘Le genre humain ne subsiste que chez quelques-uns.’

De woordvorm paucit bestaat niet. Uit de context blijkt paucis het meest voor de hand liggend, en dat heeft ook de vertaler begrepen: ‘quelques-uns’, enkelen. Maar de Franse vertaling is op zich onbegrijpelijk: de menselijke soort bestaat slechts bij enkelen? Het is nochtans niet moeilijk om de ware betekenis van deze typisch lapidaire Latijnse uitspraak te achterhalen. Het volstaat te kijken waarbij deze voetnoot hoort in de tekst: ‘Le genre humain n’est-il donc fait que pour être le jouet du caprice de quelques individus !’ Is de menselijke soort dan slechts gemaakt om het speeltuig te zijn van de grillen van enkele individuen!’ Een correcte vertaling is dan: ‘De menselijke soort leeft voor weinigen.’ d’Holbach wijst er herhaaldelijk op dat vorsten en hun ministers en hun hofhouding ten onrechte capricieus heersen over en op de kosten van een onwetend en arm gehouden publiek. Paul Claes, die ik hierover mocht raadplegen, zocht de sententia op bij Lucanus en in verscheidene vertalingen; hij wijst erop dat een datief bij het werkwoord vivere een anomalie is, en beschouwt paucis veeleer als een ablatief, te vertalen als 'door, bij de gratie van': de mensheid leeft maar door (de willekeur) van een minderheid. Dat is inderdaad wat d'Holbach vooropstelt en aanklaagt.

Blz. 190, voetnoot 1:

‘Justum est bellum quibus est necessarium, et pia arma quibus nulla nisi armis relinquitur spes.’ Hier ontbreekt een woord: ‘in armis’. De Franse vertaling gaat helemaal de mist in: ‘La guerre est juste pour ceux auxquels elle est nécessaire, et aucune pieuse justification (ne leur est nécessaire), à moins que l’espérance ne soit abandonnée par les armes.’ (Titus Livius, X, 1) Het tweede deel van het citaat is echter veel eenvoudiger dan dat: ‘en de wapens zijn rechtmatig voor wie geen andere hoop overblijft dan in de wapens.’

Blz. 191, voetnoot 2:

‘Ciceron a dit: “Quorum bello solum id scires esse miseriorem qui vicisset. » [Citation non trouvée et incompréhensible.]

Misschien beschikte de vertaler in 2004 niet over de online opzoekmiddelen van vandaag, maar toch! De correcte tekst van het citaat is ‘… quorum bello solum id scires, esse deteriorem fore qui vicisset’ en dat staat gewoon bij Tacitus, Historiae I, 50, in fine, dus weliswaar niet bij Cicero, maar evenwel ook niet bepaald moeilijk te vinden. Het gaat over twee van de Romeinse keizers van het vierkeizersjaar 69, Otho en Vitellius. Tacitus stelt dat ze beiden verachtelijk zijn, en ‘dat men maar één zaak zeker weet, namelijk dat degene van hen die de overwinning behaalde in de strijd de slechtste zal zijn.’ De tekst waarbij de voetnoot hoort is trouwens duidelijk: ‘souvent le vainqueur est plus à plaindre que le vaincu.’ Zo onbegrijpelijk is dat nu ook weer niet.

Corruptio optimi pessima. Het is erg als zelfs een universiteitsprofessor, gespecialiseerd in de geschiedenis van de Romeinse oudheid en zelfs departementsvoorzitter, eenvoudige citaten niet behoorlijk kan vertalen. Of anders was zijn hulp bij het vertalen ten ondomme.

Over het ontstaan van de godsgedachte en de godsdienst is al veel geschreven. Een van vaak voorkomende opvattingen is die van het animisme. Men gaat er dan van uit dat de primitieve mensen aan de wereld om hen heen een bezieling toeschreven, om zo een verklaring te geven voor de natuurlijke verschijnselen. Dat lijkt heel plausibel, tenminste als we dat goed begrijpen. Het zou immers een vergissing zijn de primitieve mensen te onderschatten, zoals het een even grote vergissing is om eenvoudige hedendaagse mensen te onderschatten. Primitieve mensen waren geen idioten, want dan hadden ze niet kunnen overleven. Enkel wat een evolutionair voordeel opleverde, werd aanvaard en behouden. Het animisme moet dus een nuttige levenshouding geweest zijn, en niet zomaar een folkloristisch verzinsel.

Een van de vroegste broeihaarden van de beschaving bevond zich aan de boorden van de Nijl. Die stroom werd van oudsher gekenmerkt door seizoensgebonden overstromingen. Dat waren ingrijpende gebeurtenissen voor de aangelanden, de mensen die zich op de oevers gevestigd hadden. Ze stelden een regelmaat vast, ook als ze die niet precies kenden. Dat ‘gedrag’ van de stroom was hun bekend, en wie het niet kende, of er geen rekening mee hield, zou daarvan de gevolgen dragen. Men schreef aan de stroom ook nog andere eigenschappen toe op grond van de dagelijkse omgang met het ontzagwekkende water, dat zowel leven als dood bracht. We moeten daarbij altijd voor ogen houden dat het om heel praktische zaken ging, zaken van levensbelang. Als ouders hun kinderen waarschuwden voor de machtige Nijl, dan was dat uit praktische overwegingen, gebaseerd op de individuele en collectieve ervaring met die stroom. Als men de vele gaven bezong van de Nijl, was dat vanuit het besef van het essentiële voordeel dat men zich ermee deed. Zo moest de Nijl wel een heel prominente plaats innemen in het wereldbeeld van de mensen die errond en ervan leefden.

