Kinderdoodliederen

Friedrich Rückert – Gustav Mahler

I

Straks wil de zon weer opgaan in al haar pracht,
Alsof de nacht geen onheil bracht.
Het onheil trof slechts mij alleen,
De zon, die schijnt voor iedereen.

De nacht moet men niet in zich verdringen,
Doe hem in het eeuwige licht verzinken.
In mijn tent is een schamel lampje nu gedoofd,
O, licht, vreugde van de wereld, wees geloofd!

II

Nu zie ik in waarom jullie ogen op zo menig ogenblik
Zo’n donkere vlammen over mij sproeiden,
Alsof jullie gevat in een enkele blik
Hun ganse macht tezamen boeiden.

Helaas heb ik niet beseft, door de nevel die me omwond,
En door het verblindende lot bevangen,
Dat hun straal zich reeds op de terugweg bevond,
Naar de plaats van waar alle stralen stammen.

Dit wilden jullie met uw lantaarns mij uitgelegd:
Graag wilden we altijd dicht bij je zijn,
Maar het Noodlot heeft ons dat ontzegd.
Kijk ons toch aan, want straks zijn we verre.
Wat voor jou in deze dagen nog onze ogen zijn,
Zijn in nachten die komen voor jou slechts sterren.

III

Als door de deuropening
je moedertje naar binnen komt
met het schijnsel van de kaars
dan is het voor mij zoals het altijd was,
toen je mee naar binnen kwam
haar achterna glipte,
in de kamer zoals toen.
In de cel van je vader
was jij die straal van vreugde
veel te snel gedoofd.

Als je moedertje
door de deuropening
naar binnen treedt
en ik draai mijn hoofd
en kijk haar tegemoet
dan is het niet haar gezicht
dat mijn blik het eerst treft
maar die plaats
lager bij de drempel
waar je lieve gezichtje was
als je laaiend van vreugde
mee naar binnen trad
zoals toen, mijn dochtertje.

IV

Vaak denk ik nog
je bent maar even weg
straks ben je weer thuis
een heerlijke dag vandaag
ik ben niet bang
je hebt even een omweg gemaakt
dat is al.

Je bent maar even weg
je komt wel weer naar huis
waarom ben ik dan zo bang
een heerlijke dag vandaag en
jij trok naar die heuvel daar.

Je bent ons voorgegaan
dat is al
je komt niet meer naar huis
eens halen we je in
op die heuvel daar
in het volle zonnelicht
heerlijk is dan de dag
op die heuvel daar.

V

Met zo’n gedonder, in zo’n buien
zond ik de kinderen nooit naar buiten;
Men heeft ze naar buiten gedragen
Zonder me daarover iets te vragen.

Met zo’n gedaver, in zo’n buien,
liet ik de kinderen nooit naar buiten;
Ik was bang dat ze ziek zouden worden,
Nu zijn dat vergeefse woorden.

Met zo’n gedreun, in zo’n buien,
mochten de kinderen nooit naar buiten;
Ik was bezorgd dat ze morgen hun dood zouden halen,
Daar moet ik nu niet meer om malen.

Met zo’n gekletter, zo’n gedonder, in zo’n buien
Rusten ze als in hun moeders huis en
Niet bevreesd voor stormweer,
beschut in de hand van de Heer.

Kindertotenlieder

Het muziekstuk dat ik u wil voorstellen, ligt me na aan het hart. Al vrij vroeg trok het mijn aandacht, toen ik het toevallig hoorde op de radio. De titel spreekt zeer direct aan: “Kindertotenlieder”. Geen banaal onderwerp, eerder een thema waarop ook nu nog vele taboes rusten. Later, toen ik zelf kinderen had, voelde ik dat nog beter aan. Enkele aangrijpende vertolkingen, zeker die van onze nationale en dus helaas totaal miskende alt Ria Bollen, maakten dat deze compositie een speciale plaats kreeg in mijn lijstje van dierbaarste muziekstukken.

Het gaat om vijf gedichten bij het afsterven van kinderen, op muziek gezet voor zangstem en orkest of piano.

De gedichten zijn geschreven door Friedrich Rückert, een Duitse dichter uit de streek van Coburg, waar ook ons koningshuis oorspronkelijk vandaan komt: Saxen-Coburg-Gotha. Dat is in het noorden van Beieren, helemaal in het oosten van Duistland, in de richting van Tsjechië. Hij leefde van 1788 tot 1866 en was in zijn tijd zeer bekend als dichter. Hij was leraar en doceerde later ook aan de universiteit. Zijn specialisme was het Oosten, zowel het Midden-Oosten als het verre, dus zowel de Arabische wereld als India, China en Japan. Hij was op dat punt autodidact, dat wil zeggen dat hij het grootste gedeelte van wat hij wist zelf had opgezocht, zonder ooit op school of universiteit daarvoor geleerd te hebben. En hij was werkelijk heel begaafd, hij kende verscheidene oosterse talen, wat hem in staat stelde om veel van die literatuur, die toen vrijwel totaal onbekend was in Europa, in vertaling te brengen. Zo vertaalde hij ook de Koran.

In het gezin werden tien kinderen geboren, wat toen niet ongebruikelijk was; er waren drie meisjes en zeven jongens. Karl Julius werd geboren in 1832 en stierf na een paar dagen. Ernst was geboren in 1829 en stierf in 1834; Luise leefde van 1830 tot 1833. In 1831 stierf ook zijn vader, en in 1835 zijn jongste zus, Maria, 25 jaar oud. Het waren dus zware jaren voor de familie.

