I’m dreaming of a white Christmas…

Dit moet een van de meest populaire kerstliederen zijn, na Stille nacht, natuurlijk. Tekst en muziek zijn van Irving Berlin en dateren van 1940. De legende wil dat hij het zou geschreven hebben bij het zwembad van een hotel in Phoenix, Arizona. De eerste regels van de tekst, die men gewoonlijk weglaat, lijken daarop te wijzen:

The sun is shining, the grass is green,
The orange and palm trees sway.

There's never been such a day
in Beverly Hills, L.A.

But it's December the twenty-fourth,—
And I am longing to be up North—

Het thema is dus heimwee en herinnering aan andere kerstmissen, vroeger en elders. Kerstmis doet dat met een mens. Het neemt ons mee in de tijd, naar onze jeugd vooral. Naar zeldzame witte kerstdagen, met veel sneeuw en bittere kou. Die eerste sneeuw die we als kind zagen, die het uitzicht van onze leefwereld zo plots en integraal omtoverde, die ook ingrijpend ons dagelijks leven veranderde, dat moet een enorme indruk gemaakt hebben op onze ontvankelijke jeugdige geest. Kerstmis werd toen ook zeer intens gevierd, na de voorbereiding van de advent met zijn wekenlange liturgische opbouw, met adventskransen waarop elke week een nieuwe kaars werd aangestoken. We stuurden elkaar toen ook kerstkaarten, meestal zoete kitscherige wintertafereeltjes. Er was de kerstboom met de versieringen die maar één keer per jaar uit hun verpakking gehaald werden. Bij ons thuis gebruikten we het zijdepapier waarin sinaasappelen (wij zeiden: appelsienen) verpakt waren, om de fragiele geblazen glazen kerstballen te beschermen, maar toch waren er elk jaar weer die we gebroken aantroffen in de kartonnen rood-bruine Solo-doos, de zelfde kleuren als het roodborstje. We kregen dan wat kleingeld om enkele nieuwe ballen te gaan kopen, met speciale vormen en felle kleuren. Met de sneeuw kwamen ook de sledes en arren naar boven, wij hadden zelfs een ijsstoel, een echte ouderwetse stoel op latten, ik weet niet waar die vandaan kwam en waar hij naartoe is gegaan, we hebben hem misschien maar één of twee keer gebruikt.

Thuis hadden we een bescheiden buurtwinkel, onder meer van tabak, wijn en likeuren. Gedurende het jaar stelde de verkoop niet veel voor, maar in december sloeg mijn Moeder grote voorraden in, de hele winkel vol, in de rekken en tot op de grond, geen plekje bleef vrij, overal stond en lag rode en witte wijn, veel zoete Monbazillac voor bij de taart, maar ook porto, en likeuren met exotische namen als sherry brandy, Curaçao, Cointreau en nog straffere dranken zoals Elixir d’Anvers en Kümmel, soms dwarrelden er kleine stukjes bladgoud in, fascinerend voor een kinderoog. Mijn zus Godelieve, die stierf toen ze amper vijfendertig was, maakte toen prachtige kerststronken, met hulst, dennenappels en takken, schors en rode kaarsen en gouden linten en veelkleurige kerstballen en watten en engelenhaar, die ons Moeder dan verkocht.

Dit is het vervolg van de tekst van White Christmas:

I'm dreaming of a white Christmas
Just like the ones I used to know
Where the treetops glisten,
and children listen
To hear sleigh bells in the snow

I'm dreaming of a white Christmas
With every Christmas card I write
May your days be merry and bright
And may all your Christmases be white.

Het is een niemendalletje, een kattebelletje, bijna niets. Maar als we de warme bariton van Bing Crosby horen, krijgen we allen een krop in de keel. Vreemd, maar het is wel zo.

In Vlaanderen is lange tijd een gans ander kerstgedicht heel bekend en geliefd geweest. Vandaag is het helemaal vergeten. Het draagt dezelfde naam: Witte kerstdag en het dateert van rond 1930. Het is van de hand van André Demedts (1906-1992) en maakt deel uit van de bundel Voortijds in de verzamelde gedichten van 1976. Het verscheen oorspronkelijk in zijn debuutbundel Jasmijnen (1929). De bundel Voortijds is de grondige herwerking van die Jasmijnen en van zijn tweede dichtbundel Geploegde aarde (1931); er zijn slechts elf gedichten overgehouden en zelfs die heeft de dichter grondig herwerkt. Merkwaardig is dat hij uitgerekend Witte kerstdag nauwelijks veranderd heeft, op enkele details en de scheiding van de oorspronkelijke lange versregels na. Wellicht is de reden daarvoor te vinden in de toenmalige aanzienlijke publieke bekendheid van het gedicht. Dit is de volledige tekst, in de oorspronkelijke versie, zodat je het rijm duidelijk ziet.

Witte kerstdag

‘Klein broertje heeft gebeden om deze Kerstdag wit te zien,

met voetstappen in de verse sneeuw voor het raam,

en een roodborstje op een twijg, dat zingt van de verre lente en de bloemen misschien,

en als de middagklokken over de vlakte ontwaken

een vage glans van de zon op de bomen en daken

en de mensen zo zwart in de sneeuw, zeer groot en eenzaam.

Maar ons hart is zo licht te dragen vandaag, het is of we opnieuw mochten beginnen

en alles vergeten dat niet meer is; in ieder oog blinkt een vlam en een traan,

er is zo'n blij welwillen in ons, vandaag zullen wij allen met een grote liefde beminnen

en niet één zal zijn blik in wantrouwen nederslaan.

Want ieder mens, die een eind weg met ons gaat,

kan Christus zijn, die voor één dag over de wereld gaat

en daarom willen wij allen weerhouden: Blijf nog wat, want het wordt nacht,

ieder jaar is het maar eenmaal Kerstdag en ons hart heeft zo lang op uw komst gewacht.

Want zo veel moeten we zeggen en vragen, wat ons verheugde, wat leed heeft gedaan

en ik kom bedelen ieder jaar weer op deze dag, want mijn armoe en honger eindigen niet.

Als ik vanavond door de sneeuw naar huis zal gaan, Jezus, en gij Moeder, genees mijn verdriet

en help ons allen, die over de vlakte het rinkelen van sleebellen horen

en die geen meester zijn over het heimwee van ons bloed;

help ons allen, die vruchteloos sjouwen onder de mensen en die onze hoop verloren,

wij zijn dompelaars en boeven ook, maar over alle sneeuwpaden komen wij U en de sterren tegemoet.

Moeder, voor allen vandaag laat me bidden: voor mijn dode vriend,

geef vader en moeder geluk en ook mijn kameraden

en wat liefde aan uw dwaas, die het niet verdient

en veel trouwe liefde aan Vlaanderen, Moeder, want het werd zo dikwijls verraden.

Ik ben maar een schamel arbeider, die U niets geven kan dan wat scherven van zijn hart,

het is zo weinig, het is niets om dat alles te vragen...

maar als het niet mag, wees voor allen niet even hard

en laat één, die jong is en sterk, het lastigste dragen.

Moeder, klein broertje heeft gebeden opdat uw Kerstdag wit zou zijn,

geef aan ons allen over de sneeuw, veel zonneschijn!’

Wij vinden hier hetzelfde heimwee, dezelfde herinneringen: de voetstappen in de verse sneeuw, het scherpe contrast van het steenrode roodborstje, de goudgele glans van de vale winterzon op de egale witte wereld, de zwarte mensenschaduwen. Met de winterzonnewende beseffen we dat een jaar voorbij is. We staan stil bij wat voorbij is, bij wie ons ontvallen zijn, maar wij mogen ook vooruitkijken, naar het jaar dat komt en aan de vergetelheid toevertrouwen wat ons verdriet heeft gedaan. Verderop in het gedicht is het rinkelen van sleebellen voldoende om ons gemoed te doen overlopen van het onweerstaanbaar heimwee in ons bloed.

Het vrome christelijke beeld dat zo typisch is voor de tijd en voor André Demedts krijgt hier een heel menselijke inkleding: niet het kerstekind, maar Emmaüs: een anonieme Christus die met ons meegaat; wat ge aan de minsten der mijnen hebt gedaan… Hier is het eerste gebod niet God beminnen, maar de medemens; alleen door onze broeders en zusters lief te hebben, dienen we God. Demedts grijpt liever terug naar de eerste christenen dan naar het rijke Roomse leven. Hij is of was toen ideologisch meer een communist dan een burger. Deze zinsnede: want iedere mens die een eind weegs met ons gaat, kan Christus zijn die voor één dag over de wereld gaat, is opgenomen in ons collectief geheugen, omdat ze in onze jeugd talloze keren geciteerd en herhaald is door priesters en kapelaans en opvoeders allerhande, die evenwel steeds hebben nagelaten te vertellen waar ze de mosterd hadden gehaald, of zelfs niet meer wisten dat ooit iemand die prachtige zin had gesmeed in een ontroerde opwelling tijdens een winteravond.

De hele tweede helft van het gedicht neemt de vorm aan van een gebed, gericht aan Jezus en aan zijn Moeder Maria, die in de Vlaamse poëzie en liederenkransen nooit ontbreekt. Het is het gebed van de jonge idealist die gebukt gaat onder de tegenstand en de nutteloosheid van zijn inzet, maar die in de eenvoudige, menselijke Moeder en haar Zoon een hoopvol aanknopingspunt ziet voor zijn machteloos streven. De laatste drie strofen zijn expliciet aan de Moeder gericht, met een bijna voorchristelijke, heidense Mariologische overgave en devotie die in onze tijd en onze theologie onbegrijpelijk is geworden. Wie was de vriend die gestorven was? Wij weten het niet, misschien een van de ontelbare gevallenen in de Grooten Oorlog, die zich zo dicht bij zijn geboortestreek heeft afgespeeld in zijn kindertijd? Ontroerend is het voor mij ook om hier die andere zinsnede terug te vinden, die ik in mijn jeugd vaak uit de mond van mijn Vader heb gehoord: het arm Vlaanderen, dat al zo dikwijls is verraden, dat de speelbal is geweest van vreemde vorsten en minachtende machten, eeuw na eeuw, zelfs en vooral in de Belgische staat, dat wangedrocht dat aartsvijanden achteloos en met mateloos dédain voor onze volkeren als een loutere militaire buffer hebben opgetrokken tegen hun eigen geile machtswellust.

Verontrustend en bevreemdend is de voorlaatste strofe. Wat moet een jongeman van vooraan in de twintig met zware woorden als ‘schamele arbeider’, ‘scherven van zijn hart’? Hij wist uit de ervaring in het gezin van zijn ouders dat een mens op zijn wegen zelden rozen gestrooid vindt. Hij had een zus die aan kinderverlamming leed; zijn moeder was voortdurend zwanger, ze heeft misschien wel tien miskramen gehad en was vaak bedlegerig. Hij wou zo graag, als sterke jonge man, dat leed van zijn geliefden op zich nemen, de zwakkeren sparen. Maar hij wist toen al dat je daar wel kan voor bidden, dat je ernaar kan verlangen, dat je bereid kan zijn om offers te brengen als je zoveel leed en armoede ziet, maar ook dat de wereld is zoals hij is, dat het onheil onverbiddelijk toeslaat, daar helpt geen lievemoederen aan.

Uit een interview met Joos Florquin met de dichter uit 1968 weten we dat het kleine broertje uit het de aanvangs- en slotverzen van het gedicht de jongere broer was van de dichter, Michel, die zestien jaar jonger was. Het was klein broertje die bad voor een witte kerst, niet de dichter. Die had als boer al ingezien dat je God niet letterlijk mag nemen, dat bidden niet helpt als het over het weer gaat. Het staat in de Bergrede: Hij laat zijn zon immers opgaan over goede en slechte mensen en laat het regenen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen (Mt 5, 45). Het kinderlijk gebed van Michelleke heeft de oudere broer ontroerd, het onschuldig blind vertrouwen dat sprak uit zijn simpele smeekbede was slechts een onbeholpen, spontane manier van dat kind om zijn verlangen te uiten naar die mythische witte kerst waar ook wij elk jaar nog van dromen. Maar zoals het slotvers nadrukkelijk stelt: niet de sneeuw is ons diepste verlangen, maar het licht, de warmte, het leven dat we danken aan de zon.

Twee maal witte kerst, twee teksten uit een ver verleden, de ene straks weer overal te horen, de andere nu helemaal vergeten, behalve hier en daar bij een nostalgische Vlaamse gepensioneerde. Kerstmis is een tijd van herinnering en heimwee. De moderne wetenschap heeft er een uitleg voor: onze hersenen maken te weinig melatonine aan, we voelen de winter blues of ondergaan een winterdepressie. Onze biologische klok loopt niet meer gelijk met de natuur, onze retina weigert het licht op te nemen. We moeten dat tegengaan met lichttherapieën, drie uur per dag als konijnen voor een lichtbak plaatsnemen, dat zou helpen, zegt men.

Ach, dat is goed voor hyperactieve mensen, die zichzelf niet sparen en niet willen luisteren naar de signalen van hun lichamen. Laat ons maar een beetje mistroostig zijn in deze tijd, laat het heimwee maar opwellen, laat de krachtige beelden uit een ver verleden maar opkomen, laten we maar opnieuw aansluiting vinden met onze lieve doden, met vrienden die we ooit hadden en die we nu uit het oog verloren zijn, met mensen die we hebben liefgehad of die we nodeloos hebben gekwetst, zo nodeloos en onterecht dat we de pijn nog altijd even schrijnend voelen na al die jaren. Laten we in deze donkere dagen ons verleden binnenlaten in de lichtende warmte van onze huizen, als een onvermoede gast, een onbekende oude bekende die op een winternacht in een sneeuwstorm aanklopt en ons door zijn stilzwijgende, indringende, nadrukkelijke aanwezigheid terugvoert naar de droom die we ooit hadden van onszelf.

La Petite Bande is het oude muziek-ensemble van Sigiswald Kuijken, opgericht in 1972. Neem eens een kijkje op hun website: http://www.lapetitebande.be/ . Door de jaren heen heb ik het voorrecht en het genoegen gehad, zoals zoveel anderen, om hun zeer verscheiden producties te mogen beluisteren in concerten, op radio en tv en op cd en dvd. Met deze muzikanten behoren we in Vlaanderen tot de wereldtop, al beseffen we dat veel te weinig. La Petite Bande heeft sinds enkele jaren een vaste stek in Leuven. Vorige zondag was dat de gelegenheid voor een ‘Dag van La Petite Bande’, in de kerk en de lokalen van de Abdij Keizersberg. In de voormiddag was er een rondetafelgesprek met Sigiswald Kuijken, Andrew Parrott en Joshua Rifkin, drie eminente specialisten van de oude muziek en de authentieke uitvoeringspraktijk. In de namiddag voerden de Brit Parrott en zijn Taverner Consort & Players de eerste drie cantates van het Weihnachtsoratorium uit, in de vooravond was het de beurt aan de Amerikaan Rifkin met zijn Bach Ensemble. ’s Avonds volgde dan Sigiswald Kuijken met zijn Petite Bande met enkele Bach-cantates. Wij hebben ons laten verleiden om nog eens het volledige Weihnachtsoratorium te gaan beluisteren.

Een vergelijking met het concert van OrSeCante dat we onlangs meemaakten en dat ik hier besprak, dringt zich op. Vooreerst moeten we zeggen dat, hoezeer de begenadigde amateurs en semiprofessionele muzikanten van OrSeCante & Co ook hun best deden, ze toch niet het uitzonderlijk hoge artistieke niveau konden bereiken van de topmusici van Parrott, Rifkin en Kuijken. Dat bleek bij de vocale solisten, maar ook bij de strijkers, inzonderheid de violen. Ook de bezetting was zeer verschillend bij de twee concerten. OrSeCante is een gemengd vrij uitgebreid koor van erg goede kwaliteit. Parrott en Rifkin (en allicht in het avondconcert ook Kuijken) gaan uit van een andere benadering, die nauwer aanleunt bij de oorspronkelijke uitvoeringspraktijk zoals Bach zelf die bracht in zijn tijd. Zij zetten geen koor in, maar laten de koorpartijen zingen door de vier solisten, sopraan, alt, tenor en bas/bariton. Het verschil is groot, maar toch is het verrassend hoe vier zangers toch een volume en een vulling kunnen geven die niet zo veel afwijkt van wat een koor van 60 tot 70 zangers aankan. Het is anders, maar het is niet minder indrukwekkend. Hier kan je terecht zeggen: less is more, meer is niet altijd beter. Het evenwicht tussen de instrumentale partijen en de vocale is duidelijk beter in de afgeslankte versie.