Dezelfde redenering kan men gemakkelijk volgen voor de zon. Ook die vertoont een regelmaat, van dag en nacht, van opkomst en ondergaan, van lange en korte dagen, van zomer, herfst, winter en lente. En dan zijn er nog de wisselende weersomstandigheden, van dag tot dag, van jaar tot jaar. Mensen leven volgens de zon, waaraan ze eigenschappen en een gedrag toeschrijven, en waarvoor ze ontzag, vrees, bewondering en dankbaarheid opbrengen.

Het zou echter te ver gaan als we daarin de oorsprong van de godsgedachte en van godsdiensten zouden gaan zoeken. De primitieve mensen waren in alles gedreven door hun overlevingsdrang. Ze hadden geen tijd, energie en bestaansmiddelen te verspillen aan nutteloze zaken zoals rituelen en offers. Hun animistische levenshouding was een op feiten gebaseerde verklaring van hun omgeving, een eerste vorm van wetenschap veeleer dan een eerste vorm van godsdienstigheid. Het is opmerkelijk dat zowel het observeren van het gedrag van de Nijl als van de zon in de eerste plaats geleid heeft tot wetenschappelijke inzichten van meten en tellen en voorspellen, en niet tot godsdienstige ideeën. De eerste ‘priesters’ waren veeleer wetenschappers. Voor de primitieve mensen waren de Nijl en de zon geen goden, er waren geen goden die de Nijl en de zon aanstuurden. De ideeën die men zich vormde over de natuurverschijnselen waren gebaseerd op waarneming en ervaring, niet op verzinsels, verhalen of mythen.

Het lijkt aan de andere kant wel plausibel dat dergelijke verhalen ontstonden als een middel om de verworven kennis van de natuurverschijnselen over te leveren onder het gewone volk. Naast personen met een veeleer nuchtere, praktische aanleg zijn er altijd ook andere die op een minder wetenschappelijke, een meer emotionele, verhalende en poëtische manier tegenover de wereld om hen heen staan. Er zijn ook altijd sommige mensen die de gave hebben om prachtige, boeiende en indrukwekkende verhalen te vertellen, gebaseerd op feiten en ervaringen, maar evengoed op hun uiterst levendige verbeelding. Ten slotte zijn er ook mensen die hun eenvoudige medemensen misleiden als een middel tot zelfverrijking en machtsuitbreiding. Dat kunnen zowel de geleerden zijn als de vertellers.

Het komt me voor dat de oorsprong van de godsgedachte en van alle godsdienstigheid veeleer daarin te vinden is. Als we de latere en huidige vormen van godsdienst adequaat willen verklaren, is het veel zinvoller te vertrekken van die vormen zelf, dan te gaan zoeken in een ver, prehistorisch verleden waarover we niets met zekerheid weten. Wat we wel zeker weten, is dat alle bekende oude en bestaande godsdiensten berusten op flagrante onwaarheden, manifeste leugens en dwaze verzinsels, en enkel wereldse macht beogen. Dat is een wel zeer overtuigend bewijs dat de oorsprong van godsgedachte en het idee van georganiseerde godsdienst daar moet gezocht worden, en niet in het natuurlijke animisme van de primitieve mens.

Alles in de beschavingsgeschiedenis wijst erop dat godsdiensten gebaseerd zijn op menselijke voorstellingen van zaken, op verhalen, heel vaak vastgelegd in ‘heilige’ boeken en voorschriften. Daarbij vergeet men al te vaak dat zelfs als die verhalen en die geschriften het enige zijn wat er van die vroegere tijden is overgebleven, dat noch het hele verhaal, noch het juiste verhaal is.

Net zoals heden ten dage de godsdienst voor heel veel mensen weliswaar nog altijd enigszins een realiteit is, maar slechts voor een héél beperkt aantal mensen de enige realiteit, zo was dat ook vroeger het geval. Slechts heel weinig mensen hebben een grondige kennis van hun godsdienst, de overgrote meerderheid bestaat uit meelopers, uit een kudde die de herder volgt, althans in sommige zaken, en vaak niet de allerbelangrijkste. Geen enkele gelovige leeft alle voorschriften na, niemand is immers volmaakt, zoals het terecht heet. Wat de godsdiensten ook mogen beweren, wensen of dromen: godsdienst is een nevenverschijnsel, een beperkt aspect van het leven voor de allermeeste mensen, en zo is het ook altijd al geweest. Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral (Bertolt Brecht).

We stellen vast dat naarmate de beschaving toeneemt, de godsdienstigheid en de macht van de georganiseerde godsdienst afneemt; dat de wetenschap de basis vormt van de kennis en de levensbeschouwing, en de democratie het politieke model wordt. Toch blijft er reden tot bezorgdheid. Nog altijd zijn er mensen die misbruik maken van hun eenvoudige medemensen, ter persoonlijke verrijking en uit machtswellust, die zich keren tegen de wetenschap, en die de democratie afzweren ten gunste van een theocratie of een tirannie. Wanneer we die tendensen waarnemen, weten we dat ook de beschaving zelf groot gevaar loopt.