Na zijn dood in 1866 ontdekte men in zijn papieren een groot aantal gedichten, geschreven rond 1834 en gewijd aan zijn overleden kinderen. De gedichten, die we nu Kindertotenlieder noemen, werden pas in 1872 uitgegeven, eerst 425 gedichten, dan nog eens 18. Er zijn er erg korte bij, slechts een tiental regels, maar ook vrij lange. Ze geven de gevoelens weer van de ouders, brengen herinneringen aan de jonge kinderen, proberen het diepe leed te verwoorden en te verwerken.

Vandaag zijn die gedichten enkel nog bekend door de verwerking van vijf ervan in een compositie van Gustav Mahler, met dezelfde titel: Kindertotenlieder. Mahler schreef er drie in 1901 en nog eens twee in 1904, toen ze samen werden gepubliceerd en opgevoerd. De gedichten, die ik hierbij in mijn eigen werkvertaling geef, lijken nu wat verouderd, maar spreken toch nog aan, door hun eerlijkheid, door de zuivere gevoelens en de treffende beelden. Maar wat Mahler ermee deed, is wonderbaarlijk. Hij kon ze verheffen tot subtiele, gesublimeerde meesterwerken, die ook de moderne mens intens beroeren en diep verrijken. Wie de moeite doet om te luisteren en zich openstelt voor wat Mahler met het orkest en de menselijke stem voor ons schildert, wordt niet teleurgesteld en vindt een schat voor de rest van zijn leven, wat de Grieken een ktèma eis aiei noemden, iets wat je altijd bijblijft.

Gustav Mahler is een van de groten van de moderne muziekgeschiedenis. Hij was dat al tijdens zijn leven, maar de Nazi’s hadden het niet op hem begrepen: hij was een Jood, ook al had hij zich bekeerd, omwille van zijn carrière of uit overtuiging, wie zal het zeggen. Het mocht niet baten: zijn muziek werd tot de ‘ontaarde’ muziek gerekend en verboden. Het duurde tot rond 1960 voor hij weer ruimer in de belangstelling kwam, en bij het einde van de twintigste eeuw was zijn genie overal erkend en werd hij een van de meest gespeelde componisten. Vandaag de dag zijn er talloze opnamen van al zijn composities en wordt hij elke dag wel ergens live opgevoerd, en op de radio kan je hem ontelbare keren per dag horen.

Het leven van Mahler mogen we gerust stormachtig noemen. Hij leefde in die periode rond de eeuwwisseling tussen de 19^de en de 20^ste eeuw, een ongelooflijk vruchtbare periode en turbulente smeltkroes voor zowat alle kunsten en de hele beschaving, in wat toen het cultuurcentrum van de wereld was: midden-Europa, wat nu Duitsland is, Oostenrijk, Hongarije, en heel wat van de aangrenzende landen, met als onbetwiste hoofdstad Wenen. Hij werd geboren in 1860 en stierf in 1911. Hij begon als begaafd pianist en dan als hulpdirigent ergens in een provinciestadje. Al snel begon hij ook te componeren en ook meer te dirigeren, en wel voor steeds belangrijker orkesten. En dat heeft hij zijn hele leven gedaan. Componeren deed hij tijdens de zomervakanties, in de afzondering en de rust van de bergen, ongestoord, niet afgeleid en volledig geconcentreerd op wat hij deed. De rest van het jaar was hij opgeslorpt door het jachtige leven van het dirigeren, zowat overal ter wereld, ook in Amerika. Hij had de leiding over de meest beroemde orkesten en operahuizen, en ze zullen het geweten hebben, want Mahler was geen gemakkelijke man, niet voor zichzelf en dus ook niet voor anderen. Zijn verwachtingen voor inzet en kwaliteit waren veel hoger dan toneelmeesters, muzikanten en solisten gewoon waren, en compromissen maken deed hij niet, voor niemand, ook niet voor de keizer: het was niet ongebruikelijk dat een aantrekkelijke zangeres ‘slapend’ haar weg naar de top probeerde te maken, en een aanbeveling van de keizer gold als een bevel. Niet voor Mahler dus: alleen de beste artiesten kregen een kans, en enkel als ze bereid waren tot het uiterste van hun kunnen te gaan. Geen wonder dat hij verschillende jobs na korte tijd moest opgeven of daar zelf voor koos. Met zijn professionalisme, dat model staat voor wat wij vandaag voor vanzelfsprekend houden, was hij zijn tijd ver vooruit.

Al stond hij dan aan de wereldtop van het muziekleven, het leven was vaak ook hard voor hem. Hij trouwde in 1901 met Alma Schindler, die twintig jaar jonger was dan hij, en zelf ook een meer dan gewoon begaafd artieste. Hun huwelijksleven was al even stormachtig als zijn carrière. Hun dochtertje stierf in 1906, en dat heeft hen allebei zeer zwaar getroffen. (Een andere dochter van Alma Mahler, uit haar tweede huwelijk, met Walter Gropius, die later beroemd werd als Bauhaus-architect, stierf op achttienjarige leeftijd, en voor haar schreef Alban Berg zijn heerlijk vioolconcerto ‘als herinnering aan een engel’.) Met zijn gezondheid ging het zelden goed: hij was gewoon overwerkt en meestal depressief, je zou voor minder. Hij stierf in Wenen, amper vijftig jaar oud.

Over zijn andere composities kunnen we het op een andere keer hebben. Hij schreef tien symfonieën, vaak voor enorme orkesten, zoals de achtste, die de bijnaam kreeg ‘die van de duizend’ omdat bij de eerste opvoering zoveel koor- en orkestleden op het podium stonden. De menselijke stem fascineerde hem: hij schreef nog meer lied-cyclussen en haalde de gezongen muziek ook binnen in zijn symfonisch werk.