Toch mag men daarin niet te ver gaan. Ik weet niet of het om artistieke of economische redenen was, maar Rifkins The Bach Ensemble was wel erg afgeslankt: twee eerste violen, twee tweede, een altviool, een violone, een cello, twee hobo’s, twee natuurhoorns, orgel en pauken. Bij Parrott kwamen daar een viola da spalla bij, een schouderviool zoals Sigiswald Kuijken die reconstrueerde en die het midden houdt tussen een altviool en een cello; daarnaast ook nog een fagot, twee prachtige fluiten en twee oboe da caccia die samen met de twee oboe d’amore zorgden voor de heerlijke, bijna dissonante herdersklanken die zo typisch zijn voor het eerste deel van het Weihnachtsoratorium. Parrott verving de twee natuurhoorns door drie natuurtrompetten, voor een nog feestelijker effect.

De vocale solisten waren, misschien op de bariton van Rifkins Ensemble na, uitstekend. Het orgelpositief was, zeker in combinatie met de contrabas-violone in Parrotts versie, af en toe een tikkeltje overweldigend in de genereuze akoestiek van de kloosterkerk. Maar dat heeft ons plezier niet kunnen bederven, het was al bij al een buitengewone muzikale ervaring van het hoogst mogelijke artistiek niveau. De niet zo heel grote kerk zat afgeladen vol en het publiek, van kenners, neem ik aan, was enthousiast. Over het avondconcert kan ik niet oordelen, maar het zou me verbazen indien het niet ten minste even hoogstaand en succesrijk zou geweest zijn.

De bedenkingen die ik ter gelegenheid van het vorige concert maakte over de zeer teleurstellende kwaliteit van de teksten van het oratorium zijn ook hier van toepassing, nog meer zelfs, omdat we nu het hele oratorium te horen kregen. De gereciteerde evangelieteksten zijn nauwelijks beter, alleen meer herkenbaar, dan de zeemzoete karamellenverzen van de aria’s, de recitativo’s en de coro’s. Het blijft een uiterst vreemde combinatie: de meest sublieme muziek die de mensheid ooit heeft voortgebracht, uitgevoerd door top ensembles in de best mogelijke artistieke en professionele omstandigheden en dan anderzijds pure kitsch en onzin in de teksten. Ik geef hiervan slechts één voorbeeld, uit de zesde cantate:

Nur ein Wink von seinen Händen Stürzt ohnmäch'tger Menschen Macht. Hier wird alle Kraft verlacht! Sprich der Höchste nur ein Wort, Seiner Feinde Stolz zu enden, o, so müssen sich sofort Sterblicher Gedanken wenden.

Dat is zelfs te erg om het voor jullie te vertalen, vind ik.

Wat daar verder ook van zij, toch wil ik jullie allen met grote aandrang aanraden om, als de gelegenheid daartoe zich voordoet, het Weihnachtsoratorium van J.S. Bach live te gaan beluisteren. Zo niet, haal dan de cd of dvd uit de kast, of ontleen of koop die als je hem niet bezit. Er is keuze genoeg en er zijn alleen maar goede uitvoeringen, want deze muziek is werkelijk niet stuk te krijgen. De teksten moet je maar met de mantel van de liefde bedekken, dat heeft Bach destijds waarschijnlijk ook gedaan en het heeft hem niet belet om muziek te creëren die ons tot vandaag in de hoogste staat van artistieke verrukking kan brengen.

Hypostase… Weeral een moeilijk woord, zal je denken. Ik heb het hier al eerder gebruikt en ook uitgelegd waar het vandaan komt en wat het betekent. Oorspronkelijk is het een zeer oude medische term voor een residu in een vloeistof, bijvoorbeeld in de urine. In de Griekse filosofie duidt men met die term de diepste grond aan van iets of iemand, wat we in het Latijn letterlijk vertalen als substantia, dat wat overblijft als al het bijkomstige wegvalt. Plotinus gebruikte het in de derde eeuw om de drie personen van de Triniteit of de Drievuldigheid te onderscheiden: er is maar één God, maar er zijn drie verschillende hypostasen: Vader, Zoon en Geest. Later heeft de filosofie de term hypostase gebruikt voor het onterecht toekennen van werkelijkheid en betekenis, van substantie, aan een fictief gegeven.

Een voorbeeld maakt dat duidelijk: elfjes bestaan niet en kabouters evenmin, dat zijn fictieve wezens. Wie beweert dat ze echt bestaan, maakt ze tot een hypostase, hypostaseert ze. Net zo voor de Griekse mythologie: de bonte verscheidenheid van goden, halfgoden, helden en dies meer moet je in een strikt mythologische context zien, als symbolen, als een fictieve realiteit. Als je Zeus letterlijk neemt, dan hypostaseer je hem, je kent hem onterecht een reëel bestaan toe, terwijl het om een mythe gaat, een verbeeldende manier van spreken. De Grieken waren zich zeer goed bewust van dat onderscheid. De literaire manier om in het Grieks te zeggen: het regent, was: huei Zeus, letterlijk: God watert, of pist, of zeikt… Niemand die werkelijk dacht dat het water dat uit de hemel viel in feite afkomstig was van een zeer menselijke Zeus die zijn reusachtige blaas ledigde over de wereld. Net zo met de bliksems die hij als schichten naar beneden slingerde. De ‘oude’ Grieken waren geen ezels en geen kinderen; misschien wisten ze niet precies hoe regen en donder en bliksem werkten, maar de rol die ze daarvoor aan de goden toewezen was figuurlijk, niet letterlijk, een manier van spreken, niet meer dan dat.

Wat een verschil met het christendom! Met Paulus komt er een einde aan de mythologie en aan de goden van de Griekse en Romeinse oudheid en zelfs de God van het Oude Testament is aan vervanging toe. Met de missionarissen van de vroege Middeleeuwen stuurt Rome die boodschap de wijde wereld in en ook de Germaanse goden moeten eraan geloven. Alles moet wijken voor het geweld van de voorstanders van de ene echte en ware God, een die echt bestaat, die geen verzinsel is, geen mythologische figuur, geen allegorie, geen symbool, geen fictie: hij is de Waarheid, de Weg en het Leven. Hij Bestaat, hij Is. Dat is de grote hypostase en wij lijden nog steeds onder die zinsbegoocheling, die illusie, die waan-zin, die Richard Dawkins zo treffend genoemd heeft: the God Delusion.

Het christendom vertrekt, zoals elke godsdienst die enig succes verhoopt, van diepmenselijke ervaringen en inzichten: de wereld om ons heen is een merkwaardig schouwspel, zo veelzijdig en complex en wellicht nooit helemaal te verklaren. Er zijn krachten in de natuur die onze menselijke vermogens ver te boven gaan, die wij met groot ontzag ervaren en die we zelfs in onze meest geavanceerde wetenschappen slechts schroomvol kunnen benaderen. De plaats van de mens in dat alles, zijn rol en betekenis in de geschiedenis van het universum vervult ons met een gevoel van verpletterende nietigheid en ontwapenende onmacht. Het samenleven hier op aarde, met onze medemensen en met de hele natuur, tart elke poging tot volledig inzicht of beheersing. Dat alles roept in de mens emoties op die wij nauwelijks begrijpen en die nochtans ons samenleven vanuit de diepste diepten van ons brein aansturen. Zelfs in onze meest lucide momenten weten wij dat wij beperkt zijn in onze mogelijkheden om te begrijpen, om te handelen, om onze verlangens te bevredigen of onze doelstellingen te verwezenlijken. Wij voelen ons vaak machteloos, een speelbal van het lot, afhankelijk van het toeval en van krachten die wij niet zelf beheersen. Maar wij ervaren ons korte leven op deze aarde toch ook dikwijls als waardevol, als een unieke kans om te genieten van de vele heerlijke mogelijkheden die de wereld ons biedt. Wij staan vol bewondering voor de verbluffende complexiteit van de natuur en van het universum, die we steeds dieper doorgronden en zelfs beheersen om onze beschaving en de zeven miljard mensen op aarde in stand te houden.

Ik herhaal het: het christendom vertrekt van die algemeen menselijke ervaringen en grote geesten hebben die inzichten door de eeuwen heen vertolkt in ontelbare diepzinnige en poëtische geschriften, in heerlijke afbeeldingen en prangende muzikale creaties. Maar er ligt een fundamentele dwaling te gronde aan het christendom: men probeert alles te verklaren vanuit een principe dat het universum en al wat is, volledig overstijgt. Men creëert een transcendente God die naast en buiten en boven het universum staat, die de oorsprong en de verklaring is van alles en die als een liefdevolle vader zorgt voor zijn kinderen. Die God, zo stelt het christendom, is helemaal niet onze creatie, is niet het resultaat van onze verbeelding, is geen mythe, geen symbool: hij bestaat echt!

Vervolgens heeft de christelijke beschaving, net als alle beschavingen en volkeren voor haar, een onvoorstelbaar ingenieus uitgewerkte constructie opgebouwd rond die God. Als we over andere culturen en godsdiensten spreken, noemen we dat ietwat smalend mythologieën, zoals de Egyptische, de Griekse, de Romeinse, die van de Azteken en andere oer-Amerikaanse volkeren, die van primitieve stammen. We spreken daar dan luchthartig over of we bestuderen de materiële en folkloristische aspecten daarvan in de antropologie en de kunstwetenschap. Maar als we over de ontstellend wonderlijke christelijke ‘mythologie’ hebben, dan beweren we dat die, in tegenstelling tot alle andere, helemaal geen mythologie is maar de waarheid. We kennen aan onze verzinsels en hersenspinsels een reëel bestaan toe, we hypostaseren.

Naast de ene God verschijnt een tweede, die uit de Vader is voortgekomen voor alle tijden en evengoed helemaal God is, de ene God en toch ‘slechts’ de Zoon; en een derde, die ooit op een of andere manier uit Vader en Zoon is ontstaan, de Heilige Geest, de mysterieuze maar niet mindere God, onbegrijpelijk, nutteloos en totaal ongrijpbaar. En dan is er ook nog Maria, de menselijke maar ook goddelijke Moeder van God, van de Zoon, maar omdat de Zoon ook echt God is ook van de Vader en de Geest? Vervolgens hebben we de hemel en de aarde bevolkt met een eindeloos diverse en bonte collectie van de meest merkwaardige creaturen, engelen, duivels, geesten, heiligen, allemaal met een eigen zijnswijze, met eigen krachten en mogelijkheden. We hebben een kerk opgericht, bekleed met wereldlijke en spirituele macht, om dat alles in goede banen te leiden. We hebben in de theologie, de kerkelijke filosofie, de volksdevotie en de folklore en in alle vormen van kunst en cultuur een overweldigend machtig verhaal opgebouwd en dat verhaal hebben we verteld, beleden, opgelegd en verdedigd met al de vreselijke middelen die de mens te zijner beschikking heeft. Dat christendom heeft grote delen van de wereld veroverd en is daar nog steeds wanhopig mee bezig. Het heeft ondertussen vele vormen aangenomen, schisma’s ondergaan, groei en verval gekend. Er zijn rivalen opgestaan of ontdekt, andere wereldgodsdiensten die we bestreden hebben maar die we niet allemaal hebben kunnen vernietigen en die nu op hun beurt zweren bij hun universele waarheid, die nog meer waar is en nog meer letterlijk dan het christendom.

Er zijn echter in de loop van de geschiedenis steeds weldenkende mensen geweest, zowel binnen de kerkelijke gemeenschap als daarbuiten, die gewaarschuwd hebben voor teveel ‘hypostaseren’, voor bijgeloof, voor superstitie, uitspattingen, dwalingen en afgoderij, menselijke hebzucht en machtswellust; die zich verzet hebben tegen de al te wereldlijke arm van wat een spirituele kracht moest zijn. Soms heeft dat geleid tot grote hervormingen in de kerk, soms ook tot verscheurdheid en godsdienstoorlogen.

Steeds weer zijn er eerlijk twijfelende mensen gekomen, individuen en kleine groepen, die zorgvuldig en met veel geduld de vele hypostasen van de religie hebben blootgelegd, die gewezen hebben op de ene fundamentele hypostase, de diepe dwaling van elke godsdienst die zichzelf verheft boven het mythologische en klakkeloos beweert dat er een God is die echt bestaat, dat er meer is in het universum dan wat wij kunnen bevroeden in onze filosofieën en onze wetenschap. Zij hebben geprobeerd, door afstand te nemen van de mythologische verhalen, van de tijdsgebonden culturele vormgeving en van de onvrije maatschappelijke structuren van de godsdienst, om terug te keren naar de essentie, de fundamentele ervaring van de mens in zijn gemeenschap, op deze wereld, in dit universum. Een terugkeer dus naar de emoties, de verlangens, de twijfels, het ontzag, de verwondering en de bewondering die elke mens niet anders kan dan ervaren, zijn condition humaine. Zij hebben zich losgemaakt van de gecumuleerde ballast van eeuwen goedbedoelde en minder oprechte menselijke ideeën, fantasieën, verzinsels en waanbeelden, om terug te keren naar het onverholen zuivere en primitieve begin van alles: de natuurlijke mens in al zijn eenvoud en al zijn complexiteit.

In onze straten is de officiële feestverlichting al volop aanwezig en ook veel gewone mensen tooien hun huis van binnen en van buiten met kleurrijke versierselen en vooral veel licht. Voor het christendom is dat ter voorbereiding van het kerstfeest, de jaarlijkse herdenking van de geboorte van Jezus, de Zoon van God, God zelf, in een kribbe in een stal in Bethlehem, in een land dat sinds mensenheugenis geteisterd is door geweld en oorlog. Daar begon ooit het grote christelijke verhaal. Op onze dagen en in onze streken zijn er echter nog maar weinig mensen die dat ernstig nemen. Het zijn vermolmde tradities die zijn overgebleven uit onze jeugd, toen de kerk en de godsdienst ons hele leven beheersten en we met zijn allen het simplistisch romantische verhaal beleefden als was het echt, of toch niet helemaal verzonnen…

Steeds meer mensen nemen rustig en zelfverzekerd afstand van de bedenkelijke vormen die de traditie had aangenomen. De kitscherige kerststalletjes zijn verdwenen uit de huiskamers, de pronkerige kerstbomen en vooral de uitbundige verlichting zijn gebleven en krijgen nu alle aandacht. De eindeloze middernachtsmis is vervangen door concerten in de vooravond. Pakjes geven we vooral met Nieuwjaar en dan feesten we pas echt en zonder vervelende religieuze bijgedachten. We weten niet goed wat aanvangen met het feest van kerstmis, het verliest steeds meer zijn betekenis omdat we niet meer geloven in de grond van de zaak: het oude kerstverhaal is ongeloofwaardig geworden voor ons als volwassenen en voor kinderen is het een vreemde mythe waarvan ze geen snars begrijpen omdat we niet meer de moeite doen om het hen te onderwijzen of uit te leggen, omdat we het niet meer de moeite vinden dat ze het weten, omdat we er zelf niet meer in geloven. Wat eens een hoogdag was, het grootste feest van het kerkelijk jaar, is totaal onbelangrijk geworden.

Waarom dan niet terugkeren naar de echte grond van de zaak? Wat valt er te vieren in deze tijd? Het christendom zegt, of zei: de geboorte van Jezus, de Zoon van God, het Licht der wereld, door de Vader gezonden om als mens door zijn kruisdood de mensheid te bevrijden van de erfzonde; het begin van het Rijk Gods hier op aarde voor de mensen de blijde boodschap aanvaarden en leven zoals God het voorschrijft, om zo de dood te overwinnen en het gelukzalige eeuwig leven te bereiken. Maar wij hebben niet het gevoel dat wij zo nodig moeten bevrijd worden van een erfzonde, wij voelen ons niet schuldig aan onze menselijkheid of met een vreemde erfschuld uit een ver verleden beladen, dat is niet wat wij aan onze kinderen willen vertellen. Wij hebben ons afgekeerd van de zogenaamd blijde boodschap en van hen die ze brengen, want die boodschap heeft de wereld verdeeld en mensen tegen elkaar opgezet, ontelbaar zijn de slachtoffers die gevallen zijn voor de haat, de waanzin en de machtswellust van kerk en godsdienst. Wij willen wel een behoorlijk leven leiden, maar we hoeven daarbij van niemand lessen te krijgen en zeker niet van kerken en bedienaars van de eredienst, die zich in niets onderscheiden van andere mensen, behalve misschien in de excessen van hun hebzucht en hun seksuele perversies. En ten slotte zijn we niet meer geïnteresseerd in een vaag en finaal onaantrekkelijk hiernamaals, we beseffen dat dit leven hier op aarde het enige is en dat we er het beste moeten van maken, voor onszelf, voor onze kinderen en voor de komende generaties.