Theocratie als verzorgingsstaat, democratie als welvaartsstaat.

Flavius Josephus (37-ca. 100), een Joods-Romeinse geschiedschrijver, was de eerste die de term theocratie gebruikte, in zijn verdediging van het Joodse volk en zijn levenswijze, in het boek dat hij aan het einde van zijn leven in het Grieks schreef, en dat bekend staat, in zijn Latijnse vertaling, als Contra Apionem, tegen Apio, een hellenistische tegenstander uit Alexandrië in Egypte. Hij beschrijft die theocratie meesterlijk als een allesomvattende verzorgingsstaat, waar alles tot in de kleinste details voorgeschreven is door de wet, en iedereen zich ertoe verbindt alles nauwgezet na te leven. Dat is wat ook het christendom nadien beoogde, en wat de islam nog altijd beoogt. En ook onze westerse sociale verzorgingsstaten zijn daarvan afgeleid, evenals het communisme. Van oudsher zijn er mensen die op eigen krachten willen instaan voor hun welzijn, en anderen die daarvoor een beroep doen op de staat. De staat int daartoe belastingen bij diegenen die door hun inspanningen een meerwaarde creëren. Zolang de staat het belastinggeld gebruikt voor algemene voorzieningen, zal men bereid zijn om daartoe bij te dragen naar eigen daadkracht en vermogen. Wanneer men echter vaststelt dat de staat ook in het volledige persoonlijke levensonderhoud gaat voorzien van een niet onaanzienlijk deel van de bevolking, dat zich zo onttrekt aan de verplichting om door eigen inspanningen bij te dragen aan het algemeen welzijn, wekt dat wrevel op bij degenen die daarvoor moeten opdraaien. Men is in het algemeen wel bereid om in te staan voor de basisbehoeften van mensen die om evidente redenen niet in staat zijn om dat zelf te doen, maar men is terecht argwanend wanneer sociale systemen aanleiding geven en zelfs aanzetten tot misbruik — wat echter onvermijdelijk is: de menselijke vindingrijkheid wordt zowel aangewend om zelf meerwaarde te creëren als om onterecht te profiteren van sociale systemen bedoeld voor echte behoeftigen.

In België hebben we een gemengd systeem, waarin beide strekkingen aan bod komen. Er is een grote vrijheid van ondernemen, maar ook een groot sociaal vangnet. Vandaar dat de belastingen hier uitzonderlijk hoog zijn, om de sociale uitgaven te kunnen betalen. Maar zelfs dat volstaat niet: de begroting is structureel deficitair en de staatsschuld, de leningen die de staat moet aangaan om rond te komen, is buitensporig groot. De voorstanders van de verzorgingsstaat eisen meer belastingen en minder vrijheid van ondernemen, de ondernemers minder belastingen en minder sociale voorzieningen; de middenklasse zoekt een compromis, maar begint stilaan in te zien dat er toch iets zal moeten gebeuren om de begroting toch meer in evenwicht te brengen. Europa dringt daarop sterk aan, en dreigt met sancties.

De meningen zijn verdeeld, in ons land en in de rest van de wereld. Iedereen heeft een eigen mening, of deelt de mening van anderen. Meestal gaat het dan om concrete aangelegenheden, bijvoorbeeld de voorwaarden om een leefloon te krijgen en de grootte van dat bedrag; de pensioengerechtigde leeftijd voor iedereen en de uitzonderingen daarop; de duur van het ‘recht’ op werkloosheidsuitkeringen; de belasting op rijkdom en inkomsten die niet uit arbeid voortkomen; de kosten van de ziekteverzekering; subsidies allerhande, de indexering van lonen en uitkeringen enzovoorts. Zelden wordt de grond van de zaak aangekaart, namelijk de vraag welke staatsinstelling de meest efficiënte is: de socialistische of de liberale.

De socialistische streeft naar een zo groot mogelijke herverdeling door de staat, een maximale staatsinmenging in het openbare en het individuele leven, met het oog op de grootste gelijkheid van alle burgers. De liberale streeft naar een zo groot mogelijke vrijheid van individuen, groepen en organisaties, minimale staatsinmenging, en enkel de hoogstnoodzakelijke ondersteuning van reële behoeftigen, met het oog op een maximale inzet van alle krachten voor het algemeen welzijn. Het gaat erom welk van beide systemen er het best in slaagt om mensen aan het werk te zetten, en zo weinig mogelijk mensen ertoe brengt zich daaraan te onttrekken.