Wie van muziek houdt, houdt ook van Mahler, zo eenvoudig is dat.

Zeven jaar geleden overleed Arne, de zoon van Lut uit haar eerste huwelijk. Hij ging uit het leven door zelfdoding.

Enkele maanden na zijn overlijden zagen we een aankondiging over een gespreksgroep voor nabestaanden van personen die door zelfdoding zijn gestorven. Het initiatief kwam van het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg De Pass-ant in de voormalige Sint-Geertrui-abdij in Leuven.

Wij zijn daar naartoe getrokken, en wij gaan nu nog elke maand naar die bijeenkomsten, omdat ze ons deugd doen.

Ondertussen is er een specifieke groep voor ouders van kinderen die door zelfdoding overleden zijn, want dit is een specifieke problematiek, en je hebt het meest steun aan mensen die hetzelfde hebben meegemaakt als jij.

De gesprekken verlopen in een zeer open, ongedwongen sfeer, er is geen vast schema, niemand wordt verplicht tot iets, iedereen is vrij om aan het woord te komen, of niet… De groep is niet groot: acht, soms eens tien mensen, gehuwd, samen met de partner of alleen, gescheiden, alleenstaand. De kinderen die ons verlaten hebben waren jong of al volwassen, voor sommigen is het pas gebeurd, voor anderen vele jaren geleden. Sommigen komen een aantal keren en blijven dan weg. Anderen blijven langer.

Wij vertellen over onszelf en onze kinderen, over wat er toen gebeurd is, hoe het ons nu gaat, we luisteren zeer geduldig naar elkaar en proberen te begrijpen, mee te voelen. Het is een soort van asielmoment, waar we onder lotgenoten onszelf kunnen zijn, zonder dat iemand aanstoot neemt aan onze woorden, onze tranen, waar ons leed en onze gevoelens normaal zijn, vrij van menselijk opzicht of valse schaamte. Een plaats van herinnering, verdriet en ook van troost.

De vergaderingen vinden plaats meestal op de derde donderdag van de maand, van 19 tot 21 uur. Men kan op elk moment aansluiten. Er wordt een minieme bijdrage in de kosten gevraagd, voor de koffie, thee of frisdrank.

Inlichtingen bij de begeleider, nik.gheysen@cob-pass-ant.be

Staf Pyl is glazenier.

Een prachtig woord, dat: glazenier. Wat hij doet is glasramen maken. Of liever, hij heeft dat heel zijn leven gedaan, maar nu is hij 83 en het gaat hem niet meer zo goed af. Ik leerde Staf Pyl kennen door Lut. Hij was een vriend van de familie sinds haar jeugd.

Wij kennen glasramen van in onze kerken. In de beste gevallen, denk aan Chartres en zo, zijn dat monumentale vensters in gotische kathedralen, opgevuld zijn met uiterst fijn uitgewerkte structuren in steen, als een kantwerk, en de open ruimtes daarin worden opgevuld met gekleurd glas, gevat in lood. Meestal wordt dat glas ook nog eens bewerkt, er worden figuren op geëtst, en zo krijgen we dan afbeeldingen uit de bijbel, allegorische voorstellingen en zo meer. Soms zijn het ook gewoon geometrische figuren.

Staf Pyl heeft in een aantal Vlaamse kerken, kapellen en publieke ruimtes glasramen gemaakt, vaak ook erg grote. De voorstellingen zijn de traditionele religieuze motieven: een kruisweg, de apostelen, de sacramenten, soms ook meer algemeen menselijke thema’s. De Christus Koning-kerk in Sint-Niklaas en de stedelijke bibliotheek aldaar zijn een goed voorbeeld. Als het buitenlicht goed is, op een zonnige dag, dan komen die enorme glasramen tot leven, een buitengewone ervaring.

Maar hij heeft ook andere werken gemaakt, meestal kleiner van omvang, schilderijen als het ware, maar dan met soms uiterst kleine stukjes glas, in ragfijne lijnen van zacht glanzend lood. Deze werken komen het best tot hun recht als ze belicht worden door kunstlicht, als ze voor een soort lichtbak gemonteerd worden. Zo zijn ze trouwens ook ontstaan. Vaak zijn het abstracte werken, met verfijnde allusies naar bloemen, bomen, huizen…

Staf Pyl doet alles zelf: het ontwerp, de tekening, de kleuren, dan het ontwerp op ware grootte, dan het kiezen en het snijden van het glas en ten slotte het monteren van het glas in het lood. Enkel zijn vrouw, Yvonne, staat hem bij. Geen sprake dus van het doorspelen van een ontwerp aan een atelier, zoals dat nu vaak gebeurt. Staf is een kunstenaar en een ambachtsman, bij hem is dat hetzelfde, je kan het ene niet zijn zonder het andere.

Het glas dat hij gebruikt is heel bijzonder, niet zomaar wat gekleurd glas natuurlijk. Het gaat om met de mond geblazen glas, een artisanaal product, erg duur dus. De rijkdom, de diepte, de helderheid en de subtiele schakeringen van de kleuren zijn verbazingwekkend. En Staf weet die kleuren te combineren zoals de Vlaamse primitieven of de impressionisten.

Als je nog nooit iets van hem gezien hebt, dan heb je iets gemist. Zijn werk is werkelijk adembenemend goed.

Maar veel van zijn kleinere werken zijn in privé-bezit en dus kunnen alleen de gelukkige eigenaars en hun vrienden en kennissen ervan genieten. Af en toe is er een tentoonstelling, soms samen met anderen, soms ook enkel werk van Staf.