Is er dan nog enige reden om precies dezer dagen te vieren en feestverlichting aan te steken? Jazeker! Vieren is een zeer menselijke bezigheid. Af en toe moeten we de riem eens kunnen afleggen, de dagelijkse zorgen en drukte vergeten en samen genieten van de goede dingen des levens. Sinds de mens bestaat als denkend wezen hebben we bepaalde momenten van het jaar uitgekozen voor dergelijke feestelijke vieringen. We hebben ons voor de keuze van de datum daarbij steeds laten leiden door wat echt belangrijk is. Niet een of ander arbitrair bepaald kerkelijk feest van een of andere godsdienst, maar een jaarlijkse gebeurtenis van immense omvang en belang die elke mens, waar ook ter wereld, aan den lijve ondervindt. Ik heb het natuurlijk over de winterzonnewende, dit jaar op 21 december om 23u28. Dan beleven we het putteke van de winter, de langste nacht, volle 16 uur, de kortste dag, amper acht uur. Vanaf dan beginnen de dagen weer te lengen en kijken we weer uit naar het nieuwe jaar, naar de lente en de zon. Alle godsdiensten die er ooit geweest zijn, hebben dat gevierd. De terugkeer van het licht en de warmte van de zon, die het leven hier op aarde voedt en in stand houdt, biedt ons een veel betere reden tot vieren dan de verzonnen geboorte, uit een maagd nog wel, van een fictieve goddelijke redder van de mensheid, die overigens zijn ambitieuze rol niet heeft kunnen waarmaken, een povere, pijnlijk falende Prince of Peace, die zelfs geen vrede heeft kunnen brengen aan alle mensen van goede wil.

In ons gezin zullen we kerstmis vieren, maar dan als een menselijk feest, een gelegenheid om samen te komen in het diepst van de winter, maar met de zekerheid dat de aarde haar tocht rond de zon onverstoorbaar zal verder zetten, dat er na de donkere koude weer een heerlijke lente komt, dat de cyclus van het leven zal doorgaan zolang dit zonnestelsel bestaat. Wij hebben afscheid genomen van de religieuze invulling die onze jeugd zo indringend heeft getekend. We zijn teruggekeerd naar de meer realistische en niet minder poëtische grond van de zaak, de oermenselijke angst voor koude en duisternis en teloorgang enerzijds en anderzijds het verblijdende inzicht en vertrouwen dat wij niet zomaar overgeleverd zijn aan onvoorspelbare boze krachten of de bedenkelijke al dan niet welwillendheid van een oppermachtige heerser, maar dat de gestage geruisloze gang van de majestueuze aarde om de machtige zon onze seizoenen maakt en ons leven vorm en gestalte geeft. Wij mensen mogen van de geboden kansen op elk tijdstip van het jaar en wat het weer ook brengt, steeds het beste proberen te maken. Laten we genieten van elkaar en van dit korte, broze maar o, zo dierbare lieve, lieve leven.

Wederwaardigheden, noemt Lut het. Ze heeft het over vorige week, toen ik, tegen mijn gewoonten in, de vertrouwde huiselijke omgeving even heb verlaten om me met het openbaar vervoer te begeven naar het - voor mij althans - verre Brussel. Zoals ik hier aangekondigd had, vond daar op 9 en 10 december 2010 aan de VUB een internationale conferentie plaats over Vrijmetselarij en de Verlichting, met als ondertitel: Radicalism Contested?

Mijn lezers weten dat ik me niet gemakkelijk verplaats. Een uitstap naar Leuven een of twee keer per maand, om er de boekenwinkels en bibliotheken te bezoeken is zowat het summum van mijn vagante avontuurlijkheid, de limiet van mijn peregrinaire actieradius. Wat heeft me dan over die door gewoonte gedicteerde zelfopgelegde drempel getild? Wat was er zo bijzonder aan die conferentie, dat ze me (bijna! bijna…, ik geef het toe) moeiteloos al mijn gebruikelijke bezwaren en praktische problemen deed wegwuiven?

Een van de sprekers was niemand minder dan Jonathan Israel, professor dr. en auteur van (onder meer, maar toch vooral) de twee monumentale studies over de Verlichting die ik hier besprak en herhaaldelijk zonder enige reserve of terughoudendheid loofde. Die werken van J. Israel waren voor mij een openbaring, een beslissend moment in mijn postactief leven. Toen ik op pensioen ging, vijf jaar geleden, ben ik terug aan het lezen gegaan, aanvankelijk enkele romans en wat ontspanningsliteratuur van de betere soort. Maar geleidelijk aan ben ik me gaan verdiepen in wat men gemeenzaam de grote levensvragen noemt: wat is de mens, wat doet hij hier op aarde? Waar komen wij vandaan? Hoe verhouden wij ons tot de wereld om ons heen: onze medemensen, onze geliefden en eventuele vijanden, de dieren, de planten, de hele natuur? Hoe kunnen we weten wat goed is en wat niet? Is er een God? Is godsdienst noodzakelijk, is het iets positiefs of juist niet? Hoe moet onze maatschappij gestructureerd zijn, hoe kunnen we in vrede samenleven? Wat is de rol van de beschaving, van kunst en cultuur? Het zijn de domeinen waarmee vooral de filosofie, de theologie en de menswetenschappen mee bezig zijn, maar meer en meer ook de zogenaamde positieve wetenschappen, inzonderheid de evolutionaire psychologie en de sociobiologie.

Ik ben grotendeels autodidact. Ik hield het in mijn tweede jeugd als leergierig lezer aanvankelijk bij vulgariserende werken, zelfs bij algemene en inleidende artikelen in encyclopedieën en op Wikipedia. Maar door op bepaalde aspecten die me fel interesseerden dieper in te gaan, belandde ik al gauw bij meer gespecialiseerde literatuur. Toch bleef ik aarzelen. Ik voelde me nog altijd min of meer onbekwaam, te weinig geschoold om al die ‘geleerde’ werken aan te pakken. Het boek dat J. Israel schreef over de Verlichting, The Radical Enlightenment (2001) kreeg in de pers zoveel unanieme lof dat ik op een dag mijn stoute schoenen aantrok en het bestelde bij Amazon. Toen het aankwam ben ik er onmiddellijk in begonnen, tegen mijn gewoonte in, en ik was vertrokken!

Voordien wist ik zo goed als niets over de 17^de of 18^de eeuw of over de Verlichting, maar daar kwam heel snel verandering in door het lezen van dat encyclopedische werk van bijna duizend bladzijden. Ik voelde mij zeer persoonlijk aangesproken, niet alleen door de visie van de auteur, die zo verrassend dicht aansloot bij wat ik zelf dacht en ervoer, maar ook door de kennismaking met een belangrijke traditie van radicale verlichte geesten, van kritische denkers over God, de maatschappij en de beschaving, van geëngageerde wereldverbeteraars die de waarheid en de democratie boven alles liefhebben en er zelfs hun leven voor veil hadden. Het was als thuiskomen in een vreemd en onherbergzaam land, het ontdekken van geestesgenoten, zielsverwanten, vrienden waar je ze nooit had vermoed.

Na de lectuur van dat basiswerk had ik het gevoel dat ik om het even wat aankon. Ik hoefde me niet meer te schamen voor mijn onafgewerkte studies, voor het ontbreken van een academische titel bij mijn naam. Mijn lezers hebben mijn zoektocht door de recente en minder recente literatuur kunnen volgen via de talrijke boekbesprekingen die ik hier achterliet. Het seminale werk van professor Israel was het begin van een nieuwe periode in mijn leven. Het heeft deuren geopend naar geheime kamers die ik nooit zelf zou ontdekt hebben. Ik heb daardoor andere auteurs ontdekt en ander werken die me op hun beurt de ogen geopend hebben voor weer nieuwe aspecten van die radicale verlichting, van de democratie, van het kritisch denken en ja, ook van het atheïsme en de malafide rol die kerk en godsdienst heeft gespeeld in onze cultuur en in mijn persoonlijk leven.

Toen Enlightenment Contested verscheen in 2006, het vervolgwerk van J. Israel, was ik er als de kippen bij om het te kopen en te lezen, met zo mogelijk nog meer plezier. Tussendoor had ik ook nog ander werk van hem ter hand genomen en dit jaar, 2010 verraste hij ons met A Revolution of the Mind, dat ik vanzelfsprekend met even grote gretigheid verslond en hier ook met loftuitingen overlaadde. Jonathan Israel is een man naar mijn hart.

Toen ik dus toevallig vernam dat hij zou komen spreken in Brussel, heb ik niet lang geaarzeld: daar wou ik bij zijn!

Lieve lezer, ik zal je later nog wel vertellen wat er op die conferentie allemaal ter sprake is gekomen. Op dit ogenblik ben ik echter nog te vol van mijn ontmoeting met professor Jonathan Israel. Ik had enkele foto’s van hem gezien op het web, er prijkt er eentje bij een boekbespreking hier op mijn blog. De morgen van de eerste dag, toen ik zeer onwennig rondliep in de gangen van de faculteit Geneeskunde en Farmacie van de VUB, waar de conferentie plaatsvond, botste ik zomaar op mijn ‘idool’. Ik sprak hem aan, maakte me bekend als een bewonderaar en vroeg hem of hij tussen de lezingen door de kans zou hebben om een van zijn boeken te signeren voor mij. Hij was uiterst vriendelijk en zei dat hij dat graag wou doen. Ik had het minst zware (letterlijk) exemplaar meegenomen, A Revolution of the Mind. Toen hij het wat later tekende, hebben we even gepraat en dat hebben we die twee dagen tussendoor nog enkele keren gedaan. Hij stemde er ook mee in dat ik een foto van hem nam. De tweede dag had ik een boek als cadeautje meegenomen om hem te bedanken: The Hill Bachelors van William Trevor, met een opdracht waarin ik mijn dankbaarheid uitsprak voor wat hij voor mij betekent.

Hij was gecharmeerd en vroeg me nadien een beetje verlegen-verbaasd waarom hij zo’n diepe indruk op mij had gemaakt, en luisterde aandachtig toen ik hem dat probeerde uit te leggen. Ik sprak met hem ook over de atheïstische en radicaal democratische levenshouding die wij overduidelijk delen, en hoe ik op basis van zijn wetenschappelijk werk die radicale ingesteldheid, die ik in mijn jeugd en studententijd zo diep aangevoeld en beleefd had, als gepensioneerde had teruggevonden. Door zijn publicaties kon ik nu mijn destijds zo spontaan ontstane rebelse houding op historische en filosofische gronden zinvol funderen. Hij leek dat bijzonder te appreciëren en zei me met veel nadruk dat mijn getuigenis voor hem een reële troostende compensatie was voor het vele ondankbare en soms zelfs saaie opzoekwerk in archieven en bibliotheken en de nauwgezette lectuur vele duizenden oude en obscure teksten die aan zijn publicaties voorafgaan en te gronde liggen.

We hebben geen lange gesprekken gevoerd, daarvoor was er geen gelegenheid en ik wou me ook niet opdringen, natuurlijk. Maar we zaten vlak bij elkaar in de conferentiezaal en ik kon hem de hele tijd vanuit een ooghoek in de gaten houden, zien hoe hij reageerde op de lezingen, genieten van zijn reacties bij de debatten en natuurlijk ook van zijn lezing, waarover later meer. Ik was er ook getuige van hoe hij zoals elke mens leed onder de jetlag, hoe hij wegdommelde bij de lezingen na het middagmaal en door zijn compagnon met zachte hand liefdevol gewekt werd. Toen we elkaar tegenkwamen in de ruime en propere toiletten, waar hij uitvoerig koud water over zijn aangezicht en kale knikker plensde, verontschuldigde hij zich bescheiden en quasi vol zelfverwijt voor zijn zo ontroerend menselijke hazenslaapjes.

Ik had het hartverwarmende gevoel twee dagen te mogen doormaken in het uitzonderlijk vererende gezelschap van een auteur die ik mateloos bewonder voor zijn wetenschappelijk werk, maar nog meer voor zijn diepmenselijke persoonlijke overtuigingen en engagement. Het was, lieve lezer, een overweldigende ervaring, die me vervult met een gevoel van intense dankbaarheid en zeldzame voldoening. Bij het afscheid vrijdagavond heb ik hem met enige ontroering in de stem verteld dat hij de reden was voor mijn aanwezigheid op de conferentie en dat hij mij niet had teleurgesteld. Hij dankte me nogmaals voor mijn vriendelijke commentaren op zijn werk en dat was het dan, wij zijn elk ons weegs gegaan. Ik zal hem wellicht nooit meer terugzien, tenzij onze paden ooit nog eens bij gelukkig toeval kruisen, wie weet. Ik kijk uit naar de publicatie van het derde deel van zijn meesterwerk over de Radicale Verlichting; hij vertelde me dat het werk grotendeels af is, maar dat er nog veel tijd en moeite zal gespendeerd worden voor het waarschijnlijk in het najaar van 2011 verschijnt.

Een trouwe lezer vroeg me enige toelichting bij de afbeelding bij mijn bespreking van het boek van Christopher Hill, The World Turned Upside Down. Het is duidelijk dat er iets gebeurt met de tong van de gefolterde man. Maar wat precies?

De straffen op blasfemie of godslastering bestonden al langer in Engeland, maar tijdens de Britse revolutie (1640-1660) zijn ze in al hun verschrikkelijke duidelijkheid vastgelegd in de Blasphemy Act van 1650, in een poging om met geweld en intimidatie een einde te maken aan de vele publieke afwijkingen en zelfs afwijzingen die zich toen voordeden van de gevestigde godsdienst, in woord of in geschrifte. De straf voor blasfemie was niet min: men werd gegeseld, men brandde een letter B in je voorhoofd, je belandde aan de schandpaal en daar doorboorde de beul van dienst je tong met een gloeiende ijzeren pook; de geseling kon men herhalen in elk van de plaatsen waar men zich had schuldig gemaakt aan het vergrijp. Als je dat allemaal had overleefd, dan sloot men je sine die, dat wil zeggen definitief op in de gevangenis. De kans dat je het daar langer dan enkele jaren uithield, was onbestaande.

De marteling die we op de afbeelding zien is het doorboren van de tong: de beul greep die vast met een tang en vervolgens boorde hij er een gat in met een gloeiend ijzer.

Het was een straf die meestal voorbehouden was voor min of meer geletterde godloochenaars, niet voor het plebs. Men probeerde de aanstichters van het kwaad te treffen, de lekenpredikanten en de auteurs van kerkkritische en atheïstische traktaten en pamfletten.

De tijden zijn veranderd, gelukkig maar. Vandaag kan iedereen zijn gedacht zeggen over God en godsdienst en dat gebeurt ook volop. Atheïstische boeken zijn heel populair, soms zelfs bestsellers, er is dus een gretig publiek voor. De kerk heeft haar macht op de maatschappij verloren en de wereldlijke macht, politiek en gerecht, neemt officieel een neutraal standpunt in. Er is op dit ogenblik in België geen enkele wet meer die blasfemie verbiedt.

Maar er zijn nog genoeg landen waar dat wel het geval is, zowel christelijke als islamitische. Er zijn ook hardnekkige pogingen om het beschermde statuut van godsdiensten in te schrijven in nationale en internationale wetgevingen, onder meer in de Europese Unie en in de Verenigde Naties. Zo probeert men het nu weer verboden te maken om godsdiensten te beledigen, wat dat ook moge betekenen.

Laten we ook niet vergeten dat godsdiensten bijna overal een beschermd statuut hebben, onder meer fiscaal, ook in België. Als we de zaak echter op de keper beschouwen, zijn godsdiensten gewoon verenigingen van mensen. Er is niets goddelijks mee gemoeid, objectief gesproken; het zijn enkel de gelovigen die er iets bovenmenselijks in zien, er is geen enkel geloofwaardig bewijs voor het bestaan van een god. Het is dan op zijn minst vreemd dat zelfs een neutrale moderne rechtsstaat als België toch nog een aantal godsdiensten erkent en financieel ondersteunt met geld afkomstig van de algemene belastingen, waarvoor wij dus allemaal betalen, terwijl het aantal gelovigen spectaculair daalt: nog maar vijf procent regelmatige katholieke kerkgangers, gemiddelde leeftijd?

Wanneer men een godsdienst niet oplegt, wanneer de staat de godsdienst niet verplicht onderwijst en propageert, wanneer de bedienaars niet vrijgesteld zijn en bezoldigd door de staat, wanneer men religieuze organisaties behandelt en belast zoals alle andere, wanneer men niet meer toelaat dat mensen gruwelijk bestraft en vermaledijd worden als ze zich van het geloof afkeren, dan is de kans dat een godsdienst standhoudt werkelijk onbestaand. Onze eigen geschiedenis en die van elke ander godsdienst, bijvoorbeeld de Islam, toont overduidelijk aan dat godsdienst enkel mogelijk is via dwingelandij, religieuze dictatuur. Wanneer dat wegvalt, dan verdwijnt spontaan ook de godsdienst. Dat is wat wij hier nu bij ons meemaken en wat in de meeste beschaafde landen ook gebeurt.

De Verenigde Staten vormen daarop ogenschijnlijk een opmerkelijke uitzondering. Maar wat de echte diepgang van de vermeende godsdienstigheid van de gemiddelde Amerikaan is, daarbij kan men zich veel vragen stellen. Het is in alle geval niet zo dat al die christenen van al die verscheidene kerken zouden opvallen door hun christelijk gedrag, op wel gebied dan ook. Neem gewoon het voorbeeld van de familie Bush en beoordeel hun daden, hun rijkdom, hun connecties en hun IQ, en dan heb je al een groot deel van het antwoord.