Fundamenteel is elk individu in de eerste plaats bezorgd om het eigen voortbestaan en welzijn, en beseft tevens dat iedereen daarvoor in zeer grote mate afhankelijk is van de samenwerking met anderen, zeker in een complexe, hoogtechnologische wereld met acht miljard mensen. Men zou dus kunnen denken dat het liberale systeem, dat de persoonlijke inzet van het individu benadrukt, meer aansluit bij de menselijke natuur, de overlevingsdrang, het streven naar geluk en het vermijden van onheil. Maar in een moderne samenleving kan diezelfde overlevingsdrang net zo goed mensen aanzetten om zich te onttrekken aan arbeid en optimaal gebruik te maken van alle vormen van staatstussenkomsten, als om door arbeid en inzet zelf te voorzien in het eigen levensonderhoud. Het sociale profitariaat, in al zijn vormen, en in alle bevolkingslagen, vormt een fatale bedreiging voor de samenleving wanneer de staatsuitgaven voor de sociale zekerheid de inkomsten uit rechtvaardige belastingen overschrijden. En wanneer de belastingen zo hoog oplopen dat ze een domper zijn op de ondernemingslust, zullen daardoor de staatsinkomsten veeleer dalen dan toenemen, en wordt het begrotingstekort groter aan de inkomstenzijde.

De wereld is verdeeld. Er zijn enorme verschillen in rijkdom en voorzieningen tussen landen en regio’s, en tussen mensen in die landen en regio’s. De oorzaken daarvan zijn complex, en het is weinig waarschijnlijk dat het ooit anders zal zijn. Wat we wel vaststellen, is dat de acht miljard mensen het nu globaal beter hebben dan ooit tevoren, ondanks de enorme verschillen. Misschien ligt daarin een aanwijzing voor de toekomst. Het verleden leert ons dat alle pogingen om door een opgelegd systeem iedereen zoveel mogelijk gelijk te maken, faliekant aflopen. Laten we dus de vrijheid in verscheidenheid aanvaarden en zelfs bevorderen, veeleer dan die in te perken en af te keuren.

Ongetwijfeld zijn er mensen die de voorkeur geven aan een beschermd leven, waarin heel veel voor hen geregeld wordt. Dat betekent echter onvermijdelijk dat er ook mensen moeten zijn die hen beschermen en alles voor hen regelen, en toezien op het naleven van de regels, die aldus beslissen over goed en kwaad. Als dat ideale, volmaakte mensen zouden zijn, zou dat inderdaad een heel aantrekkelijke en voor velen zelfs een wenselijke situatie zijn. Maar dergelijke mensen zijn uiteraard zeldzaam, als ze er al zijn. Vaak zijn het juist heel andere lieden de zich als leiders van groepen en gemeenschappen opwerpen, gedreven door machtswellust, roemzucht, inhaligheid, hoogmoed en gemakzucht. Daarom is het altijd beter dat mensen zelf onderling op basis van gelijkheid afspraken maken, voortdurend aangepast aan de wijzigende omstandigheden. Omdat een socialistische ideologie principieel uitgaat van regelgeving om een ideaal van gelijkheid te realiseren, is die van aard om totalitaire systemen voort te brengen, terwijl in een liberale ideologie de nadruk veeleer ligt op de vrijheid van het individu en de vrijheid van vereniging, om door de natuurlijke drang naar persoonlijk zelfbehoud, welzijn en geluk de algemene welvaart te bevorderen, ook voor mensen die van die vrijheid geen gebruik kunnen of willen maken.

Ook in dergelijke samenlevingen zullen er dus leiders en volgers zijn, maar het grote verschil is dat in dit geval de leiders niet bepalen hoe anderen moeten denken en handelen, en iedereen de onvervreemdbare vrijheid behoudt om te denken wat men wil, en te zeggen wat men denkt (Spinoza). In een waarlijk democratische samenleving zal er nog altijd ongelijkheid zijn, omdat de individuele vrijheid die haar essentie is, ervoor zorgt dat mensen hun natuurlijke mogelijkheden en begaafdheden op verschillende wijze aanwenden, ten bate van het algemeen welzijn. Hetzelfde vrijheidsideaal zal er tevens voor zorgen dat de fundamentele gelijkheid van alle mensen niet in het gedrang komt. Wat wij wensen voor onszelf, wensen wij immers vanzelfsprekend ook de anderen toe (eveneens Spinoza). Die anderen zijn de mensen met wie wij samenleven, in de eerste plaats onze naasten, maar bij uitbreiding is dat de hele gemeenschap van alle mensen.

Wij en zij

Als we de persoonlijke voornaamwoorden bekijken, valt het op dat we daarmee altijd een onderscheid maken. Ik staat tegenover jij, de andere. En beiden, ik en jij, staan tegenover de nog andere derde. Evenzo in het meervoud. Wij staat tegenover jullie, en beiden tegenover de nog andere derden, zij. Het meervoudige wij is nog altijd slechts een beperkte groep, naargelang de omstandigheden onderscheiden van de anderen: zij. We hebben geen voornaamwoord om het algemeen gemeenschappelijke uit te drukken, het alomvattende van de mensheid, waarin we allen gelijk zijn. Binnen die algehele gemeenschap van nu al acht miljard mensen voelen we de nood om voortdurend de verschillen aan te duiden, vooral de verschillen met onszelf. Wij zijn anders dan zij, zij zijn anders dan wij.

Dat is echter een vertekenend beeld. Het is alsof anderen de afwijking zijn van de norm, de uitzondering op de regel, de vreemde eend in de bijt, en vaak ook de zondebok. Zelfs als we de minderheid zijn, en dat zijn we altijd, want er is geen identieke groep groot genoeg om op zich een meerderheid te zijn, redeneren we alsof we toch zo niet de grootste, dan toch de belangrijkste groep zijn: non sunt numerandi sed ponderandi. Het is niet het gewicht dat van belang is, maar het soortelijk gewicht. Zoals vroeger, vóór het algemeen stemrecht, toen sommigen meer stemmen kregen dan anderen, en velen helemaal geen stem.