Dezer dagen is er in de Onze-Lieve-Vrouwkerk in Sint-Niklaas zo’n tentoonstelling, nog tot 23 maart. Je kan de kerk niet missen: het grote vergulde Mariabeeld schittert van kilometers ver boven de stad. Er is ook een spectaculaire ondergrondse parkeergarage onder de grootste markt van het land, vlakbij. Open op woensdag, donderdag en vrijdag van 19-21 uur, op zaterdag en zondag van 15 tot 18 uur, toegang gratis. Op 25 maart is er een evocatie ‘Licht in kleur’, met poëzie, muziek, lichtspel en dia-voorstelling, inkom 5€, 4€ voor senioren.

Als je eens echt iets moois wil zien, dan is dit een unieke gelegenheid.

Martin CRUZ SMITH, Gorki Park (1981), Polar Star (1989), Red Square (1992)

Michael CONNELLY, The Poet (1996)

Ik ben niet echt een fan van thrillers of detectiveverhalen.

Anderzijds is dat een genre dat zich gemakkelijk laat lezen, en in sommige gevallen is ook de taal en stijl de moeite waard, wat het leesplezier natuurlijk nog verhoogt.

Recentelijk las ik drie van de vijf boeken die Martin Cruz Smith schreef met als hoofdfiguur de Russische detective Arkady Renko. Ik was zeer aangenaam verrast door de combinatie van het spannende verhaal, de meesterlijke beschrijving van het kader, het bloemrijke taalgebruik, de sociale analyse van het einde van het roemloze verval van de Sovjet-Unie en de chaotische geboorte van het nieuwe ondernemende Rusland. Bovenal was ik onder de indruk van de scherpe opmerkingsgave van de auteur, zowel wat psychologie en de uiterlijke verschijning van de menselijke personages betreft, als in de beschrijving van het landschap, het weer en de seizoenen, de straten en appartementen, technische installaties etc. Het zijn boeken die door en door ‘researched’ zijn en dus zeer geloofwaardig overkomen, en daardoor ook blijven boeien, want je krijgt steeds weer een ander aspect te zien, je leert voortdurend bij, vaak ongemerkt, want het lijkt allemaal zo vanzelfsprekend.

Ik ben wel een fan van John Le Carré, ik heb alles gelezen wat hij geschreven heeft, en dat al meer dan dertig jaar lang. Als ik Cruz Smith met Le Carré vergelijk, en dat dringt zich wel op, dan moet ik bekennen dat hij zeer dicht in de buurt komt, en dat hij zelfs een streepje voor heeft in de levendige beschrijving van de omgeving waarin het drama zich afspeelt.

Michael Connelly is vooral bekend van zijn thrillers met Harry (Hieronymus) Bosch als hoofdfiguur. Daarvan heb ik er nog geen gelezen, maar zopas wel The Poet. Hier zijn we echt wel bij de bestsellende thriller. Waar Cruz Smith het moet hebben van de psychologie van zijn hoofdpersonages, gaat het hier om de straffe toeren, de vreselijke gebeurtenissen, de freaks, zeg maar, en de merkwaardige omkeringen en verrassende wendingen van het verhaal. Het is natuurlijk zeer goed geschreven, maar het is meer een reportagestijl, zonder veel franje. En wat die verhalen betreft: we zijn natuurlijk veel gewoon, vooral door film en TV. Ik kon me niet ontdoen van de indruk dat de auteur de verfilming al op het oog had. En daar ligt het verschil met Le Carré en Cruz Smith. Die doen met alleen maar woorden zoveel meer dan wat zelfs uren dure film niet kunnen, namelijk je verbeelding op gang brengen. De verbeelding heeft geen grenzen, is tegelijk veel rijker dan film en veel spaarzamer, want niet elk detail moet expliciet getoond, suggereren is veel efficiënter. En bij dat verbeeldingswerk haal je heel je bagage van film en literatuur en reizen en kunstbeleving ongewild mee naar boven… Ik verlang al naar mijn volgend boek, TV zal er vandaag niet gekeken worden.

Mijn anti-credo uit een vorig bericht is wellicht wat uitdagend, een heilig huisje dat wordt neergehaald. Op mijn leeftijd kan je het geen kwajongensstreek noemen. Ik heb veel gelezen en veel nagedacht over de problematiek, dat kan niet anders als je katholiek opgevoed bent en je hele sociaal kader katholiek is.

Het Credo nam en neemt een belangrijke plaats in in het geloof, dat kan moeilijk ontkend worden. Doen alsof het niet bestaat is een beetje hypocriet. Daarom wou ik het eens uitschrijven en mijn eigen overtuigingen ernaast plaatsen.

De poëzie van de bijbel is mij niet vreemd, maar ik ben er niet bijzonder door aangesproken. Het Oude Testament getuigt op veel plaatsen van de wijsheid van mensen in ontbering en gevaar, maar iets teveel naar mijn zin van het uitverkozen zijn, het zich afzetten tegen de vijanden. Er is ook heel veel onbegrijpelijk formele zinloze wetgeving, ik kan me niet voorstellen dat men die wetten allemaal kon onthouden, laat staan onderhouden. Ook de godsidee die erin vertolkt wordt, is mij vreemd: een transcendent wezen dat ingrijpt, belonend en bestraffend, dat men moet vereren, dat is voor mij onbegrijpelijk, dat brengt me niets bij, tenzij als metafoor, maar dat is toch de bedoeling wel niet, meen ik.