Als we over God en godsdienst spreken, laat ons dan nooit al het gruwelijk leed vergeten dat mensen elkaar hebben aangedaan en nog steeds aandoen, in naam van hun godsdienst, in naam van hun god.

1 december 2010. Het is koud buiten, het vriest tot vijf graden onder nul en de gure noordenwind maakt dat het aanvoelt als min twaalf; in het Engels noemt men dat de wind chill factor, letterlijk de windkiltefactor of de gevoelstemperatuur. Kil is het ook in het hart van de Belgen, want duizenden mensen leven hier op straat, dag en nacht, sommigen met heel jonge kinderen. Asielzoekers, daklozen, marginalen, sans-papiers. Waarom?

Het is een complexe zaak, maar niet zo ingewikkeld dat er geen oplossing zou te vinden zijn. Er is immers plaats en geld genoeg in België om nog veel meer mensen behoorlijk op te vangen, dat is evident. Er is dus sprake van manifeste onwil. En waarom wil men niet? Luister naar de wijze woorden van de eerste minister van de al maanden uittredende regering: wij moeten de vluchtelingenstroom tegenhouden, dat is de eerste prioriteit; er mogen niet zoveel mensen naar België komen, of toch niet dat soort mensen: ongeschoolde economische migranten, want onze wetgeving voorziet dat die hier niet welkom zijn. Na een (veel te lange) procedure stuurt men die onverbiddelijk terug. Men moet die mensen dus ontraden om naar hier te komen. Als men nu de vluchtelingen die zich hier aanbieden goed opvangt, dan verspreidt dat nieuws zich als een lopend vuurtje en dat veroorzaakt een aanzuigeffect.

Haveloze en uitzichtloze mensen overal ter wereld die vernemen dat je in België eten en drinken krijgt, opvang in tehuizen of zelfs op hotel, dat advocaten klaar staan om ervoor te zorgen dat je een dwangsom van meer dan 500 euro per diem toegewezen krijgt als de overheid niet goed voor jou zorgt, dat een procedure via handige of menslievende advocaten en verenigingen kan uitgesponnen worden tot vele jaren en dat je ondertussen niet kan uitgewezen worden; kandidaat vluchtelingen die dat vernemen, hoeven er geen twee keer over na te denken: de schamele have en goed verkopen en allen hierheen! En als ze ons vermeend eldorado niet zelf ontdekken, dan zijn er genoeg handige mensenhandelaars die hen daarover inlichten en hen, voor een fikse vergoeding, zelfs naar hier brengen.

Het is volkomen terecht dat de regering probeert om die machine infernale stil te leggen. Maar haar pogingen om de optimistische berichten over asiel in België te ontkrachten, worden ogenblikkelijk pertinent tegengesproken door de feiten. Asielzoekers hebben het wel degelijk goed in België, uitzonderlijk goed. De publieke opinie zal niet dulden dat zij hier echt onmenselijk behandeld worden. Wij staan min of meer open voor elke migratie, wij willen die sukkelaars helpen, wij hebben een ingeworteld barmhartige Samaritaan-gevoel. Wij hebben lak aan de wetgeving die economische migratie van ongeschoolden verbiedt. Wij wensen niet dat afgewezen asielzoekers en andere ongewenste migranten manu militari het land uitgezet worden. Wij herinneren ons de ontstellende dood van Semira Adamu, die door al te ijverige rijkswachters verstikt werd bij haar gedwongen repatriëring per vliegtuig. Wie hier afgewezen is, krijgt het bevel het grondgebied te verlaten, maar dat bevel wordt niet uitgevoerd en wie het negeert, riskeert niets: wat kan men als straf opleggen? Gevangenis? Bevel tot uitwijzing? Juist.

Er zijn dus duizenden illegalen in ons land, sans-papiers, zoals in alle rijke landen. Zij leven en werken in de marge van de maatschappij. Het zijn onze moderne slaven, zonder rechten, uitgebuit en ingezet voor het werk dat niemand anders wil doen. Zij worden getolereerd, want niemand weet hoe men ze op een humane manier kan verwijderen en niemand, behalve rabiate racisten, wil ze kost wat kost terugsturen naar de miserie waarvoor ze gevlucht zijn. Zo zijn we niet. Denk ik.

Het is dus een vicieuze cirkel, een eindeloze spiraal van wederzijds onbegrip. Wij kunnen de migranten niet tegenhouden. België heeft geen eigen grenzen meer en die van Europa zijn zo lek als een zeef. Amerika probeert zijn grens met Mexico te sluiten en dat kost stukken van mensen, maar elke dag trekken er duizenden toch illegaal over of onder de afsluitingen. Het is dus echt wel onmogelijk, moeten we toegeven, om ongewenste immigratie tegen te houden. Het lukt evenmin om hen terug te zenden. Er zit dus niets anders op dan ze op te vangen. Maar zelfs als we dat maar halfhartig doen, is dat blijkbaar nog voldoende om hen massaal naar hier te doen komen. Twintigduizend per jaar, dat is zoveel als een middelgrote stad die er elk jaar bijkomt in België. Die mensen verdwijnen in de meest gore krochten van onze samenleving en leiden daar een mensonwaardig bestaan. En precies dat lokt dan weer de volkomen terechte menselijke reactie uit dat we voor hen toch iets moeten doen, zonder ons af te vragen hoe het zover kunnen komen is, zonder ons druk te maken over de gevolgen van onze goede werken: het kan niet dat we mensen laten creperen op straat. En omdat men dat weet, komt men naar hier, want waar ze vandaan komen, crepeert men wel op straat. De slechtste vooruitzichten in België zijn vaak nog beter dan de beste voor de armsten in de armste landen ter wereld.

Er is dus geen structurele oplossing. Wij zullen dus verder gaan met zwakke, vrijwel nutteloze pogingen om de immigratie te ontraden, met een opvang die het midden zoekt tussen milde gelatenheid en barse weerstand, met humanitaire hulp waar de staat faalt. Het staat in het evangelie. Jezus zei: de armen zult ge altijd bij u hebben.

Het loont de moeite om die verrassende Bijbeltekst even na te lezen want daar staat ongeveer het tegenovergestelde van wat wij vermoeden.

Beginnen we met Lukas, hoofdstuk 10:

38Toen ze verder trokken ging hij een dorp in, waar hij gastvrij werd ontvangen door een vrouw die Marta heette. 39Haar zuster, Maria, ging aan de voeten van de Heer zitten en luisterde naar zijn woorden. 40Maar Marta werd helemaal in beslag genomen door de zorg voor haar gasten. Ze ging naar Jezus toe en zei: ‘Heer, kan het u niet schelen dat mijn zuster mij al het werk alleen laat doen? Zeg tegen haar dat ze mij moet helpen.’ 41De Heer zei tegen haar: ‘Marta, Marta, je bent zo bezorgd en je maakt je veel te druk. 42Er is maar één ding noodzakelijk. Maria heeft het beste deel gekozen, en dat zal haar niet worden ontnomen.’

De blijde boodschap is hier dus niet dat je je gasten, lees: de armen, de asielzoekers, goed moet opvangen en verzorgen, maar dat je naar het woord van God moet luisteren. Dat is precies wat de meeste christenen altijd gedaan hebben en nog doen: naar de mis gaan en naar de prediking luisteren en de armen aan hun lot overlaten, op enige aalmoezen na. Er staat letterlijk dat er maar één ding noodzakelijk is: luisteren naar God. Wie dat doet, die verwerft een schat die hem of haar niet zal worden ontnomen, ook al heeft men tijdens zijn leven zijn naasten verwaarloosd. Léonard en Ratzinger zullen het graag horen. Zij zijn ervan overtuigd dat ook zij het beste deel hebben gekozen.

We vinden deze passage niet bij Markus of Matteüs, maar bij Johannes, hoofdstuk 11, staat dit merkwaardige verhaal te lezen:

1Zes dagen voor Pesach ging Jezus naar Betanië, naar Lazarus die hij uit de dood had opgewekt. 2Daar hield men ter ere van hem een maaltijd; Marta bediende, en Lazarus was een van de mensen die met hem aanlagen. 3Maria nam een kruikje kostbare, zuivere nardusolie, zalfde de voeten van Jezus en droogde ze af met haar haar. De geur van de olie trok door het hele huis. 4Judas Iskariot, een van de leerlingen, degene die hem zou uitleveren, vroeg: 5‘Waarom is die olie niet voor driehonderd denarie verkocht om het geld aan de armen te geven?’ 6Dat zei hij niet omdat hij zich om de armen bekommerde – hij was een dief: hij beheerde de kas en stal eruit. 7Maar Jezus zei: ‘Laat haar, ze doet dit voor de dag van mijn begrafenis; 8de armen zijn immers altijd bij jullie, maar ik niet.’

De evangelist laat niets onverlet om het contrast zo scherp mogelijk te maken. De olie waarmee Jezus’ voeten worden gezalfd, is de duurste die er is, het hele huis ruikt ernaar. Dat Maria dan ook nog de voeten van de Heer afdroogt met heur haar, zal menig feminist de wenkbrauwen doen fronsen. Is dit de Jezus die wij kennen, de eerste socialist, de wereldverbeteraar? Is dit een voorbeeld voor ons allemaal?

Blijkbaar heeft de redacteur het er ook wat moeilijk mee en maakt hij zich zorgen over de reacties van zijn lezers. Maar het verwijt dat hij heeft uitgelokt door het ronduit schokkende beeld van de verspillende luxe en de misplaatste, bijna slaafse verwennerij van Jezus door Maria, dat verwijt legt hij in de mond van Judas, de verrader, die hier al een veeg uit de pan meekrijgt: hij is de penningmeester van de Jezus & Apostelen, BVBA en het is vanuit die functie dat hij zich druk maakt over zoveel verspilling. Johannes gaat nog een stap verder: Judas’ verwijt en zijn zorg voor de armen is leugenachtig, hij meent niet wat hij zegt, hij denkt helemaal niet aan de armen die men had kunnen helpen met de vorstelijke som van 300 denarie, maar aan zijn eigen zakken, die hij vult met diefstal uit de verenigingskas. Hoe dan ook, Jezus veegt alle bezwaren van tafel. Hij ziet dit slechts als een voorschot op de balseming van zijn lichaam na zijn dood. Vreemd is dan wel dat in het evangelie letterlijk gezegd wordt dat men toen nieuwe olie heeft gebruikt, bij Marcus (c. 16) is het uitgerekend Maria van Magdala die samen met anderen wordt uitgestuurd om geurige olie te gaan kopen. Zwak argument dus. Maar Jezus gaat verder: laat Maria maar doen; de armen kunt ge altijd verzorgen, die zullen er immers altijd zijn; Jezus daarentegen is er maar één keer en dus moet men daarvan gebruik maken om hem te eren, ook als dat gebeurt met zoveel aperte verspilling en zoveel verwerpelijke onderdanigheid.

Het beeld dat we hier van Jezus krijgen stemt overeen met wat de kerk altijd al heeft vooropgesteld: bovenal bemin uw God. Als we bekijken hoeveel inspanning en hoeveel geld er door de kerk is uitgegeven om God af te beelden en om hem een waardig huis te bouwen, als we al het goud zien dat voor zijn aanschijn en dat van zijn heiligen is opgestapeld, als we bedenken hoezeer wij in de liturgie bezig zijn met hem te loven en te eren, te aanbidden en te prijzen, dan valt elke vergelijking met de goede werken van de christengelovigen onvermijdelijk in het nadeel van de armen uit. Tot daar dus de blijde boodschap van het evangelie.

Wat is het alternatief? Wat is onze verantwoordelijkheid als mens en medemens in het complexe en frustrerende verhaal van de immigranten?

Vooreerst moeten we zakelijk zijn, zoals steeds en het probleem rationeel benaderen. Dat betekent dat we Europees moeten denken en handelen: onze grenzen zijn Europees; als we die willen beschermen, dan moet dat daar gebeuren, niet in elk land en zeker niet in een land dat geen buiten-Europese buren heeft. Vervolgens moet men vaststellen dat het sluiten van de grenzen een praktische onmogelijkheid is, evenals de verplichte repatriëring van alle illegalen en afgewezen asielzoekers. Men moet dus werken aan structurele maatregelen in de landen van waaruit de immigratie afkomstig is. Enkel indien het verschil tussen de armste landen en de rijkste kleiner wordt, zal de armoede-immigratie kunnen afnemen. Waarschijnlijk zal het duren tot de kruimels van de tafels van de rijken voldoende zijn om alle armen ter wereld te voeden eer we zover zijn.

Ondertussen zullen de armen altijd bij ons zijn. Zij verwachten niet dat wij hun voeten overgieten met Chanel n°5 en ze afdrogen met ons haar. Maar wij mogen ons niet onttrekken, om welke reden dan ook, aan onze elementaire plichten als medemens. Wij moeten degenen die hier zijn een menswaardig bestaan gunnen, een mogelijkheid om ten minste te overleven. Welke vorm dat moet aannemen en hoe dat praktisch kan geregeld worden, daarvoor zijn er in België meer dan genoeg magistraten, ambtenaren, politieke verantwoordelijken, humanitaire organisaties en vrijwilligers om dat uit te maken. Maar dat wij met ons allen niet in staat zijn om een paar duizend mensen van straat te houden in deze vrieskou, dat is schandalig.

Vorige zaterdag zijn we, dank zij een vriendelijke goede kennis, met gratis kaarten naar een concert gegaan in de Leuvense Sint-Geertruikerk. Onder de titel Angelus bracht het koor OrSeCante en het Bhag-ensemble Halle een programma met hoofdzakelijk werk van Bach: het Magnificat en de al even bekende eerste cantate uit het Weinachtsoratorium. Koor, orkest en solisten deden hun werk voortreffelijk onder de kundige en enthousiaste leiding van Arnout Malfliet.

Het was een vreemde ervaring voor mij, nog eens in een kerk komen, zelfs voor een concert. Het was er koud en het is ook geen mooie kerk, ze heeft zwaar geleden in de oorlog en de restauratie binnenin is veeleer haastig oplapwerk geweest. Het orgel is wel in goede staat, met een heel mooi trompetregister.

De dirigent nodigde de aanwezigen uit om enkele koralen mee te zingen, na even kort inoefenen en ja, deze atheïst heeft meegezongen… De teksten waren, zoals de dirigent ook zei, niet te pruimen, maar we hebben ons daaroverheen gezet, zoals wellicht 250 jaar geleden… Wat dacht je van: Ach mein herzliebes Jezulein! Mach dir ein rein sanft Bettelein, zu ruhn in meines Herzens Schrein, Dass Ich nimmer vergesse dein!

Ik heb het hier al vaker geschreven en ik sta niet alleen met dit standpunt, ook een onverdachte Bachkenner als Maarten ’t Hart deed daarover al zijn beklag in zijn Bach-boek (2000): de teksten van Bach zijn vaak zo slecht als zijn muziek goed is en dat wil wat zeggen. Ik heb vaak de onweerstaanbare neiging om nieuwe teksten te dichten voor die onvoorstelbaar machtige muziek, maar ja, wie zal ze ooit uitvoeren? Er was al kritiek toen men in Nederland een Nederlandse versie van de Matteüspassie uitvoerde, maar dat was misschien net omdat men dan de banaliteit van de suikerzoete piëtistische karamellenverzen nog beter hoorde…

De kerk, de religieuze muziek, twee uur lang. Het gaf me volop de gelegenheid om na te denken tussen het genieten door. Ik ben opgegroeid in een zeer katholiek midden. Ik ben vertrouwd met de liturgie, de gebeden en gezangen, het kerkelijk jaar. Maar ik heb er lang geleden al afstand van genomen en sinds vijf jaar heb ik me er ook openlijk van afgekeerd. Ik ben atheïst en behoorlijk antiklerikaal, soms zelfs onbehoorlijk... Wat doe je dan met een Bachconcert in een kale, koude kerk? Ik moet het toegeven, ik heb me niet echt geërgerd. Bachs muziek maakt alles goed, je neemt de onnozele teksten erbij zonder er lang bij stil te staan. Maar wat een gemiste kans! Dat merk je pas als er af en toe eens een betere tekst opduikt, wat zaterdag helaas niet het geval was.

Maar goed, wat doe je met dat verleden? Moet ik, als die andere fiere Sicambriër, Clovis, nederig het hoofd buigen en verbranden wat ik heb aanbeden en aanbidden wat ik heb verbrand, zoals de legende en Gregorius van Tours ons vertellen, maar dan in omgekeerde zin?

Ik bedoel: moet ik, als atheïst, alles uit mijn religieuze opvoeding overboord gooien, zonder meer? Dat lijkt me ten enenmale onmogelijk. Hoe zou ik het kunnen? Ik heb heerlijke herinneringen aan uiterst pakkende momenten die ik doorbracht in kerken en kapellen. Er zijn veel lelijke kerken, er zijn ook enkele zeer mooie en dat zijn niet altijd de grootste. Ik hou van glasramen en die vind je nu eenmaal vooral in kerken. Idem voor houtsnijwerk… Maar ook liturgie kan aangrijpend mooi zijn. Ik was altijd blij als we aan het einde van het ‘lof’ het Tantum ergo Sacramentum mochten aanheffen. En wie is niet tot tranen toe bewogen wanneer men het In paradisum deducant te angeli inzet als de lijkkist naar buiten wordt gedragen?