De anderen krijgen dan een naam, de naam van de groep waartoe ze behoren, de andere groep, waartoe wij niet behoren. Die naam bepaalt wie ze zijn, en hoe we over hen denken, hoe we met hen omgaan. Meestal zijn het geen vleiende namen die we aan anderen geven. Hoe kan het ook anders, ze zijn immers niet zoals wij, en dat belooft niets goeds. Van een loutere vaststelling van het feit dat ze anders zijn, gaat het vaak algauw naar een meer uitgesproken waardeoordeel, meestal negatief, denigrerend. En zelfs als dat niet zo is, als we hen als onze meerderen of beteren (moeten) erkennen, gebeurt dat niet van harte, maar met rancune, afgunst, verwijten en beschuldigingen.

Zo vergeten we dat we allemaal mensen zijn, niet zomaar een beetje gelijkend, maar gelijken, behorend tot dezelfde soort, homo sapiens sapiens. En we vergeten dat mensen die tot een andere groep behoren dan de onze nog altijd individuele mensen van onze eigen soort zijn, niet te herleiden tot de groep waartoe ze feitelijk of volgens ons behoren.

Naast identificeerbare groepen, zoals mensen die van elkaar verschillen door hun biologisch geslacht, of door hun huidskleur, of hun taal, of hun cultuur, of hun politieke of godsdienstige overtuiging, zijn er ook instellingen, organisaties, verenigingen van mensen met een specifieke doelstelling, en dat is eveneens een manier om hen van ons en van onze vereniging te onderscheiden, en te vergeten dat het om individuele gelijke mensen gaat. Zo kunnen we zeggen dat de bank ons bedrogen heeft, en niet een perfide bankdirecteur of een corrupt bestuur, dat de politie te hard optreedt (tegen ons) of juist niet hard genoeg (tegen de anderen), en niet die ene politieagent; dat de staat tekortschiet of zich juist te veel bemoeit, en niet de mensen die het voor het zeggen hebben; dat de Kerk zich schuldig maakt aan seksueel en ander misbruik, en niet de vele individuele daders; dat de islam fanatiek is en terrorisme aanmoedigt, en niet de mensen die het daar voor het zeggen hebben; dat de drugdealers misdadigers zijn en de druggebruikers slachtoffers of mededaders, en niet die ene persoon die dealt of snuift; dat steuntrekkers profiteurs zijn en rijken witteboordencriminelen, en niet die ene werkloze in onze straat, niet die bevriende bankier enzovoorts, ad infinitum.

Telkens gaat het over hen, de anderen, zij, niet over individuen, concrete mensen.  Wij spreken over hen het oordeel uit; zoals Adam aan alle dieren, geven wij aan alle anderen naar eigen goeddunken hun naam, de naam van hun soort. Maar ongewild, kwansuis vergeten we gemakshalve maar volledig ten onrechte, dat het altijd om één of meer individuen gaat, een of meer concrete mensen zoals wij. Ik betrap mezelf erop dat ik fulmineer tegen de Kerk, de islam, de godsdienst, terwijl dat geen abstracte begrippen zijn, maar verzamelingen van mensen zoals ik, dode en levende, die individueel niet te herleiden zijn tot de groep waartoe ze behoren, die allen uniek zijn, zelfs als ze één of zelfs talrijke kenmerken gemeen hebben, zelfs als ze hun anders-zijn prominent belichamen, zelfs als ze het epitoom ervan zijn, het typische voorbeeld, zelfs als ze de leidende figuur ervan zijn.

Mijn ouders hebben de beide wereldoorlogen meegemaakt, en hadden geen grote voorliefde voor de Duitsers, en dat hebben zij, samen met de hele naoorlogse cultuur, doorgegeven aan mij (°1946) van in mijn prilste jeugd. Toen ik op een keer voor zaken toch in Duitsland beland was en mijn onwennigheid daarover uitte aan mijn Duitse gastheer, en als reden de rol van Duitsland in de oorlogen opgaf, antwoordde hij, die veel jonger was dan ik, dat hij dezelfde gevoelens had tegenover die Duitsers. Ik had hem onbewust tot lid van een andere, kwalijke groep gemaakt, terwijl hij daartoe niet behoorde en niet wenste te behoren. Voor hem waren dat ook anderen, zij, niet wij.

Het zijn dus altijd individuen die denken en handelen. Niet dat ze altijd individueel handelen, de sociologie en de psychologie beschrijven (en blijven het best bij het beschrijven alleen…) hoe mensen gezamenlijk optreden, welke groepsdynamieken spelen, hoe propaganda werkt. Er rijzen quasi onbeantwoordbare vragen over de individuele persoonlijke verantwoordelijkheid bij collectief gedrag, en over de verpletterende verantwoordelijkheid van degenen die dat individuele gedrag van velen aansturen.