En dan religie op zich. Men verwart vaak de gevoelens die opgeroepen worden door poëzie, verhalen, muziek, beeldende kunsten, de natuur, met religie. Bachs muziek is geen religieuze muziek, maar uitzonderlijk goede muziek. De Piëtà is aangrijpend, maar daar is in se niets religieus aan. Godsdienst zou zoiets zijn als een positief antwoord op de uitnodiging van het leven. Dat kan ik begrijpen, ik heb een zelfde positieve ingesteldheid. Maar ik noem dat niet religieus, ik heb daar geen God voor nodig. De wereld is een wonderbaarlijk midden, ik sta elke dag versteld van de mogelijkheden en de bedreigingen die ons geboden worden, en geniet van die uitzonderlijke ervaring als mens. Ook ik voel me opgenomen in een groter geheel van tijd en ruimte, waarvan we niet alle dimensies kennen en misschien wel nooit zullen vatten. Maar een god verkleint die wereld voor mij. Zonder god klopt de wereld voor mij, met hem niet.

Ik ben eens in ‘het heilig land’ geweest, dertig jaar geleden of zo. Wat ik daar gezien heb, in de bakermat van twee van de grote godsdiensten, tart alle verbeelding, en dat is vandaag nog zo. In naam van de religie, van god zelve, wordt daar gemoord, verkracht, gestolen, bedrogen, wordt de mens onteerd tot in zijn diepste wezen, met God of Allah als enige verantwoording. Christenen vervolgen christenen, moslims moorden elkaar uit. Vandaag is godsdienst in de wereld een bron van broeder- en zustermoord, geen blijde boodschap.

Ik leid mijn ethische regels af uit onze geworpenheid als mens in deze wereld.

We zijn op deze aarde geboren, dus hebben we een verantwoordelijkheid tegenover ons nest en de hele natuur.

Geboren worden, het leven zelf, is een ongelooflijke gave, ook al eindigt het met de dood; ook dat creëert verantwoordelijkheden.

Wij zijn als mens geboren op deze aarde. We moeten al onze menselijke mogelijkheden optimaal gebruiken.

Ik weet het, dit is heel vaag, maar ik althans heb daar iets aan. En dat kan ik niet zeggen van het overgrote deel van de religieuze boodschap. Er is zoveel in die boodschap en in de geschiedenis van de kerken en de zogenaamde godsvolkeren waartegen ik revolteer of waardoor ik mateloos bedroefd wordt. Er worden zoveel kansen gemist omwille van heilige principes die allesbehalve heilig blijken te zijn.

Ook ik zoek naar de wortels, maar dan eerder in mezelf, in ‘de’ mens zelf en in de medemensen dan in de geschiedenis van een volk, of dat nu het Joodse, het Griekse, het Romeinse of het Westerse is, of het Oosterse. In al die verhalen zoek ik naar de mens, en hoe hij zich verhoudt tot zijn medemens en de wereld om hem heen en de voorbije en de komende generaties. Ik luister naar wat de geschiedenis van de mensheid mij te vertellen heeft, maar ik wordt er niet door gedetermineerd, ik heb geen behoefte aan dogma’s of verplichtingen die ooit om historische redenen zijn ontstaan. Er is geen ander heilig huis dan dat waar je in woont. De mens zal geen afgoden dienen… Ik probeer Antigone te begrijpen en Oidipoes, en Mozes, en Judas, maar voor mij zijn er alleen maar mensen, is er alleen maar een geschiedenis van mensen. Ik zoek de mens in al zijn verscheidenheid, en heb geen behoefte aan een god als sluitstuk, als allesverklarende bovenbouw, en ik voel me daardoor bevrijd van vele menselijke vooroordelen, gedateerde ideologieën en fundamentalistische dogmatiek. Vrij om onbevangen horizonten te verkennen in bescheiden besef van mijn relatieve onbelangrijkheid als individu.

Ben ik dan geen gelovige meer? Ben ik minder gelovig dan jij, bijvoorbeeld?

Ik ‘geloof’ van niet…

Credo in unum Deum,

Ik geloof niet dat er één god is, ook niet dat er een god is, een wezen dat persoonskenmerken zou hebben, identiteit, dat aanspreekbaar is, dat aanwezig is in deze wereld. Het is een begrip dat mij sinds ik er voor het eerst over hoorde en nu nog steeds, ondanks alles wat ik erover las, hoorde of dacht, volkomen vreemd is.

Patrem omnipotentem,

Een almachtige vader is een contradictio in terminis, een waanidee uit lang vervlogen tijden, toen vaders misschien nog probeerden alles te zeggen te hebben. God als almachtig voorstellen, dat is alleen theologen gegeven; een niet-almachtige god, met kleine kantjes, die al eens vreemd gaat, zoals Zeus, dat strookt niet met het fundamentalisme en het absolutisme dat onverbrekelijk verbonden is met dat soort godsdiensten.

factorem coeli et terrae, visibilium omnium, et invisibilium.

De schepping is ook al lang niet meer wat men er vroeger over dacht. Zelfs zeer katholieke geleerden wringen zich in bochten om ook maar iets van het scheppingsverhaal te redden. Wij hebben de god uit de vorige paragrafen niet nodig om de schepping te verklaren. En het heeft ook weinig zin om datgene wat we nog niet kunnen verklaren, dan maar god te noemen, dat lost niets op.

Et in unum Dominum Jesum Christum,

Wij hebben geen historische gegevens voor het bestaan van Jezus Christus, geen enkel. In de evangeliën zoekt men vergeefs naar de ipsissima verba Christi: als die er al zijn, kernwoorden dus, dan kunnen die toch niet tot die historische Jezus teruggebracht worden. En als het gebod ‘bemin uw naaste’ zo essentieel zou zijn, waarom staat het dan niet in dit Credo?