De Piëta van Michelangelo of zijn sobere, menselijke madonna met kind in de Brugse Onze-Lieve-Vrouwekerk, Bernini’s Extase van Teresa van Avila; Breughels volkstelling in Bethlehem: wat moeten we ermee in een geseculariseerde wereld? Wat inderdaad met al de zogenaamd religieuze muziek, met Bachs cantates en Haendels Messiah voorop?

Ik weet het niet goed. Neem nu de madonna van Michelangelo in Brugge. Neem die weg uit haar kerkelijke context, plaats haar in een museum of een andere openbare plaats (goed beveiligd, want het is de enige Michelangelo benoorden de Alpen…) en het blijft hetzelfde kunstwerk, er is immers niets specifieks religieus aan een moeder met kind. Idem dito voor Breughels schilderij: je moet al goed zoeken naar Maria en Jozef en het decor is Vlaanderen in de 16^de eeuw. Maar de barokke getormenteerde Teresa van Bernini? Dat is veel moeilijker: je kan haar desnoods bekijken als een vrouw die een (virtueel?) orgasme geniet, maar dat lijkt me wel erg ongepast.

Misschien moeten we het wat ruimer bekijken. Hoe gaan we in het algemeen om met ons individueel en collectief verleden, met de geschiedenis? Je kan die niet veranderen, hoogstens grondig bestuderen en eventueel anders interpreteren. We leren leven met onze voorgeschiedenis, we integreren ze in ons heden, we leren eruit en nemen ze als inspiratiebron voor onze toekomstplannen. Zeker, er zijn aspecten die we liever zouden vergeten, vergissingen, dwaasheden, onvergeeflijke fouten. Wie zou er niet bepaalde gebeurtenissen uit zijn leven wissen als dat kon? Zouden we niet allemaal sommige episodes uit de geschiedenis willen verwijderen? Voorbeelden genoeg… Maar dat kan en mag niet: wie het verleden vergeet zal gedwongen zijn om het te herhalen; George Santayana (1863-1952): "Those who cannot remember the past are condemned to repeat it" (from "Life of Reason I").

Het is trouwens helemaal niet zo dat we ons hele verleden zouden willen vergeten, of de hele geschiedenis. Wij zijn erdoor gefascineerd, we zijn er voortdurend mee bezig. Noch is het zo dat wat het verst achter ons ligt het minst belang zou hebben: we trekken in dichte drommen naar de piramiden bij Gizeh en de tempel van Borobudur en de ruines van Machu Picchu. Voor kunstwerken uit de verre oudheid betaalt men fabuleuze bedragen. Wij zijn dus al bij al trots op ons verleden, we willen het helemaal niet vergeten! Het komt er dus op aan om het op de juiste manier te bekijken: the good, the bad and the ugly, en daaruit dan de juiste conclusies te trekken.

Dat probeert de kerk ook, zeggen Léonard en Ratzinger in koor: conservatief zijn betekent bewaren (Lat. conservare): zij willen uit de traditie datgene bewaren dat waardevol is. Dit is inderdaad een goed principe, maar alles hangt af van de concrete toepassing. Als men bijvoorbeeld de Tridentijnse ritus in ere herstelt dan gaat men zonder aanwijsbare reden bijna vijfhonderd jaar terug in de tijd, gewoon om het principe (klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=163). Als men vasthoudt aan al de kerkelijke tijdsgebonden dogma’s, dan is men blind voor de context waarin ze ontstaan zijn en voor de werkelijkheid van vandaag, waarop ze passen als een tang op een varken.

Het is voor moderne mensen soms heidens moeilijk om het verleden een plaats te geven in ons leven. Er zijn bijvoorbeeld nog maar weinig mensen die de rijmelarij van de Rederijkers kunnen appreciëren en dat is maar goed ook. Het Nederlands van de Statenbijbel is van een tijdloze schoonheid, maar het is ook vaak onleesbaar en dus is het goed dat er herhaaldelijk nieuwe vertalingen verschijnen.

De ultieme test voor wat belangrijk is en de moeite om bewaard te blijven, is de intrinsieke waarde die iets heeft. Neem nu de uitvoeringspraktijk van oude muziek: het kan niet origineel genoeg zijn, daarover zijn we het nu eens. Beethoven moet klinken zoals in zijn eigen tijd, niet zoals Karajan hem interpreteerde. Breughel was tijdens zijn leven al beroemd en duur, zo ook Rogier Vanderweijden, Dürer… Maar de in serie gefabriceerde veelkleurige plaasteren heiligenbeelden uit de vorige eeuw zijn pure kitsch, daar moeten we niet lang over nadenken. Tv-programma’s zoals Tussen kunst en kitsch en de Antiques Roadshow zijn een goede waardemeter, daar leer je wat intrinsieke waarde heeft in die context.

Kan je dat doortrekken naar muziek? Is het ook daar zo dat wat duur ook waardevol is? Er is zeker iets te zeggen voor de publieke belangstelling, bij concerten en in de verkoop van cd’s en dvd’s, als min of meer objectieve waardemeter. Maar ook hier zijn er altijd vergeten schatten op zolder…

Laten we stilaan naar ons besluit gaan. Het verleden kunnen we niet veranderen en we mogen het niet vergeten. We moeten bewaren wat belangrijk is en hoe meer mensen iets belangrijk vinden, hoe mee kans dat het ook echt zo is; we moeten lessen trekken uit al wat mensen voor ons hebben gedaan, of dat nu opmerkelijk goed of slecht was, of banaal. We moeten de toekomst met open vizier tegemoet treden, maar handelen met kennis van zaken.

Als titel voor deze bijdrage had ik een uitdrukking gekozen die ik hier al herhaaldelijk heb gebruikt en die je zeker ook kent: de oude gewaden afleggen. Dat klinkt heel Bijbels en dus ging ik op zoek naar de context, chapter and verse. Als je dat ook wil doen, dan kan ik je de moeite besparen, je zal het daar niet vinden. Er zijn wel twee passages waarin sprake is van het afleggen van de oude mens (Ef 4,22; Kol 3,9), maar die oude gewaden zijn op een heel andere, voor mij totaal onverwachte en veeleer merkwaardige manier in ons algemeen taalgebruik gekomen. Ze verschijnen voor het eerst in 1920, als de titel en aanvangsvers van een gedicht in de bundel De boodschap van de nu grotendeels vergeten Vlaamse dichter en activist Wies Moens (1898-1982).

De oude gewaden

zijn afgelegd.

De frisse vaandels

staan strak

in den morgen.

Aartsengelen

klaroenen

den nieuwen dag.

Wie het mes van zijn haat

sleep op zijn handpalm,

inkeren zal hij bij den vijand

en reiken zijn mond hem ten zoen!

Wie ging naar verdrukten

en droeg vertedering in 't hart,

hij wakkert hen óp tot den Opstand,

die het teken van de Gezalfden

zichtbaar maakt aan het voorhoofd

der kinderen uit de verborgenheid!

Strak staan

de vaandels in den morgen.

Aartsengelen

roeren de trom.

De jonge karavanen

zetten aan.

Ik laat het aan elk van jullie over, lieve lezers, om uit te maken of dit gedicht tot ons onvervreemdbaar erfgoed behoort, dan wel dat we ons tevreden stellen met de titel ervan als de verrassende bron van een min of meer ingeburgerde uitdrukking.

De nieuwste van John le Carré is al enkele weken uit. Ik had hem besteld bij Amazon in Amerika bij voorintekening en kreeg hem thuis toegestuurd bij verschijnen; normaal kost ie $27,95, ik betaalde ongeveer €20, verzendingskosten inbegrepen, voor een nette hardcover.

John le Carré, Our Kind of Traitor, 307 pp., Viking, New York, 2010, is de 22^ste roman van de grootmeester van de naoorlogse spy story. Ik ben een fan sinds de late jaren 1960, ik heb al zijn boeken in hardcover én in paperback, ik lees elk nieuw werk enthousiast en herlees zijn ouder werk af en toe, steeds met ontroering en diepe voldoening. Ik zal niet zeggen dat le Carré (°1931) beter wordt met ouder worden, zoals de betere wijn. Wellicht ligt zijn hoogtepunt vroeger in zijn carrière, vooral in de jaren ’70 en ’80. Maar hij is blijven schrijven op een zeer hoog niveau en ik ben drommels blij dat hij dat nog altijd doet.

Verre van mij dus om, zoals sommige fans, zijn jongste werk teleurgesteld af te doen als een péché de vieillesse. Wat le Carré doet op zijn 80^ste, dat kunnen er weinig op welke leeftijd dan ook, in welke taal dan ook. Chapeau dus. Je kan bij hem terecht voor enkele spannende uren, maar dan niet voor het soort goedkope thrillers dat je snel leest en dan weggeeft of weggooit. Bij hem heb je steeds het gevoel dat je een Belangrijk Boek aan het lezen bent. Hij schrijft niet zozeer over wat een bepaalde persoon overkomt, als wel over wat wij allen meemaken in ons persoonlijk leven en in onze maatschappij. Je bent zelf betrokken in wat hij schrijft, je kan er niet onderuit om erin op te gaan, je voelt je mee verantwoordelijk voor wat er gebeurt met zijn hoofdpersonages, voor wat er gebeurt in onze wereld. Wat le Carré schrijft kan aanspraak maken op universele menselijke waarde.

John le Carré is niet alleen een ongeëvenaard meester in de taal (lees hem als het enigszins mogelijk in zijn rijk gevarieerd maar steeds herkenbaar pittig Engels), hij is ook een genie wat betreft het decor. Hij beschrijft met krachtige, trefzekere trekken de wereld die wij kennen, van onze eigen reizen of van de vele toeristische documentaires op tv. Zoals een film staat of valt met de locaties waar hij gedraaid is, zo onderscheidt een boek van le Carré zich door de feilloze keuze en de subtiele beschrijving van de omgeving waarin de hoofdpersonages zich bewegen. Of dat nu de universiteit van Oxford is, een luxueus vakantieoord op Antigua, backstage op Roland Garros of een stijlvol maar duur hotel in Zwitserland, de auteur weet je met enkele perfect genoteerd details het gevoel te geven dat je er al geweest bent, dat je er thuis bent, dat je zonder verdere informatie zelf je weg zou kunnen vinden. Je ruikt de dennen in het gebergte of het vocht van de kelder van een huis in een buitenwijk dat te lang heeft leeg gestaan. Je ziet jezelf in de regen lopen en je voelt de claustrofobie van een modern maar net te klein appartement in de stad.

Ook op psychologisch gebied hoeft le Carré van niemand lessen te krijgen. Zijn personages zijn echte mensen, met hun goede en vooral ook hun minder goede kanten. Helden zijn er niet, iedereen heeft gebreken. Meestal en ook in dit boek is er niet echt een hoofdfiguur, een personage waar alles om draait, vanuit wiens perspectief alles wordt bekeken. De aandacht verschuift van de ene naar de andere en ze hebben elk hun waarheid, elk hun belang, elk hun opinie, naargelang van hun eigen verleden en toekomstverwachtingen. Het zijn mensen van vlees en bloed en zo worden ze ook beschreven, in sprekende fysische details, ook als ze kaal zijn of te dik, als ze net dat kleine beetje manken, als ze zweten of dronken zijn of hun geduld verliezen of wenen zonder enige aanwijsbare reden.

Alles van le Carré is vertaald in tientallen talen, ook in het Nederlands. Je kan Ons soort verrader vandaag overal vinden in de boekhandels en bibliotheken, prijs ongeveer €15. Voor de Engelse hardcover betaal je ook hier in de winkel niet meer dan €20. Succes verzekerd, veel leesplezier!

Dat moet ik de voorlopig nog ‘katholieke’ universiteit te Leuven, mijn enige werkgever tijdens mijn veertigjarige loopbaan, toch toegeven: in de bibliotheken van deze eerbiedwaardige instelling vind je een ware schat aan publicaties over atheïsme, ongeloof, secularisatie, ketterijen, schisma’s enzovoort. Ik maak daarvan dankbaar gebruik. 

Het meest recente boek dat ik ontleende (aan het HIW) is David Berman, A History of Atheism in Britain: from Hobbes to Russell, x + 253 pp., notes, index, Croom Helm, London, 1988. Er is geen Nederlandse vertaling en het boek is zelfs antiquarisch nog nauwelijks te vinden, prijzen lopen op tot enkele honderden euro’s. Professor Berman (°1942) is Associate Professor in de filosofie aan Trinity College, University of Dublin. Zijn naam is niet zeer bekend, je vindt hem niet op Wikipedia. Zijn lijst van publicaties is niet indrukwekkend, de boeken die hij schreef gaan over George Berkeley (1685-1753), de bisschop-filosoof die het immaterialisme verdedigde. Maar hij zal in de geschiedschrijving ongetwijfeld vooral herinnerd worden tot in lengte van dagen omwille van dit uitzonderlijke boek dat hij schreef over de geschiedenis van het atheïsme in Groot-Brittannië. 

Let wel, dit is niet het definitieve boek over dat onderwerp en het is ook geen exhaustieve geschiedenis, noch van het atheïsme als levenshouding, noch als filosofische strekking. Op het eerste, het atheïsme als een ideologie met maatschappelijke weerklank, gaat de auteur nauwelijks in; hij vermeldt ten hoogste dat een of andere auteur in de gevangenis beland is. Zoek dus hier niet naar het wedervaren van de hoofdfiguren uit het atheïsme en zeker niet naar de invloed die het heeft gehad op de gewone bevolking. Als een overzicht van de atheïstische filosofie is het evenmin volledig. Berman concentreert zich op een al bij al beperkt aantal figuren en dan nog uitsluitend op hun publicaties. Het is dus veeleer een filosofische geschiedenis van het atheïsme, of een geschiedenis van het filosofisch atheïsme, als het ware. Maar als dusdanig is het een waarlijk meesterwerk.

Wat me het meest plezier heeft bezorgd is de heerlijke, typisch Angelsaksische betoogtrant: een beetje aan de droge kant, met een uiterst subtiel gevoel voor humor of wat daarvoor doorgaat, zakelijk in de uiteenzetting maar met een duidelijk voelbaar onderliggend enthousiasme en engagement. Professor Berman is een rasfilosoof. Hij zal nooit een argument aanvatten zonder alle aspecten ervan, ook de meest controversiële, aan te pakken, uiteen te zetten en te weerleggen of te verklaren. Hij denkt veel verder dan dat je dat zelf zou doen en komt zo tot inzichten en conclusies die je zonder hem nooit zou bereiken. Hij neemt zijn tijd en is niet te beroerd om af en toe iets te herhalen, om een losse draad die hij bewust had achtergelaten in één hoofdstuk even later in een ander handig en met verhelderend succes weer op te rapen, of om na een lange gedetailleerde uiteenzetting de grote lijnen voor jou neer te zetten in een concieze maar omvattende synthese. Mijn plezier groeide gestaag tijdens het lezen, zodat ik halverwege bij het gretig omslaan van elke volgende pagina tevens pijn in het hart kreeg in het vooruitzicht van het onomkeerbaar slinken van het resterende aantal boeiende en geestverruimende pagina’s.

Hoewel Prof. Berman zich beperkt tot de geschreven bronnen, geeft hij zelf herhaaldelijk aan dat, zeker in de vroegste periodes, het atheïsme zeker ook een levendig ongeschreven bestaan heeft geleid. Wij mogen daarbij immers niet vergeten dat wie zich uitte als atheïst zonder pardon werd aangehouden, opgesloten en zelfs ter dood gebracht, ook in Groot-Brittannië. Geen wonder dus dat ook daar allerlei individuen en beperkte bewegingen een clandestien bestaan leidden en enkel met vertrouwde geestesgenoten over hun ongelovige overtuigingen konden praten.

Een ander verschijnsel, dat ook door andere auteurs voor en na hem is belicht, is de verdoken manier om over atheïsme te schrijven of lucht te geven aan allerlei kritiek op het wereldse en religieus gezag. In de aller-vroegste periode, vanaf 1650, zeg maar, vindt men het atheïstische gedachtegoed enkel terug in publicaties die deze ideeën bestrijden, dus in agressieve pamfletten en overtuigde en volumineuze theologische traktaten van bisschoppen en geleerden die zich met heilige verontwaardiging verzetten tegen al wat het geloof af- of aanvalt. Merkwaardig daarbij is dat deze auteurs voortdurend beweren en trachten te bewijzen dat er niet zoiets als het atheïsme is, dat niemand die bij zijn verstand is kan volhouden dat hij een atheïst is. Er zijn geen atheïsten! Dit is des te merkwaardiger als stelling als men beziet hoeveel moeite men doet om een verschijnsel en een ideologie te bestrijden waarvan men het bestaan zelf ontkent… Men maakt van het atheïsme iets zo onwaarschijnlijk, dat men zich niet kan voorstellen dat er ooit iemand geweest is, is of zal zijn die aan die onmogelijke voorwaarden voldoet: men moet als atheïst geboren worden, dat altijd blijven, totterdood, vooral dat; bovendien moet men niet zomaar wat twijfels koesteren, nee, men moet rabiaat zijn in zijn afwijzing, niet alleen van enkele minder belangrijke nevenverschijnselen van bijvoorbeeld het Roomse katholicisme, maar het bestaan van God zelf ontkennen, van de Drie-eenheid, van Maria, de apostelen, de heiligen, de evangelisten, wonderen, hemel, hel en vagevuur, biecht en vergeving, de sacramenten en wat dies meer zij.