Ik las onlangs een boek dat ik sinds jaren in mijn bezit heb, ik weet niet meer wanneer ik het me aangeschaft heb, maar onlangs viel mijn oog erop, en begon ik het te lezen. Het gaat om Genèse de l’antisémitisme van de befaamde Franse historicus Jules Isaac (1877-1963). Daarin bestudeert hij grondig de vermeende en reële uitingen van antisemitisme in de oudheid en de middeleeuwen, tot aan het jaar 1000. Het is een waar requisitoir tegen de rol ter zake van het christendom, maar desondanks uiterst genuanceerd. Aan de hand van oorspronkelijke teksten en ernstige historische studies wijst hij voortdurend aan wie zich binnen de christelijke Kerk te buiten is gegaan aan antisemitisme, en wat daarvan de gevolgen geweest zijn — zijn echtgenote en dochter kwamen om in Auschwitz, maar dat vermeldt hij niet in dit boek. Het viel me daarbij voortdurend op dat hij weigert zich schuldig te maken aan groepsdenken, aan het verdacht maken of beschuldigen en het veroordelen, of het vrijpleiten, van groepen. Het zijn inderdaad altijd individuele mensen die denken en handelen, zelfs als ze het denken en handelen van anderen herhalen of imiteren, zelfs als gedachten en handelingen gemeengoed worden in sommige groepen, op sommige plaatsen, op sommige tijdstippen of periodes, zoals het antisemitisme in het christendom. Ik heb het fascinerende, ontstellende boek in een ruk uitgelezen, en raad iedereen aan om het eveneens ter hand te nemen.

Het is uitstekende achtergrondliteratuur voor een meer serene en geïnformeerde benadering van de verschrikkelijke gebeurtenissen in Gaza sinds 7 oktober 2023. Isaac geeft in zijn werken herhaaldelijk aan dat er in de loop van de geschiedenis van Joodse kant allicht sprake is geweest van provocatie, en van aanleiding tot afgunst en wantrouwen, maar weigert te aanvaarden dat het Joodse volk zelf om een of andere reden verantwoordelijk zou zijn voor het vaak rabiate antisemitisme van het christendom. Volgens dezelfde redenering kan men ook stellen dat de politiek van vorige en zelfs van de huidige Israëlische regeringen geen voldoende reden mag zijn voor het fundamentele en rabiate antisemitisme van Hamas en zijn bondgenoten. Het huidige antisemitisme is hoofdzakelijk het resultaat van eeuwenlange negatieve beeldvorming, diaboliseren van de vijand, propaganda en indoctrinatie.

Het is niet waarschijnlijk dat een situatie die al meer dan vierduizend jaar tot bloedige twisten geleid heeft op korte termijn een vreedzame oplossing zal krijgen. Toch kan het niet anders dan dat een oplossing enkel in overleg tot stand zal komen, en niet met geweld. Het is pas wanneer we onze fundamentele gelijkheid als basis nemen voor ons samenleven en afstand nemen van wat ons onderscheidt, pas wanneer wij altijd de voorrang krijgt op jij, hij, jullie en zij, dat we kunnen beginnen te bouwen aan een wereldwijde gemeenschap van gelijkgezinden, en dat geweld zinloos wordt. Wanneer we denken geweld te gebruiken tegen anderen, gebruiken we immers geweld tegen onze gelijken, dus niet tegen zij, maar tegen wij.

‘Ene God alleen, ene zaligmaker en anders geen.’

Ik ben geboren in 1946 in een katholiek gezin. Mijn hele opvoeding en opleiding gebeurde in de katholieke zuil, en vanaf 1968 werkte ik tot aan mijn pensioen, in 2006, aan de katholieke Leuvense universiteit. En toch meen ik dat ik op geen enkel ogenblik gelovig ben geweest. Van in mijn prilste jeugd kon ik niet geloven in wat men me voorhield en voorleefde. En dat is altijd zo gebleven. Toen ik op pensioen ging, besloot ik mijn atheïsme en mijn anti-godsdienstigheid openlijk te kennen te geven. Twintig jaar later resulteerde dat in mijn boek De waarheid zal u bevrijden.

Maar ook na twintig jaar bewust atheïsme, antiklerikalisme en antigodsdienstigheid ben ik nog steeds dezelfde persoon, drager van en diep getekend door mijn verleden, en dat verleden was sterk christelijk-gelovig gekleurd. Het christelijke is er van kindsbeen af aan op alle mogelijke manieren ingehamerd, en maakt nog steeds integraal deel uit van de persoon die ik ben, ik kan het onmogelijk van mij afschudden, ik kan niet doen alsof het er niet geweest is, alsof het er niet meer is, ik kan immers mezelf niet vergeten, ik ben nog altijd dezelfde persoon, het is mijn verleden, dat me bijblijft, en waaraan ik niets meer kan veranderen. Terwijl ik me nochtans met hand en tand verzet, rationeel en emotioneel, tegen al wat men me heeft opgedrongen.

Vandaag wil ik even verwijlen bij iets dat me altijd geïntrigeerd heeft in het christendom, en dat is, verwonderlijk genoeg, de figuur van God de Vader. Als ik me afvraag wat ik daarover weet, moet ik bekennen dat dat zo goed als niets is. Het is een schimmige figuur in het christendom, laten we eerlijk zijn. Alle aandacht gaat naar de eponieme zoon van God, Jezus van Nazareth, de Gezalfde, de Christus, naar wie de christelijke godsdienst inderdaad vernoemd is. Men zegt wel dat er maar één God is, en drie goddelijke personen, maar laten we wel wezen: de Vader en de Heilige Geest zijn tweederangsfiguren, Christus is de God van het christendom.