Filium Dei unigenitum.

Dat een mens een zoon zou zijn van een almachtige god, dat noemen wij een mythe. Mythes zijn interessant, maar wie gaat daar zijn levensbeeld op bouwen?

Et ex Patre natum ante omnia saecula.

Hoe die zoon van god uit zijn vader zou geboren zijn, voor het begin van de tijden, daarover heb ik nog nooit iemand een zinvol woord horen vertellen. De betekenis en het belang van deze stelling is futiel.

Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. Genitum, non factum, consubstantialem Patri: per quem omnia facta sunt.

En zelf is hij ook almachtige god: hij is niet geschapen, hij is de schepper, zoals zijn vader, hij is zowat identiek met zijn vader. Gemakshalve noemt men dit soort dingen ‘mysteries’, dingen die het ons niet gegeven is om te begrijpen. Daarmee los je natuurlijk ook niets op.

Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit de coelis. Et incarnatus est de spiritu sancto ex Maria Virgine: et homo factus est.

We blijven in de mythologie: god wordt mens, daalt neer uit de hemel, wat dat ook moge zijn, om ons te redden. Redden waarvan? Hoe? Jezus wordt geboren uit een menselijke vrouw en de heilige geest, niet nader bepaald. Men kan daaraan allerlei theologische betekenissen geven, maar als waar gebeurd verhaal of als basisgegeven van een geloof is dit toch wat veel gevraagd, nog los van het ontbreken van enige historische grond.

Crucifixus etiam pro nobis, sub Pontio Pilato passus, et sepultus est. Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas. Et ascendit in coelum: sedet ad dexteram Patris.

Ook over de kruisiging weten we niets, totaal niets, en zeker niet over de verrijzenis, hoe zou dat overigens kunnen? Vragen dat men gelooft dat een god-mens met zijn lichaam opstijgt ten hemel, wie heeft zoiets ooit ernstig in overweging kunnen nemen als een feit? Het is zelfs theologisch veel gevraagd aan te nemen dat de ‘vrijwillige’ dood van die mens-god een gevolg zou hebben voor de hele mensheid.

Et iterum venturus est cum gloria, judicare vivos et mortuos: cujus regni non erit finis.

En die Jezus zal nog eens weerkeren, als rechter, om alle mensen die ooit geleefd hebben te beoordelen. En nadien zal hij als een soort koning op de wereld blijven en alle problemen zullen opgelost zijn. Dat zou mooi zijn, maar het is niet erg waarschijnlijk en ook niet bruikbaar als veronderstelling.

Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem: qui ex Patre Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: qui locutus est per prophetas.

Oh, ja, die niet nader bepaalde heilige geest: nog meer theologische attributen, waar geen mens iets aan heeft en die alle verbeelding tarten.

Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam.

En dan natuurlijk de ultieme zelfbevestiging: de vereniging die door mensen opgericht werd zo rond het begin van onze tijdrekening verklaart zich uniek: wie er niet toe behoort, heeft geen reden van bestaan; ze is heilig, dus staat ze boven de mensen; ze is katholiek, dat betekent letterlijk dat ze universeel is, nergens ter wereld zal er iets bestaan dat niet tot haar behoort; ze is apostolisch: ze heeft het van god zelve, dus heeft ze altijd gelijk, en god heeft haar bevolen om de hele wereld te bekeren.

Wat die kerk aan goeds en kwaads ook gedaan heeft sinds haar ontstaan, ik heb me, sinds zeer jeugdige twijfels en blijvende latere bezwaren, geleidelijk van haar afgekeerd. Haar aanspraken op absoluutheid zijn nu voor ieder nadenkend mens en ook voor de meeste van haar leden zelf, duidelijk. En wat zij als vereniging van mensen nu is, daar heb ik persoonlijk de meest ernstige problemen mee, en ik ben zeker niet de enige.

Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum.

Dat door een onderdompeling, ook al zou dat een figuurlijke zijn, een bekering dus, alle vroegere misdaden zouden verdwijnen, dat is moreel gezien al moeilijk te verteren, en enkel te begrijpen als je eerst de toegang tot de hemel, het hiernamaals afhankelijk gemaakt hebt van het vrij zijn van zonden. En dat de kerk de enige is die de zonden kan vergeven, dat geeft haar de macht die ze nodig heeft.

Et exspecto resurrectionem mortuorum. Et vitam venturi saeculi.

Mensen sterven, dat was ook vroeger natuurlijk voor iedereen duidelijk. Ook de kerk kon dat niet ontkennen. Dus zei men: je gaat nu wel dood, maar later zal je weer tot leven komen en dan zal je eeuwig leven. Dat is de kern van het hele verhaal, dat is de kern van het historische christendom, en dat is de hardste noot om kraken.

Ik heb, bij mijn beste weten, nooit geloofd dat er na de dood nog iets was, en ik heb ook nooit behoefte gehad aan een dergelijke gedachte.

Voor mij is dit leven genoeg.

Amen.