En toch is dat wat er uiteindelijk gebeurd is: er zijn mensen opgestaan die de intellectuele moed en de niet geringe durf hebben gehad om te verklaren: inderdaad, ik weiger dit te geloven, ik kan dit niet aanvaarden, het kan niet zijn dat dit bestaat, dit is verzonnen, dit is niet echt, de wereld zit zo niet ineen. Wij kunnen ons vandaag nog nauwelijks voorstellen wat dit betekende, zowel voor de onverlaten die zich zo dierven prononceren, noch voor de verbaasde theologen, de verveelde kerkelijke en burgerlijke gezagsdragers en de geamuseerde of verontwaardigde goegemeente. De auteur brengt ons deze eerste vroege manifestaties van ongeloof die hij teruggevonden heeft in geschriften die ook nu nog nauwelijks te vinden zijn en die zeker niet de aandacht krijgen die ze verdienen, zowel door hun vroegtijdigheid in de geschiedenis als door hun originaliteit en de ernst waarmee zij de argumenten tegen het geloof en voor een atheïstische levenshouding verdedigd hebben. Zeker vanaf het begin van de 18^de eeuw is er zo een vrijwel ononderbroken rij van historische figuren en niet van de minste, die zich openlijk hebben uitgesproken tegen de gangbare opvattingen en tegen een maatschappij die diep doordrongen was van de ideeën en van de macht van de kerk. In Groot-Brittannië kwam daar nog bij dat de Anglicaanse kerk een staatskerk was, met de koning of de koningin als hoofd van de kerk. Elke aanval op het gezag van de kerk was dus meteen ook lèse-majesté en als dusdanig strafbaar met de dood.

Ik zal niet ingaan op de concrete voorbeelden die de auteur voor ons zo nauwgezet en in scherp detail schetst. Ik beperk me ertoe mijn bijzonder groot genoegen uit te drukken bij dit historisch panorama. Het is voor mij en voor ons allen, gelovigen en ongelovigen een machtig en onweerlegbaar bewijs voor de onverwoestbare kracht van de vrij denkende mens. Zelfs indien we met de auteur moeten toegeven dat een publiek geuit atheïsme niet verder teruggaat in de geschiedenis dan een goede tweehonderd jaar, dan toch blijft het zo dat het atheïsme ouder is dan elke godsdienst en dat het steeds is aanwezig is gebleven in elk verzet tegen onrechtmatig verkregen gezag, tegen elke maatschappelijke of intellectuele onderdrukking en elke vrijheidsberoving. 

Met een waardige geschiedenis van zo’n uitzonderlijk intellectueel gehalte mag het atheïsme zich zonder schroom naast elke andere overtuiging uit onze beschavingsgeschiedenis plaatsen. Meer nog, vanaf het verschijnen van de eerste atheïstische geschriften zijn het de vrijdenkers geweest die aan de basis hebben gelegen van elke belangrijke ontwikkeling, op welk gebied dan ook, in onze samenleving, in de wetenschappen en in de kunsten. Onze moderne maatschappij is niet denkbaar zonder hun inbreng. De nefaste invloed van kerk, geloof en godsdienst is sindsdien steeds verder afgebrokkeld en op onze dagen maken wij hier bij ons althans wellicht het begin van de doodstrijd mee van wat men ooit zal erkennen als een zwarte, onmenselijke periode uit onze geschiedenis.

Lieve lezers, ik wou dat ik jullie kon aanraden om dit boek onverwijld ter hand te nemen. Het is helaas zo goed als onvindbaar. Dat bedroeft me zeer. Er worden elk jaar miljoenen boeken gedrukt. Kookboeken als SOS-Piet gaan de deur uit als zoete broodjes. Bedenkelijke mystificaties à la Dan Brown leveren hun auteurs fortuinen op. Maar een magistraal werk als dit boek van David Berman wacht tevergeefs op een heruitgave of een vertaling. Zo gaat het nu eenmaal in deze wereld.

Weet je wat? Ik schrijf de professor straks een mooie mail om hem te danken voor zijn noest speurwerk en zijn briljante presentatie. Ik vermoed dat hij daar in Dublin wellicht niet veel fanmail krijgt. Misschien doet mijn bedankje hem wel plezier.

Wanneer ik met familieleden, vrienden of kennissen of zelfs mensen die ik toevallig ontmoet soms als eens een gesprek aanga over levensbeschouwelijke onderwerpen, dan komt al gauw mijn atheïstische overtuiging naar voren. Dat noopt, verrassend genoeg, sommige van mijn gesprekspartners ertoe om prompt de verdediging op zich te nemen van het christelijk geloof, als was mijn atheïsme een onvermijdelijke bedreiging van hun opvattingen en als behoorden zij zelf tot de kleine kern van kerkelijk getrouwen. Wie zich hier in Vlaanderen openlijk als atheïst voorstelt, kan onveranderlijk en voorspelbaar op niets dan onbegrip, wantrouwen en openlijk verzet rekenen.

Ik heb de neiging om daarop aan mijn zogenaamd gelovige gesprekspartners enkele vervelende vragen te stellen. Dan blijkt dat zij om te beginnen helemaal niet zo gelovig zijn als ze zich voordoen; dat ze over hun geloof vrijwel niets weten en zeker niet zoveel als ik; dat hen dat evenwel niet deert: zij geloven wat ze willen en wat hen niet aanstaat in het geloof, dat verwerpen ze koudweg; dat ze enkel de ‘grote principes’ van het geloof aannemen, al de rest is toch maar onzin.

Gevraagd naar die grote principes, blijven ze nogmaals een ernstig antwoord schuldig: ze spreken vaag over de grote inspiratie en de waarden van het christendom, over de fascinerende figuur van Jezus, over het evangelie, de Bijbel, de Tien Geboden… Over welke waarden gaat het zoal, vraag ik dan? En wat weten ze over Jezus? Over het evangelie, de Bijbel? Kunnen ze misschien de tien geboden even reciteren? Dan blijkt hun gelovige intellectuele armoede pas echt.

Vlaamse gelovigen zijn niet erg Bijbelvast, niet heel recht in de leer. Ze hebben ongeveer alles vergeten wat ze in hun jeugd geleerd hebben, maar ze blijven om een of andere duistere reden wel emotioneel trouw aan enkele heel verre, vage herinneringen. Als je ze nog wat meer aanport, komen steevast deze twee ‘grote christelijke principes’ naar boven: Gij zult niet doden, en: Bemin uw naaste zoals uzelf.

Dat is voor mij dan de gelegenheid om hen erop te wijzen dat we dat toch echt niet als specifiek christelijke principes kunnen omschrijven. ‘Gij zult niet doden’ komt uit het Oude Testament, een verzameling joodse teksten waarin het grootste gedeelte van de personen die ten tonele gevoerd worden elkaar naar het leven staan en onvermijdelijk een of andere gruwelijke dood sterven.

Maar wat met het gebod van de naastenliefde? IK had het daarover al eerder, lees misschien eerst eens na wat ik toen schreef, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=644127.

Het gebod van de naastenliefde staat het meest uitgebreid te lezen bij Matteus, 5^de hoofdstuk, aansluitend bij de Bergrede. Ik nodig je uit om ook de tekst die ik daarover schreef nog eens te lezen voor we verder gaan, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=398676.

En dit is dan het vervolg van de Bergrede:

13 Jullie zijn het zout van de aarde. Maar als het zout zijn smaak verliest, hoe kan het dan weer zout gemaakt worden? Het dient nergens meer voor, het wordt weggegooid en vertrapt.

14 Jullie zijn het licht in de wereld. Een stad die boven op een berg ligt, kan niet verborgen blijven. 15 Men steekt ook geen lamp aan om hem vervolgens onder een korenmaat weg te zetten, nee, men zet hem op een standaard, zodat hij licht geeft voor ieder die in huis is. 16 Zo moet jullie licht schijnen voor de mensen, opdat ze jullie goede daden zien en eer bewijzen aan jullie Vader in de hemel.

17 Denk niet dat ik gekomen ben om de Wet of de Profeten af te schaffen. Ik ben niet gekomen om ze af te schaffen, maar om ze tot vervulling te brengen. 18 Ik verzeker jullie: zolang de hemel en de aarde bestaan, blijft elke jota, elke tittel in de wet van kracht, totdat alles gebeurd zal zijn. 19 Wie dus ook maar een van de kleinste van deze geboden afschaft en aan anderen leert datzelfde te doen, zal als de kleinste worden beschouwd in het koninkrijk van de hemel. Maar wie ze onderhoudt en dat aan anderen leert, zal in het koninkrijk van de hemel in hoog aanzien staan. 20 Want ik zeg jullie: als jullie gerechtigheid niet groter is dan die van de schriftgeleerden en de farizeeën, zullen jullie zeker het koninkrijk van de hemel niet binnengaan.

21 Jullie hebben gehoord dat destijds tegen het volk is gezegd: “Pleeg geen moord. Wie moordt, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht.” 22 En ik zeg zelfs: ieder die in woede tegen zijn broeder of zuster tekeergaat, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht. Wie tegen hen “Nietsnut!” zegt, zal zich moeten verantwoorden voor het Sanhedrin. Wie “Dwaas!” zegt, zal voor het vuur van de Gehenna komen te staan. 23 Wanneer je dus je offergave naar het altaar brengt en je je daar herinnert dat je broeder of zuster je iets verwijt, 24 laat je gave dan bij het altaar achter; ga je eerst met die ander verzoenen en kom daarna je offer brengen. 25 Leg een geschil snel bij, terwijl je nog met je tegenstander onderweg bent, anders levert hij je uit aan de rechter, draagt de rechter je over aan de gerechtsdienaar en word je gevangengezet. 26 Ik verzeker je: dan kom je niet vrij voor je ook de laatste cent betaald hebt.

27 Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Pleeg geen overspel.” 28 En ik zeg zelfs: iedereen die naar een vrouw kijkt en haar begeert, heeft in zijn hart al overspel met haar gepleegd. 29 Als je rechteroog je op de verkeerde weg brengt, ruk het dan uit en werp het weg. Je kunt immers beter een van je lichaamsdelen verliezen dan dat heel je lichaam in de Gehenna geworpen wordt. 30 En als je rechterhand je op de verkeerde weg brengt, hak hem dan af en werp hem weg. Je kunt immers beter een van je lichaamsdelen verliezen dan dat heel je lichaam naar de Gehenna gaat.

31 Er werd gezegd: “Wie zijn vrouw verstoot, moet haar een scheidingsbrief meegeven.” 32 En ik zeg jullie: ieder die zijn vrouw verstoot, drijft haar tot overspel – tenzij er sprake was van een ongeoorloofde verbintenis; en ook wie trouwt met een verstoten vrouw, pleegt overspel.

33 Jullie hebben ook gehoord dat destijds tegen het volk werd gezegd: “Leg geen valse eed af, voor de Heer gedane geloften moeten worden ingelost.” 34 En ik zeg jullie dat je helemaal niet moet zweren, noch bij de hemel, want dat is de troon van God, 35 noch bij de aarde, want dat is zijn voetenbank, noch bij Jeruzalem, want dat is de stad van de grote koning; 36 zweer evenmin bij je eigen hoofd, want je kunt nog niet één van je haren wit of zwart maken. 37 Laat jullie ja ja zijn, en jullie nee nee; wat je daaraan toevoegt komt voort uit het kwaad.

38 Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Een oog voor een oog en een tand voor een tand.” 39 En ik zeg jullie je niet te verzetten tegen wie kwaad doet, maar wie je op de rechterwang slaat, ook de linkerwang toe te keren. 40 Als iemand een proces tegen je wil voeren en je onderkleed van je wil afnemen, sta hem dan ook je bovenkleed af. 41 En als iemand je dwingt één mijl met hem mee te gaan, loop er dan twee met hem op. 42 Geef aan wie iets van je vraagt, en keer je niet af van wie geld van je wil lenen.

43 Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Je moet je naaste liefhebben en je vijand haten.” 44 En ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bid voor wie jullie vervolgen, 45 alleen dan zijn jullie werkelijk kinderen van je Vader in de hemel. Hij laat zijn zon immers opgaan over goede en slechte mensen en laat het regenen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen. 46 Is het een verdienste als je liefhebt wie jou liefheeft? Doen de tollenaars niet net zo? 47 En als jullie alleen je broeders en zusters vriendelijk bejegenen, wat voor uitzonderlijks doe je dan? Doen de heidenen niet net zo? 48 Wees dus volmaakt, zoals jullie hemelse Vader volmaakt is.

Het zijn woorden die ons zeer bekend in de oren klinken, we hebben ze zo vaak gehoord en gelezen, maar ik vrees dat we er niet lang genoeg bij stilgestaan hebben; precies omdat ze zo vertrouwd zijn, luisteren we er niet meer naar.

Aan de hand van verscheidene voorbeelden wijst Jezus erop dat de wet dient nageleefd te worden, maar dat dit niet voldoende is. De wet is slechts het begin, het is maar een vertrekbasis. Zelfs ‘Gij zult niet doden’ is niet voldoende als ‘groot christelijk principe’: je mag je medemens zelfs niet eens voor dwaas uitschelden! En Jezus vermeldt ook expliciet het gebod van de naastenliefde, dat reeds in het Oude Testament gold: er staat geschreven dat je je naaste moet liefhebben en je vijand haten. Hier blijkt zeer duidelijk wat de Schrift bedoelde met ‘je naaste’: je vrienden, niet je vijanden. Voor Jezus is dat niet genoeg: je moet ook je vijanden liefhebben, liefde moet inclusief zijn, ze strekt zich uit over de hele wereld. Wij moeten volmaakt zijn, zoals onze hemelse Vader.

De reden daarvoor komen we te weten in de volgende twee hoofdstukken, die ik eveneens graag ter lezing aanbeveel. Het is namelijk zo, dat God ons zal behandelen zoals wij onze naaste hebben behandeld. In hoofdstuk 6 staat het letterlijk:

12 Vergeef ons onze schulden,

zoals ook wij hebben vergeven

wie ons iets schuldig was.

13 En breng ons niet in beproeving,

maar red ons uit de greep van het kwaad.

14 Want als jullie anderen hun misstappen vergeven, zal jullie hemelse Vader ook jullie vergeven. 15 Maar als je anderen niet vergeeft, zal jullie Vader jullie je misstappen evenmin vergeven.

Onze naastenliefde moet dus volmaakt zijn, zoals Gods liefde voor ons. Elke onvolmaaktheid zal ons worden aangerekend: God houdt de rekening bij en als wij tekortgeschoten zijn, zal Hij onverbiddelijk zijn bij het Laatste Gericht.

Kijk, daar heb ik het dan moeilijk mee. Men verwijt mij mijn atheïsme, dat slechts een armzalig nihilisme is en men geeft hoog op met het moreel zoveel meer hoogstaande principe van de universele en onvoorwaardelijke naastenliefde, die zo typisch is voor het christendom. Maar is dat wel zo?

Dat universele, onwrikbare en meedogenloze gebod van de naastenliefde is een onmogelijke opgave. Je hebt de Bergrede nu helemaal gelezen. Wat denk je, zal het je een beetje lukken om ze ook in de praktijk te brengen? Zal je niet alleen de wet naleven, de hele wet, maar ook nog al de extreme consequenties van het gebod tot universele naastenliefde?

Ik voor mijn part geef graag toe dat het me niet lukt.