Dat heeft het judaïsme van meet af aan goed ingezien, en zich daartegen ten gronde verzet. Ook binnen de Kerk zijn er van bij het ontstaan van het nieuwe geloof altijd afwijkende opvattingen geweest over de Christusfiguur, vooral met betrekking tot zijn goddelijkheid, maar de strekking die de Zoon naar voren schoof als God heeft het uiteindelijk gehaald, na fanatieke onderdrukking, met alle middelen, van alle ‘ketterijen’. De islam beschouwt Jezus als een profeet, en blijft vasthouden aan de ene Allah. De leer van de Heilige Drievuldigheid, of de Triniteit, is altijd een steen des aanstoots geweest voor wie er niet in geloofde, en een mysterie wie dat wel deed, maar de katholieke Kerk is die om onbegrijpelijke redenen altijd blijven verdedigen, terwijl ze er niets mee te winnen had, en daardoor heel veel verloren heeft.

Het idee van de voorbeeldige mens Jezus van Nazareth die God geworden is, sluit nauw aan bij de vele andere mythische menselijke personen die vergoddelijkt zijn in alle mogelijke godsdiensten en culturen. Maar deze persoon is niet enkel na zijn stichtend leven en zijn marteldood tot God verheven: hij is altijd God en Zoon van God geweest, en is slechts voor een korte tijd ter aarde nedergedaald, waar hij geleden heeft, gestorven is en begraven, zoals het heet, en verrezen is uit de doden, en opgestegen ten hemel, waar hij zit aan de rechterhand van de Vader. Toch mag men niet zeggen, als men vast in de leer wil blijven, dat er een essentieel onderscheid is tussen de Vader en de Zoon: er is slechts één God, dat staat vast. Evenmin mag men beweren dat Christus slechts de vorm is die God heeft aangenomen om hier tijdelijk op aarde te verschijnen; er zijn wel degelijk twee onderscheiden personen, die altijd bestaan hebben, Vader en Zoon, maar de zoon is voortgekomen uit de vader... De Kerk heeft zich danig in nesten gewerkt met die onbegrijpelijke leer, en ik herhaal het, om onbegrijpelijke redenen. Helaas is dat niet het enige onbegrijpelijke aspect van het katholieke geloof. Daarom is het ook een geloof, en geen filosofie.

Hoe langer we erbij blijven stilstaan, hoe meer we moeten vaststellen dat God de Vader een bijna verwaarloosbare rol speelt in het christendom. Men kan God in feite net zo goed wegdenken uit het christendom, en alleen Christus behouden, en er zal weinig of niets veranderen aan de leer, of de kerkelijke praktijk. Omgekeerd is het onmogelijk om Jezus Christus weg te denken uit het christendom, met hem staat en valt de hele leer, zoals Paulus al stelde.

Atheïsten ontkennen het bestaan van bovennatuurlijke wezens, inzonderheid van de unieke goden van het judaïsme, het christendom en de islam. Van die drie heeft in feite heeft enkel het jodendom een ‘zuivere’ godsopvatting, al is ook hun Jahweh wel heel persoonlijk geworden. Het christendom heeft van de mens Jezus Christus zijn God gemaakt. Het mohammedaanse geloof deed dat met Mohammed, hoewel zij het formele onderscheid maken: er is geen God dan Allah, en Mohammed is zijn profeet. In feite is ook bij hen Mohammed uitgegroeid tot God en met hem vereenzelvigd.

Als atheïst kan ik begrip opbrengen voor het feit dat in primitieve culturen spontaan een godsidee ontstaat als een metafoor voor het universum en de natuurkrachten en -wetten en het toeval, het lot. Dat is ook zo voor het deïsme. Het volstaat dan erop te wijzen dat het om een metafoor gaat, en niet om een bovennatuurlijk wezen, laat staan een persoon. Wanneer men echter gaat vooropstellen dat het niet zomaar een manier van spreken is, maar dat die God niet alleen werkelijk bestaat, maar bovendien over alle bovennatuurlijke (goede) eigenschappen beschikt die men zich maar kan indenken, en men de mens volledig afhankelijk maakt van dat Opperwezen, dan hebben we te maken met iets anders dan het spontane mythische denken van de primitieve mensheid. Dan wordt er een vilein systeem uitgewerkt waarbij sommige mensen macht en rijkdom verwerven ten nadele van anderen, door zich voor te stellen als de noodzakelijke bemiddelaars tussen de God die ze bedacht hebben en de mensen die ze aan zich willen onderwerpen en op wie ze parasiteren. Dat heeft bijvoorbeeld Lucianus/ Loukianos van Samosata (fl. 170) al meesterlijk satirisch beschreven in zijn Alexander of de valse profeet. Maar net zoals de even meesterlijke satire van Hitler door Charlie Chaplin niet geleid heeft tot de val van Hitler, zijn alle godsdienstcritici, satirisch of filosofisch, er niet in geslaagd om het verschijnsel godsdienst voorgoed uit te roeien, of daarmee zelfs maar een begin te maken. Dat is niet omdat, zoals godsdienstapologeten beweren, God wel degelijk bestaat, of het godsidee onuitroeibaar is, maar omdat het altijd mogelijk is dat mensen misleid worden door kwaadwillige lieden, over God en godsdienst net zoals over talloze andere zaken. Het is blijkbaar gemakkelijker mensen te overtuigen van de meest onzinnige verzinsels dan van eenvoudige, evidente waarheden.