Componisten van wie ik het werk verzamel,
met een voorbeeld van hun werk

Bach, J.S., klavierwerk, solo viool, solo cello, passies
Barber, Samuel, Quartet
Bartok, Bela, Concerto voor orkest, strijkkwartetten
Beethoven, Ludwig, Strijkkwartetten
Bellini, Vincenzo, Norma
Brahms, Johannes, Cellosonates
Bruckner, Anton, Symfonieën
Chopin, Frédéric, Nocturnes
Delius, Frederick, Summer night on the river
Glass, Phillip, Einstein on the Beach
Haendel, George Frederic, Orgelconcerto’s, The Messiah
Haydn, Joseph, Strijkkwartetten
Ives, Charles, The unanswered question
Mahler, Gustav, Kindertotenlieder
Mendelssohn, Felix, Midzomernachtsdroom
Monteverdi, Claudio, L’Orfeo
Puccini, Giacomo, Turandot
Scarlatti, Domenico, Sonates voor clavecimbel
Schubert, Franz, Pianotrio’s, sonates
Shostakovitch, Dmitri, Strijkkwartetten, symfonieën
Strauss, Richard, Symfonische gedichten, Der Rosenkavalier
Verdi, Guiseppe, Othello
Wagner, Richard, Tannhauser

Bij het horen van de naam Bela Bartok fronsen de meeste mensen de wenkbrauwen en kijken over je schouder in de verte. Ze hebben er al van gehoord, maar... Je zingt geen Bartok in het bad, je fluit hem niet op de fiets.

Misschien kennen we hem toch beter dan we zelf denken. En dat mag ook wel, want hij is ontegensprekelijk een van de meest interessante componisten van de eerste helft van de 20ste eeuw. Zijn bekendheid kwam traag op gang en begon internationaal pas echt na zijn dood. Ook de meeste muziekiefhebbers beginnen niet met Bartok, maar leren hem stilaan appreciëren; dat is eigenlijk zo met de meeste dingen waar we echt van houden; de inspanning die we doen om iets te bereiken loont meestal de moeite; wat we zonder inspanning krijgen is achteraf gezien vaak niet de moeite, oppervlakkig, zonder belang. De muziek van Bartok is een mooi voorbeeld van deze stelling.
Het minste dat je van zijn muziek kan zeggen is dat ze expressief is: ze is niet flauw of vaag, ze is uitgesproken, soms zelfs met veel nadruk, op het agressieve af. Dat maakt haar uitermate geschikt voor programmamakers van radio en televisie, die sinds jaren gretig grasduinen in zijn muziek voor treffende begin- en eindgeneriekjes. Velen herinneren zich wellicht het prachtige begin van Panorama, het duidingsprogramma op TV, waarbij telkens een letter van de naam verscheen op een zeer ritmisch stukje Bartok. Was dat Bartok? Ja hoor, en er zijn zo talloze voorbeelden. Als je die stukjes dan hoort in zijn muziek is dat een leuke verrassing, een beetje komisch ook, want je kan niet anders dan glimlachen en mee-zingen: P A N O R A M A !!
Bela Bartok werd geboren in 1881 in wat toen Hongarije was, maar nu Roemenië. Hij was een veelbelovende leerling van zijn moeder en trok naar Boedapest om zijn opleiding verder te zetten. De grote meneer van die tijd was Richard Strauss en Bartok schreef een eerste muziekstuk in die stijl.

In 1905 kwam hij in contact met de volksmuziek van Hongarije; deze muziek was vrijwel onbekend bij de muziekliefhebbers. Samen met zijn vriend Zoltan Kodaly trok Bartok de boer op, op zoek naar melodieën en ritmes. Hij noteerde alles en maakte veldopnames en bleef dat ongeveer zijn hele leven lang doen; hij schreefer belangrijke werken over, maar gebruikte nooit die bestaande muziek rechtstreeks in zijn werk. Hij werd er natuurlijk wel door geïnspireerd, gebruikte technieken, stijlen en ritmes die hij daar vond, maar al zijn muziek is origineel, eigen werk, modern tot en met. In 1917 kende hij zijn eerste succes met een ballet: De houten prins. Zijn opera Blauwbaard, die eerst geweigerd was, werd nu toch opgevoerd, in 1918. In die periode ontstond ook een balletsuite: De wonderbaarlijke mandarijn. De muziek die hij in die jaren schreef sloot aan bij de expressionistische werken die in die tijd overal opgang maakten. Na de eerste Wereldoorlog werden zijn composities uitgegeven in Wenen en zo werd hij stilaan bekend in de rest van de wereld, ten minste bij muzikanten en kenners. Voor het grote publiek was hij nog steeds een onbekende. Hij schreef veel voor piano, ook al omdat hij pianoleraar was aan het conservatorium en omdat hij zelf als pianist regelmatig op tournée ging.

Vanaf 1935 werd zijn stijl wat minder hevig, wat minder experimenteel. Er kwamen belangrijke opdrachten uit het buitenland en in 1940 emigreerde hij naar Amerika. Het ging hem daar niet goed: zijn gezondheid was nooit van de beste, maar nu ging hij snel achteruit. Zijn werk werd nauwelijks gespeeld en hij werd maar zelden gevraagd als pianist. In 1943 kreeg hij een belangrijke opdracht voor een Concerto voor orkest, en het werd een zeer toegankelijk en fascinerend stuk. In 1945 overleed hij. Na zijn dood begon zijn reputatie pas goed, en sindsdien is hij een vaste waarde op het repertorium van de klassieke muziek, wellicht een van de meest gespeelde componisten van de 20^ste en het begin van de 21^ste eeuw.
Naast de danssuite en het ballet die we al vermeldden, hebben verscheidene andere werken dansers en chorografen geïnspireerd. Een van de eerder verassende vondsten was die van Anne Theresa De Keersmaecker, die met Rosas een ballet bracht op muziek van een van de strijkkwartetten.