Ik beken dat ik mijn broers herhaaldelijk heb uitgescholden en verwenst en niet allen hen, maar in de loop van mijn leven ook nog een hele resem anderen en ik kan niet garanderen dat ik dat na vandaag nooit meer zal doen. Ik heb me niet steeds snel verzoend met de mensen met wie ik ruzie had gemaakt en met enkelen onder hen zal ik me wellicht nooit verzoenen, in tegendeel, ik zal hen geen blik waardig achten, als ik hen ontmoet zal ik hen straal voorbij lopen. Dat zijn er niet veel, maar toch. Als ik met iemand een ernstig conflict heb, dan eis ik dat er gerechtigheid geschiedt en als ik meen dat mij tekort wordt gedaan, dan zal ik zelf de tegenpartij voor de rechter sleuren, wees maar gerust. Ik ben, zeker op mijn leeftijd, geen seksueel roofdier, maar ik beken volgaarne dat ik nog altijd een zekere opwinding voel en een verlangen naar intense tederheid als ik sommige andere mensen zie en ik ben niet bereid om dat af te leren of om mij daarover te schamen, laat staan dat ik mijn oog zou uitrukken! Ik ben gescheiden en ik leef samen met een gescheiden vrouw en ik heb daarover geen enkel schuldgevoel, alleen veel spijt dat mijn eerste huwelijk niet heeft standgehouden omdat we niet echt samen hoorden. Ik denk dat het een goed idee is om niet te veel dure eden te zweren, maar precies dat is tot op vandaag wat wij in onze samenleving nog steeds doen, op de Bijbel, of met de toevoeging: zo helpe mij God. Men heeft atheïsten bij wet verboden om eden te zweren, precies omdat men enkel bij God betrouwbaar kan zweren, want God zal meineden straffen…

Ik heb in mijn volwassen leven maar één keer iemand een oplawaai verkocht en ik heb daarover tot op vandaag geen spijt van: hij had het uitgelokt, jarenlang en op een dag kon ik me niet meer inhouden… Wie mij voor het gerecht wil slepen, moet er niet op rekenen dat ik me zal laten doen, ik zal me met hand en tand verzetten tegen al wie mij wil uitkleden of mij wil dwingen om iets tegen mijn wil te doen. Als iemand mij zomaar een klap geeft, dan kan ie zich beter uit de voeten maken, want in plaats van mijn andere wang zal ik mijn vuist aanbieden, zowel letterlijk als figuurlijk. Als het over geld gaat, dan maken goede rekeningen goede vrienden. Lenen doe je het best bij een bank, daar komen het minst problemen van. Zelfs mijn boeken leen ik ongaarne uit, je ziet ze immers niet terug, tenzij na lange tijd en beduimeld of verhakkeld. Ik zal dus ook mijn vijanden niet liefhebben, bijvoorbeeld wanneer ze me van de weg rijden, of mijn eigendom of gezin belagen, of zelfs maar weigeren om voorrang van rechts te verlenen.

Ben ik dan een koud en harteloos mens? Wat denk je? En hoe reageer je zelf?

Ik ken geen christenen die volgens de Bergrede leven, geen, punt. Het is geen redelijke boodschap, het is waanzin. Niemand kan zo leven. Zelfs Damiaan maakte zich boos, bijvoorbeeld op zijn oversten, niet eens echte vijanden… De Bergrede is een literaire tekst, geen wettekst. Het zijn geen realistische voorschriften. Welke betekenis hebben ze dan wel? Ach, dat voelen we allen wel aan, ook zonder die tekst. Het heeft niet veel zin om haatdragend te zijn voor een prul, je moet je ook al eens iets laten welgevallen, en je moet inderdaad niet elke vrouw bekijken als wou je ze node bespringen. Maar wij gedragen ons meestal toch al zo, we zijn immers geen extreme mensen; radicaal gedrag straft zichzelf af, meestal, dat leer je met vallen en opstaan.

Aan dat extreem bevel tot universele liefde heb je uiteindelijk niets. Niemand kan iedereen liefhebben. Wij bewaren dat uitzonderlijke woord terecht voor uitzonderlijke gevallen. Wij hebben onze levensgezellen lief, daarnaast nog een beperkt aantal anderen, maar dan is het wel gedaan. De anderen hebben we niet lief, we behandelen ze met respect, want het zijn mensen zoals wij en wij moeten met hen samenleven, we zijn met hen op duizend manieren verbonden, we zitten met hen in dezelfde boot. We kunnen dus maar beter vriendelijk zijn voor hen, als het effe kan. Maar liefhebben? Nou nee, toch maar niet.

Elke poging om een maatschappij te vestigen op universele liefde is gedoemd om te mislukken, dat leert ons de geschiedenis. Misschien was het vroege christendom zoiets, zo staat het althans in Handelingen, hoofdstuk 4: 32 De groep mensen die het geloof had aanvaard, leefde eendrachtig samen. Geen van hen beschouwde zijn bezittingen als zijn persoonlijk eigendom, want ze hadden alles gemeenschappelijk. 33 De apostelen bleven met grote kracht getuigen van de opstanding van de Heer Jezus, en God begunstigde allen rijkelijk. 34 Niemand onder hen leed enig gebrek: wie een stuk grond of een huis bezat, verkocht het, bracht de opbrengst naar de apostelen 35 en legde die aan hun voeten neer, waarna het geld naar behoefte onder de gelovigen werd verdeeld.

36 Een van hen was Josef, een Leviet uit Cyprus, die van de apostelen de bijnaam Barnabas had gekregen, wat in onze taal ‘zoon van de vertroosting’ betekent. 37 Hij bezat een akker, die hij verkocht, waarna hij het geld naar de apostelen bracht.

Maar of het lang geduurd heeft?

Ook de eendrachtig christelijke middeleeuwse samenleving was allesbehalve egalitair, noch het vorstelijk absolutisme, noch het extreem kapitalisme, noch het even extreem socialisme en communisme. Enkel de democratie kan als een moreel verantwoord samenlevingsconcept aanvaard worden, omdat ze gebouwd is op deze écht grote principes: vrijheid, gelijkheid en solidariteit.

Als we dus wat dieper ingaan op wat de Bijbel bedoelt, dan zien we dat we de naastenliefde niet zomaar een typisch christelijk principe kunnen

noemen; het stamt (onder meer) uit het Jodendom en was een zeer restrictief begrip, want het gold enkel voor je echte naasten, die het dichtst bij jou stonden. De uitbreiding die de Bergrede ervan maakte, blijkt een onmogelijke opgave te zijn, zo dwaas als je ze letterlijk neemt dat het ongetwijfeld niet de bedoeling kan geweest zijn dat je dat zou doen. De onderliggende boodschap is dan weer zo algemeen, dat je ook daarop geen huizen kan bouwen. Je vindt dezelfde principes, soms zelfs in dezelfde bewoordingen overigens ook in allerlei andere teksten en in ander culturen terug. Behandel de anderen zoals je ook wil dat de anderen jou behandelen (Mt 7, 12) is een Gulden Regel, niet van de Bijbel of van het christendom, maar van de menselijke soort. Je hebt geen profeten nodig om dat duidelijk te maken.

Voor veel van mijn (min of meer) gelovige gesprekspartners is het een ontnuchterende ervaring om vast te stellen dat hun kerk dan toch niet op zo’n vaste rots is gebouwd. Dat zou hen echter niet mogen verwonderen: zij hebben al te weinig aandacht besteed aan de fundamenten waarop zij hun leven hebben gebouwd. Ze hebben gedacht dat ze voldoende hadden aan de ‘grote christelijke principes’ die hen in hun jeugd zijn aangereikt door meestal gebrekkige voorbereide en weinig overtuigde leraren. Ze hebben zelden de behoefte gevoeld om een en ander in vraag te stellen, ze voelden zich geborgen in het veilige huis dat hen werd aangeboden, in een kerk die macht en gezag uitstraalde en die garanties bood voor het leven hier op aarde en ook daarna, op voorwaarde dat je tot die kerk behoorde, al was het maar in naam, al was het maar zonder goed te weten wat je deed.

Maar zo werkt het niet. Als je echt tot die kerk wil behoren en er echt de vruchten wil van plukken, dan zal je, zoals Ratzinger en Léonard niet nalaten te herhalen, wat meer moeite moeten doen, wat meer evangelisch moeten leven; je mag dan niet schrikken als deze gestrenge leermeesters je eraan herinneren dat de Bergrede wel degelijk te nemen of te laten is. Wie niet met mij is, zeggen ze, is tegen mij (Mt 12,30). Oppervlakkig christen zijn, dat wil zeggen hooguit enkele keren per jaar naar de kerk gaan als het niet anders kan, of leven volgens vage ‘christelijke principes’, dat is niet genoeg. Zo staat het in de Openbaring, hoofdstuk 3: 15 Ik weet wat u doet, hoe u niet koud bent en niet warm. Was u maar koud of warm! 16 Maar nu u lauw bent in plaats van warm of koud, zal ik u uitspuwen.

Lauwe of flauwe gelovigen doen er goed aan zich toch eens af te vragen of ze bij de heilige rest willen behoren, de happy few, de kleine groep van getrouwen, het zout der aarde; maar ook of ze zich willen scharen onder de witgele vlag van het Vaticaan, of ze de herders willen volgen die de kerk aanstelt, tegen de wil van de gelovigen in en zonder hen zelfs maar te raadplegen, of ze echt wel willen leven volgens de principes die de katholieke kerk oplegt, álle principes en niet zomaar een eigen selectie, of ze de hele Bijbel willen lezen en niet alleen die paar citaten die hen goed uitkomen. Misschien ontdekken ze op een dag wel dat ze misschien meer gemeen hebben met die zonderlinge atheïst met zijn vervelende vragen en gaan ze zelf op zoek naar algemeen menselijke waarden om hun leven op te bouwen. Ver moeten ze daarvoor niet lopen: probeer het eens met vrijheid, gelijkheid en solidariteit; met amper deze drie woorden kom je al een heel eind.

Tijdens een van mijn speurtochten op het internet en in de bibliografieën van boeken over vrijzinnigheid, ongeloof en atheïsme kwam ik een verwijzing tegen naar iets wat ik al jaren zoek: een geschiedenis van de vrijzinnigheid in België. In Vlaanderen bedoelen we met de term ‘vrijzinnigheid’ eigenlijk wat in Nederland seculier humanisme heet, als ik goed ben ingelicht.

Met de verwijzing in de hand ging ik op zoek naar een exemplaar. Dat bleek niet aanwezig te zijn in de databanken van de provinciale openbare bibliotheken, maar wel in de catalogus van de Katholieke Universiteit Leuven. Het enige exemplaar bevindt zich echter in de leeszaal van de Campus in Kortrijk en kan niet ontleend worden. De vriendelijke medewerkers van de dienst Interbibliothecair leenverkeer (IBL) van de universiteitsbibliotheek aan het Ladeuzeplein in Leuven beloofden me te proberen om het toch te pakken te krijgen, maar dan voor een korte periode, een week maximaal. Even later kreeg ik het bericht dat het boek aangekomen was.

Ik vond het zo interessant dat ik het meteen wou aankopen. Maar dat bleek gemakkelijker gezegd dan gedaan. Geen enkele boekhandel had het in huis, geen enkele internetboekhandel had het in zijn lijsten, geen enkele tweedehandsboekhandel op internet kende het. De uitgeverij bleek niet meer te bestaan… Ik heb dagen gezocht, tot ik uiteindelijk terechtkwam bij de Fondation Rationaliste die de uitgave mee had mogelijk gemaakt, of althans bij de opvolger ervan, de Pensée et action rationaliste in Brussel. De voorzitter liet me weten dat de laatste exemplaren te vinden waren bij Pol Defosse, de eindredacteur. En ja hoor, even later kreeg ik een vriendelijke mail van Monsieur Defosse en na betaling van €45 (inclusief verzendkosten) kreeg ik het boek thuis, met een mooie dédicasse, een opdracht A Karel D’huyvetters, en souhaitant qu’il trouve dans cet ouvrage de références les réponses à ses questions.

Nu is dat in zijn algemeenheid wel wat teveel gewenst, maar ik was toch danig gecharmeerd.

Het gaat om de Dictionnaire historique de la laïcité en Belgique, sous la direction de Pol Defosse, 343 pp., édité par la Fondation Rationaliste et les Éditions Luc Pire, Bruxelles, 2005, ISBN 2-87415-524-1, groot formaat, rijkelijk geïllustreerd in zwart/wit, indexen. Je vindt er ongeveer 500 bijdragen van een schare medewerkers, over personen (overleden), organisaties en thema’s uit de geschiedenis van de vrijzinnigheid in België, alfabetisch gerangschikt, zoals past voor een dictionaire. Het is dus geen boek dat je in één keer uitleest, maar iets om bij de hand te hebben, om er af en toe iets in op te zoeken of gewoon enkele bladzijden te lezen. Ik kan het niet genoeg aanraden, maar dan wel met deze bedenking: als je het te pakken krijgt! Lezers die daarvoor belangstelling hebben, wil ik graag het adres bezorgen van Pol Defosse.

Ik wil ook graag uw aandacht vestigen op de Internationale conferentie over verlichting en vrijmetselarij die gehouden wordt aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB) op 9 en 10 december 2010. Onder de sprekers vind je namelijk de twee grote specialisten ter zake in het Angelsaksische taalgebied, enerzijds de onvolprezen Jonathan Israel, auteur van monumentale studies over de Verlichting en de Nederlandse Republiek en anderzijds Margaret Jacob, de autoriteit over de rol van de vrijmetselarij in de Verlichting. Israel volgt Jacob niet steeds, hij hecht minder belang aan de rol van de vrijmetselarij. Dat zal dus een interessante confrontatie geven. Het is een unieke gelegenheid om deze beide coryfeeën, die allebei een werk hebben geschreven onder de titel The Radical Enlightenment, hier in België aan het werk te zien. Ik heb me al ingeschreven.

Voor verdere informatie over de conferentie kan je terecht op http://www.vub.ac.be/freemasons-and-enlightenment/about.html. 

Vandaag is het Sint-Maarten, Sinte-Metten. De oorspronkelijke Martinus leefde van 316 of 317 tot 397. Hij was de zoon van een Romeins militair in het huidige Hongarije, waar hij ook geboren werd en zelf ook soldaat was. Later was hij gestationeerd in Frankrijk. Op een winterse dag was hij zo getroffen door de aanblik van een nauwelijks geklede bedelaar in Amiens dat hij met zijn zwaard zijn eigen mantel in twee sneed en de helft aan de bedelaar gaf. In een droom zag hij later Christus, die de halve mantel droeg die hij aan de bedelaar had gegeven. Martinus was in die tijd nog een catechumeen, een christen in opleiding. Na zijn doopsel werkte hij als missionaris, daarna was hij kluizenaar maar vervolgens bisschop van Tours, al deed hij dat in zijn eigen, sobere stijl. Hij stierf op 8 november en werd op de 11^de begraven. Martinus was een van de meest geliefde heiligen van de middeleeuwen, talloze malen afgebeeld tijdens zijn nobele daad, op schilderijen en in beelden allerhande.

De halve mantel van Sint-Maarten was natuurlijk een belangrijke relikwie. Zoals men met al de vermeende splinters van het kruis van Christus een hele winter had kunnen stoken, zo kon men met al de zogezegde echte mantels van Sint-Maarten wellicht alle bedelaars van het rijk kleden. Eén exemplaar werd door de Frankische koningen bewaard in een speciale kamer. Het Latijnse woord voor mantel is cappa of het verkleinwoord, capella. Die naam is overgegaan op de plaats waar de relikwie bewaard werd en zo komen we aan ons woord voor een klein heiligdom: kapel, Fr. chapelle, E. chapel, Du. Kapelle, It. capella &c.

In veel streken zijn er volksfeesten, met plaatselijke gebruiken, zoals het eten van ganzen of pannenkoeken, het drinken van de nieuwe wijn, het branden van vuren... In sommige streken is het een alternatief van Halloween, in andere van Sinterklaas.

Sinds 1919 is het ook wereldwijd de dag waarop we de wapenstilstand van 1918 herdenken, op 11 november, 11 uur. Het heeft evenwel niemand weerhouden van oorlog te voeren, kijk vanavond maar eens naar het nieuws.

Godsdienstfilosofie is die branche van de filosofie die zich bezighoudt met het verschijnsel godsdienst. Of dat zou je toch mogen veronderstellen. Het boekje van Robin Le Poidevin, Arguing for Atheism. An introduction to the Philosophy of Religion, xxiii + 159 pp., Routledge, London & New York, 1996, dat ik ontleende in de bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in Leuven, heeft me daaraan doen twijfelen. De auteur richt zich mijns inziens helemaal niet op het historisch of sociologisch verschijnsel van godsdiensten in de samenleving, maar op het bestaan van God, zoals het verdedigd wordt door de theologie en door sommige wetenschapsfilosofen. Dat is natuurlijk zijn goed recht, maar het is goed dat op voorhand te weten. De titel van het boek is immers misleidend in die zin, want het is helemaal geen argument voor atheïsme als een levenshouding, maar wel voor atheïsme als de filosofische houding die er overschiet wanneer elk filosofisch bewijs voor het bestaan van God is weerlegd.

De analyse van de godsbewijzen en hun weerlegging, dat doet de auteur als de beste. Maar hij doet dat als beroepsfilosoof, dat wil zeggen met een overvloed aan subtiele argumenten, gesteund op het logisch en rationeel redeneren. Gelovigen zullen derhalve dit boekje na enkele bladzijden naast zich neerleggen als niet ter zake. De auteur is zich daarvan bewust, maar stoort er zich verder niet aan.