Vanuit mijn fundamentele atheïstische redenering ontken ik het bestaan van God, omdat ik voor mijn wereldverklaring geen behoefte heb aan een dergelijke hypothese, om de gevleugelde, maar mogelijk apocriefe woorden van Laplace te gebruiken. Integendeel, een wetenschappelijke uitleg, zonder God, is evident veel eenvoudiger. Dat is trouwens de houding die alle wetenschappers aannemen, ook gelovige. Geen enkele weldenkende persoon heeft ooit het idee van de christelijke God ernstig genomen. De christelijke godsdienst is evenwel een heel andere kwestie. Dat is een ideologie met wereldlijke ambities, daarvan getuigt zijn hele geschiedenis. Omdat het een niet-democratische ideologie is, die schadelijk, ja nefast is gebleken voor de hele mensheid, verzet ik me ertegen, en dat is mijn sociaal-politiek antiklerikalisme, naast mijn filosofisch atheïsme. Het is nuttig af en toe dat onderscheid te benadrukken, zonder uit het oog te verliezen dat het christendom, en de islam niet minder, op beide punten schuldig zijn.

Toen ik beweerde dat men God net zo goed kan weglaten uit het christendom, omdat alles om Christus draait, bedoelde ik vooral de retoriek, of in theologische termen de dogmatiek. Als we het christendom echter bekijken als een wereldse ideologie, dan blijkt dat we zelfs Christus daaruit eveneens gerust kunnen weglaten. In de praktijk is sinds het ontstaan van die godsdienst van de ‘blijde boodschap’ van die overigens mythische figuur omzeggens niets overgebleven in de Kerk.

En zo komen we tot de conclusie dat godsdienst niets te maken heeft met God of met de mythische stichters van die godsdiensten, maar alles met de ambitie, zeg maar de hebzucht en machtswellust van perfide mensen voor wie werkelijk niets heilig is.

De  albatros is een serieus grote vogel die vooral in het zuidelijk halfrond voorkomt en de naam duikt dus ook eerst op als de Europeanen hun ontdekkingsreizen in die richting beginnen, zoals Cook in 1769, die meldde dat de albatrossen zeer lekker waren!

Voor de naam van die nieuwe vogel deed men een beroep op wat men al kende aan grote witte vogels, met name de pelikaan, die volop aanwezig was en is rond de Middellandse Zee. Aristoteles vermeldde die vogels al; pelekys is een bijl, pelekao is met de bijl werken: wellicht deed de manier van vissen van de pelikaan, die met zijn onderbek vissen schept, denken aan een bijl. Maar hoe komen we dan bij onze albatros?

Geduld, geduld...

Die andere grote mediterrane beschaving, de Arabische, kende de pelikaan ook en noemde hem saqqa (heb je ook al gemerkt dat alle arab-ische woorden uit twee lettergrepen bestaan en enkel a's als klinker hebben? Allah akhbar!) en saqqa betekent water-drager, om bij de dubbele a's te blijven. In het Grieks is kados een kruik of urne, vooral de kruiken aan een noria, een jakobsladder, een toestel om water naar een hoger gelegen niveau te brengen, met kruiken die aan een rad bevestigd zijn. De Arabieren noemden dat al-qaddus. De Portugezen noemden de pelikaan met zijn schepbek dan maar alcatruz en de Spanjaarden alcatraz, ook nu nog. En ja, het beruchte gevangeniseiland in de baai van San Francisco heet zo omdat er een belangrijke kolonie pelikanen aanwezig was. Van alcatraz was het maar een kleine stap naar algatros, dat in verscheidene Europese talen voorkomt als voorloper van albatros; de b hebben we waarschijnlijk te danken aan het feit dat de (beide) vogels hoofdzakelijk wit zijn, albus in het Latijn, denk aan het witte priestergewaad, de albe, en aan albino.

Toen men de albatros ontdekte, dacht men dat het een soort pelikaan was en men noemde hem dan maar alcatraz, algatros, albatros. Later, toen men het overigens vrij duidelijke onderscheid zag tussen de beide soorten, noemde men de ene soort de pelikaan en de andere de albatros, zodat je nu bijvoorbeeld in het Spaans naast alcatraz voor pelikaan albatross voor albatros krijgt, terwijl het ene duidelijk van het andere is afgeleid. Het kan soms vreemd lopen met woorden.

Dat de pelikaan met zijn bek zijn borst openprikt om zijn jongeren te voederen, zoals vaak op christelijke prenten getoond wordt, als een symbool voor Christus die zijn bloed gaf voor de mensheid, is een mythe. Biologen wijzen erop dat het niet de pelikaan is die dat doet, maar een Egyptische ibis en dat ook die vogel overigens niet zijn borst openprikt maar zoals wel meer vogels het halfverteerde voedsel uit zijn krop wurgt ten behoeve van de hongerige jongen, waarbij bloedresten op zijn pluimen terechtkomen, die hij dan proper maakt, wat de indruk geeft dat... &c.