Bartok schreef in totaal zes maal voor strijkkwartet, gespreid over zijn hele professionele leven. Voor veel muziekliefhebbers behoort deze vorm van kamermuziek tot het mooiste en diepste dat componisten ons brachten. Denken we aan de talloze kwartetten van Haydn, die het genre zowat uitgevonden heeft, waarin de onbeperkte mogelijkheden van muziek voor twee violen, altviool en cello worden uitgewerkt, aan Schubert die verrukkelijke dingen schreef voor kwartet, aan Beethoven, die vooral in zijn laatste kwartetten zo intens bezig is met muziek dat hij zichzelf vergeet en muziek maakt die ook vandaag nog, na bijna 200 jaar, nog steeds ontroert en modern klinkt, aan Shostakovitch, die naast 15 symfonieën ook 15 uiterst originele kwartetten schreef. Het lijkt wel alsof deze samenstelling op een of andere manier volledig is, dat er niets aan ontbreekt. Veel van deze kwartetten klinken alsof er een heel orkest bezig is. Zelf had ik ooit het genoegen het Tokyo String Quartet te horen in de grote zaal Henri Leboeuf van het Paleis voor Schone kunsten in Brussel, met werk van Beethoven. Verbazingwekkend hoe zij erin slaagden die prachtige grote zaal, die onlangs zo succesvol gerestaureerd werd en die we allemaal kennen van de Koningin Elisabeth-wedstrijden, tot de nok te vullen met slechts vier instrumenten en een publiek te boeien van de eerste noot tot de laatste. Verbazingwekkend ook hoe vier Japanners deze Westerse muziek bij uitstek vertolkten alsof ze nooit iets anders gespeeld hadden: dat is pas multiculturaliteit en muziek heeft dat altijd al gehad. Indien de mensen wat meer met muziek zouden bezig zijn en wat minder met het zoeken naar zondebokken voor wat er verkeerd gaat, dan zou ook de politiek wat interessanter worden dan het bedenkelijk vertoon dat ons nu elke avond op TV voorgeschoteld wordt, maar dat tussen haakjes.
Het ballet van Anne Theresa De Keersmaecker op (ik denk) het vierde strijkkwartet van Bartok zag ik destijds in een matinée in de Muntschouwburg. De kwartetten van Bartok kende ik toen nauwelijks. Het was een schokkende ervaring. De muziek werd loeihard door de luidsprekers gejaagd en de verscheurdheid die snerpend door de haast gewelddadige muziek in your face sloeg, liet je perplex. De danseressen in hun eenvoudige zwarte japon met het doordeweekse ondergoed dat nonchalant zichtbaar was, leefden zich uit in repetitieve maar steeds veranderende passen en suggestieve onvoorspelbare bewegingen. Dit was muziek en dans van onze tijd: kunst die de ontreddering van beide wereldoorlogen in zich draagt en de wanhoop van de losgerukte mens, de stranger in a strange land, op zoek naar eenheid in de mateloze verwarring en haast van onze maatschappij, zelfbewust, menselijk tot in het diepste wezen. Probeer het eens, of liever, probeer het meer dan eens: Bartok heeft je steeds onvermoede rijkdom te bieden.
Aanraders:
- Concerto voor orkest & Muziek voor Strijkers, percussie en celesta: Chicago Symphony Orch., RCA; zelfde orkest, Solti, Decca
- Strijkkwartetten 1-6: Emerson Q., DG; Keller Q., Erato Ultima (een koopje); Vegh Q., Astrée

Auteurs van wie ik het werk verzamel, met een werk als voorbeeld

Literatuur

Bataille, Georges: Ma Mère

Burgess, Anthony: Enderby

De Vries, Peter: The Blood of the Lamb

Dostoievski, Fjodor: De idioot

Gallant, Mavis: Collected Stories
Garcia Marquez, Gabriel: Honderd jaar eenzaamheid
Graves, Robert: I, Claudius

Joyce, James: Ulysses

Lawrence, D.H.: Lady Chatterley’s Lover

Maugham, Wiliam Somerset: Collected Stories

Mehta, Ved: Vedi

Melville, Herman: Moby Dick

Nabokov, Vladimir: Ada

Nash, Ogden: I’m a Stranger here Myself

Plato:Dialogen

Pritchett, V.S.: Collected Stories

Proulx, Annie M.: Short Stories

Shakespeare: MacBeth

Tolkien, J.R.R.: The Lord of the Rings

Trevor, William: Collected Stories

Updike, John: Collected Stories

Vian, Boris: L’écume des jours

Waugh, Evelyn: Brideshead Revisited

White, T.H.: The Once and Future King

Detective, spionage, thriller, bestseller

Clavell, James: Shogun

Deighton, Len: Funeral in Berlin

Fleming, Ian: 007

Le Carré, John: The Perfect Spy

McBain, Ed: Sadie When She Died

McLean, Alister: H.M.S. Ulysses

Simenon, Georges: Maigret

Smith Cruz, Martin: Gorky Park

Science Fiction

Asimov, Isaac: Foundation

Heinlein, Robert: Stranger in a Strange Land

Sturgeon, Theodore: More Than Human

Non-fiction

McPhee, John: Annals of the Former World

Voor mijn Kerst kreeg ik van de kinderen de scheurkalender van Onze Taal. Hoewel ik duidelijke Nederlandse accenten merk, kijk ik elke dag benieuwd uit naar de achterkant. Voor 2 februari fronste ik de wenkbrauwen. Riemer Reinsma (kan het nog Nederlandser dan dat? Maar met een familienaam als de mijne…) heeft het over High Noon, de film van Zinneman naar een verhaal van Cunningham, The Thin Star, althans volgens Reinsma. Nu mag die ster zowel letterlijk als figuurlijk wel erg dun geweest zijn, het verhaal heet wel degelijk: The TIN Star, omdat ze van tin was, natuurlijk.