Het viel mij op dat Le Poidevin hier net het tegenovergestelde doet van wat gebruikelijk was in de 17^de en 18^de eeuw. Omdat openlijk atheïsme toen maatschappelijk onmogelijk was – men stelde zich bloot aan gerechtelijke vervolging, tot de doodstraf toe – nam men zijn toevlucht tot het etaleren van atheïstische standpunten onder de vorm van het bestrijden ervan, Waarbij de hele aandacht ging naar het etaleren en slechts een flauwe inspanning werd geleverd in het bestrijden. Onze auteur doet vooral zijn best voor het weergeven van de argumenten voor het bestaan van God, zijn weerleggingen zijn accuraat, maar ze missen naar mijn aanvoelen vooral door zijn zeer zakelijke, wetenschappelijk-filosofische benadering, de overtuigingskracht die je zou mogen verwachten op basis van de titel van het boek: argumenteren voor het atheïsme.

De tekst is ongetwijfeld gegroeid uit de colleges die professor Le Poidevin aan dit onderwerp heeft gewijd aan de Universiteit van Leeds. Het zijn dus ietwat veredelde cursusnotities, bestemd voor de studenten. Als dusdanig kan het wellicht goede diensten bewijzen. Op de achterflap staat inderdaad te lezen dat, terwijl het een ideaal tekstboek is voor universiteitscolleges over godsdienstfilosofie of metafysica, het ook bedoeld is om toegankelijk te zijn, door zijn stijl en de talrijke verduidelijkingen, voor een ruimer publiek. Dat laatste is zeker waar, toegankelijk is het zeker, maar of het de lezer die niet verplicht is om het te lezen (zoals de studenten) ook zal boeien, daar heb ik zo mijn bedenkingen over. Het boek mist de flamboyante overtuigingskracht van een Dawkins of Dennett; het weerlegt meer dan het aanbrengt. Wat het zegt is correct en zelfs goed gezegd, maar het blijft altijd op de vlakte wanneer het gaat om de conclusies voor het leven zelf. Alle filosofie die te theoretisch blijft is onvolkomen filosofie, dat kon je hier onlangs nog lezen toen ik het had over de Phi Beta Kappa Society: de filosofie is de leidraad voor het leven. In die zin kan de auteur de claim van zijn titel niet waarmaken. Atheïsme is immers veel meer dan gewoon maar de vaststelling dat er geen God is en dat godsdienst dus een vergissing is. Atheïsme begint in feite pas wanneer die evidente vaststellingen voldoende doorgedrongen zijn in een mens. Geen mens zal zich door zijn filosofische argumenten, hoe spitsvondig ook, laten overtuigen van zijn gelijk. Atheïst word je niet door het lezen van dit soort boekjes. Er is een Damascus-ervaring voor nodig, dat is mijn aanvoelen. Op een dag moet je, onderweg naar ik weet niet waar, als het ware van je paard vallen bij een donderslag bij heldere hemel. Je moet plots met een verpletterende klaarheid inzien dat het verhaal dat men je probeert te vertellen niet klopt, dat al de dingen waarvan men zegt dat ze bestaan, in feite verzonnen zijn; dat je ze ook niet nodig hebt, voor niets, dat je veel beter af bent zonder.

Af en toe laat ik me verleiden tot een reactie op een of ander forum op internet, vooral die van de nieuwspagina’s van de VRT. Vandaag reageerde ik op een tekst van Mia De Schamphelaere, klik hier: http://opinie.deredactie.be/2010/11/07/evangeliseren-heeft-niets-te-maken-met-provoceren/

Tot mijn verbazing en ergernis werd een deel van mijn tekst geschrapt, als niet-beschaafd en beledigend, volgens de moderator. Merkwaardig is dat hierover, volgens het intern reglement van de VRT, niet wordt gecommuniceerd. Dat noemt men censuur en dat is verboden in België.

Om mijn lezers zelf te laten oordelen of ik inderdaad beledigend en/of onbeschaafd ben geweest, druk ik hier de oorspronkelijke tekst van mijn reactie af. Zij kunnen dan zien welke teksten op de VRT niet mogen verschijnen en kunnen daaruit hun conclusies trekken.

Mevrouw de eresenator werkt op mijn zenuwen. Vooreerst zou ik even willen stilstaan bij de titel die ze voert. Eresenator. Dat is dus iemand die ooit senator is geweest en dat nu niet meer is. Waarom is ze geen senator meer? Omdat ze niet meer verkozen is. Is dat een eer?

Ze werkt ook op mijn zenuwen omdat ze niet weet waarover ze het heeft. Evangeliseren is wel degelijk provoceren, dat staat letterlijk in het Evangelie, Lukas 12, 49:  Ik ben gekomen om op aarde een vuur te ontsteken, en wat zou ik graag willen dat het al brandde! 50 Ik moet een doop ondergaan, en ik word hevig gekweld zolang die niet volbracht is. 51 Denken jullie dat ik gekomen ben om vrede te brengen op aarde? Geenszins, zeg ik jullie, ik kom verdeeldheid brengen. 52 Vanaf heden zullen vijf in één huis verdeeld zijn: drie tegen twee en twee tegen drie. 53 De vader zal tegenover zijn zoon staan en de zoon tegenover zijn vader, de moeder tegenover haar dochter en de dochter tegenover haar moeder, de schoonmoeder tegenover haar schoondochter en de schoondochter tegenover haar schoonmoeder.

De bijbel staat ook vol verhalen die helemaal niet zachtzinnig of mensvriendelijk zijn. Ofwel heeft de ex-senator de bijbel niet gelezen, ofwel heeft ze hem zeer gedeeltelijk en selectief gelezen, zoals gebruikelijk bij gelovigen, en maakt ze zich dus schuldig aan het verspreiden van zeer onvolledige en dus onjuiste informatie.

De ex-senator vergist zich echter nog veel grondiger dan dat. Er is namelijk geen God, geen hemel, geen hel, geen vagevuur, geen genade, geen erfzonde, geen leven na de dood; bidden helpt niet, de sacramenten evenmin; Christus is niet aanwezig in het brood of de wijn; er is geen vergeving voor onze zonden, er zijn immers geen zonden; er zijn geen engelen of duivels; er zijn geen heiligen en geen martelaars (behalve misschien de miljoenen onschuldige mensen die vermoord zijn door godsdienstfanatici). Het hele verhaal van het christendom is niet meer dan dat, een verhaal, een verhaal van mensen, sommige met goede, maar de allermeesten met heel wat minder fraaie bedoelingen, zoals uit de kerkgeschiedenis mag blijken en zoals wij ook vandaag kunnen vaststellen.

Niet het instituut is van belang, zegt ze, maar de kerk. Maar de kerk is wel degelijk het instituut; het instituut heeft de kerk uitgevonden. Neem het instituut weg, en wat blijft er over? Hoeveel gelovigen zouden er in de wereld zijn als het instituut er niet was geweest?

Hoe durft ze, om het met Elio Di Rupo te zeggen, hoe durft ze in deze dagen Augustinus citeren, uitgerekend met zijn 'ama et fac quod vis', je mag doen wat je wil, zolang je maar liefhebt... Het zou het motto kunnen geweest zijn van de ex-bisschop (of moeten we misschien ook hier zeggen: ere-bisschop?) van Brugge en van alle priesters en religieuzen die zich hebben schuldig gemaakt aan het verkrachten van kinderen en het misleiden van vrouwen.

Schandelijk, mevrouw de ex-senator, is wat je doet met je misplaatste verdediging van misdadigers. Ofwel weet je wel beter, en dat is dan heel erg, ofwel weet je niet beter en dat is dan jammer.

Karel

Mijn conclusie is dat ik van nu voort de VRT-forums zal mijden als de pest.

Dat het in de katholieke kerk niet goed gaat, dat moet ik je niet vertellen.

In eigen land zijn het uitgerekend de bisschoppen, de priesters en de religieuzen zelf die, hetzij door persoonlijk kinderen en vrouwen te verkrachten en te misbruiken, hetzij door daarover schokkend ongevoelige verklaringen af te leggen, voor veel gelovigen de laatste religieuze strohalm wegnemen en op die manier de al zo weinig talrijke misgangers de kerk uitjagen. De bisschop van Rome en zelfverklaard hoofd van de kerk, doet er nog een schepje bovenop. Om een boutade uit de Sovjettijd te parafraseren: de kerk stond aan de rand van de afgrond, maar sinds de wereldwijde aanstelling van conservatieve en fundamentalistische leiders heeft ze een grote stap voorwaarts gezet…

Tegen het recent pausbezoek aan Engeland was er te allen kante verzet, niet alleen omwille van de vele miljoenen ponden die daarvoor werden uitgetrokken in een tijd van ongelooflijk pijnlijke besparingen voor de man in de straat, maar ook omwille van de nauwelijks verdoken pogingen van Rome om de Anglicaanse kerk haar meer conservatief geaarde priesters te ontfutselen. Men verzette zich ook tegen de nationale eer die aan Ratzinger werd bewezen, onder meer door het koningshuis. Niemand kan vandaag immers nog de fictie bijtreden dat de bisschop van Rome een echt staatshoofd is. Er was een grote manifestatie van tegenstanders, met belangrijke sprekers, onder wie natuurlijk Richard Dawkins, de auteur van de wereldwijde bestseller The God Delusion, ‘God als misvatting’. De rede die hij bij die gelegenheid wou uitspreken moest sterk ingekort worden omdat de stoet door het grote succes ver over tijd was gelopen. De volledige Engelse tekst kan je hier nalezen: http://richarddawkins.net/articles/521113-updated-ratzinger-is-an-enemy-of-humanity.

Speciaal voor mijn lezers die liever Nederlands lezen, geef ik hieronder mijn vertaling.

“Dit is de volledige tekst van de toespraak die ik gepland had voor de rally tegen de paus, op 18 september 2010. De toespraak zoals die in feite gehouden werd in Whitehall was veel korter, vooral omdat de betoging zo enorm was (naar schatting 15.000 deelnemers), dat de toespraken laat begonnen en dus moesten ingekort worden.

Moest Joseph Ratzinger verwelkomd worden met al de plechtstatigheid en ceremonie die men verschuldigd is aan een staatshoofd? Neen. Zoals Geoffrey Robertson heeft aangetoond in The Case of the Pope, is de claim van het Vaticaan op het statuut van ‘staat’ gebaseerd op een Faustiaanse deal waarbij Mussolini enkele hectaren in het centrum van Rome ter beschikking stelde in ruil voor de steun van de kerk voor zijn fascistisch regime. Onze regering koos de gelegenheid van het staatsbezoek uit om haar intentie aan te kondigen om ‘God te doen’. Zoals een vriend van mij zei, moeten we ons misschien klaarmaken voor een overdracht van Hyde Park aan het Vaticaan, om die deal te sluiten…

Moest Ratzinger dan onthaald worden als het hoofd van een kerk? Geen bezwaar; indien de individuele katholieken bereid zijn om zijn vele misstappen over het hoofd te zien en de rode loper uit te rollen voor zijn rode designer pantoffels, ze doen maar. Maar vraag aan de rest van ons niet om daarvoor te betalen. Vraag aan de Britse belastingsbetaler niet om de propagandamissie te subsidiëren van een instelling waarvan de rijkdom geschat wordt op vele tientallen miljarden; een rijkdom overigens waarvoor de uitdrukking ‘onrechtmatig verkregen’ wel speciaal uitgevonden lijkt. En bespaar ons het misselijk makend spektakel van de koningin, de hertog van Edinburgh en een zootje Lord-luitenanten en andere dignitarissen die kruiperig voor hem door het stof gaan als echte pluimstrijkers, als gold het iemand waarvoor we respect zouden moeten opbrengen.

Het spijtige kleine detail dat Ratzinger in zijn jeugd lid was van de Hitlerjugend is het voorwerp geweest van een wijd verbreide doofpotoperatie. Tot nog toe heb ik me daarbij aangesloten. Maar na de ongehoorde toespraak van de paus in Edinburgh, waarin hij de schuld voor Hitler bij het atheïsme legt, kan men niet anders dan besluiten dat de tijd voor beleefdheden voorbij is. Weet je wat hij zei?

“Zelfs in onze eigen levensspanne kunnen we ons herinneren hoe Groot-Brittannië en haar leiders geconfronteerd waren met een Nazi-tirannie die de bedoeling had om God uit te roeien uit de samenleving en die onze gemeenschappelijke menselijkheid ontkende tegenover zovelen, vooral de Joden… Wanneer we nadenken over de ontnuchterende lessen van het atheïstisch extremisme van de 20^ste eeuw…”

Men kan zich vragen stellen over PR-kwaliteiten van de adviseurs die een dergelijke paragraaf lieten passeren. Maar nee, ik was vergeten dat zijn voornaamste adviseur die kardinaal is die één blik wierp op de immigratiebedienden op Heathrow en tot de conclusie kwam dat hij in de Derde Wereld geland was. Wellicht kreeg de brave man een resem Weesgegroeten opgelegd, bovenop zijn haastige aanval van diplomatisch jicht. De voet in kwestie was waarschijnlijk dezelfde die hij zo vrolijk in de ‘plat’ had gezet.

Eerst was ik gestoord door de ontluisterende aanval van de paus op atheïsten en secularisten, maar dan zag ik het eerder als een geruststelling. Het betekent dat wij hen het leven zo moeilijk gemaakt hebben, dat ze nu zo ver gaan dat ze ons beginnen uit te schelden, in een wanhopige poging om de aandacht af te leiden van het schandaal van de kinderverkrachtingen.

Het is waarschijnlijk teveel gevraagd dat de 15-jarige Ratzinger destijds de Nazi’s doorzien zou hebben. Als een vrome katholiek moet hij in zich ingestampt gekregen hebben, samen met de Catechismus, het verfoeilijke idee dat al de Joden verantwoordelijk moeten gehouden worden voor het ombrengen van Jezus, de bekende valse beschuldiging van de Jezus-moord, die pas in het Tweede Vaticaans Concilie werd herroepen (1962-65). De Duitse Rooms-katholieke ziel was in die tijd nog vol van het eeuwenoude antisemitisme.

Adolf Hitler was rooms-katholiek. Of ten minste toch even rooms-katholiek als de vijf miljoen rooms-katholieken in dit land vandaag. Want Hitler heeft nooit het katholicisme van zijn doopsel herroepen, en dat is toch ongetwijfeld het criterium waarbij men de vijf miljoen Britse katholieken vandaag heeft geteld. Het is het een of het ander. Ofwel zijn er vijf miljoen katholieken, maar dan heb je Hitler er ook bij. Ofwel was Hitler geen katholiek, maar dan moet men ons een eerlijker cijfer opgeven voor het aantal echte katholieken in Groot-Brittannië vandaag: het aantal dat werkelijk gelooft dat Jezus zich omtovert in een koekje, zoals de vroegere professor Ratzinger allicht doet.

Hoe dan ook, Hitler was zeker geen atheïst. In 1933 maakte hij zich sterk dat hij het “atheïsme had uitgeroeid”, doordat hij de meest atheïstisch organisaties had verbannen uit Duitsland, inclusief de Liga van Duitse Vrijdenkers, wiens gebouw dan werd omgevormd tot een informatiekantoor voor kerkelijke aangelegenheden.

Op zijn allerminst geloofde Hitler in een persoonlijke Voorzienigheid, een die allicht verwant was aan de Goddelijke Voorzienigheid die werd ingeroepen door de Kardinaal Aartsbisschop van München in 1939, toen Hitler ontsnapte aan een aanslag en de Kardinaal een speciaal Te Deum liet opdragen in de kathedraal van München, ‘om de Goddelijke Voorzienigheid te danken, namens het Aartsbisdom, voor de goede afloop voor de Führer’.

We zullen nooit te weten komen of Hitler zijn ‘Voorzienigheid’ identificeerde met de God van de Kardinaal. Maar Hitler wist verdomd goed dat zijn achterban overweldigend christelijk was, de miljoenen goedchristelijke Duitsers met de leuze ‘Gott mit uns’ op de gesp van hun riem die in feite het vuile werk voor hem opknapten. Hij kende zeer goed de basis waarop hij steunde. Hitler heeft zeer zeker ‘God gedaan’. Dit is een citaat uit een rede die hij hield in München, het hartje van katholiek Beieren, in 1922: ‘Mijn gevoelens als een christen wijzen mij naar de Heer en Verlosser als een vechter. Ze tonen me een man die ooit in diepe eenzaamheid, omringd door slechts enkele volgelingen, de Joden herkende voor wat ze waren en de mensen opriep om tegen hen te strijden en die, zo helpe mij God, de grootste was niet als een lijder maar als een vechter. In grenzeloze liefde als een christen en als een man lees ik de passage waarin de Heer eindelijk oprees in al zijn macht en naar de zweep greep om het addergebroed uit de tempel te verjagen. Hoe verschrikkelijk was zijn gevecht tegen het Joodse vergif. Vandaag, tweeduizend jaar later, herken ik met de diepste emotie grondiger dan ooit tevoren het feit dat het voor die reden was dat hij zijn bloed moest vergieten aan het Kruis’.

Dit is maar één van de vele toespraken, en passages in Mein Kampf, waarin Hitler zijn christen-zijn inroept. Geen wonder dat hij met zoveel warme steun onthaald werd door de Duitse katholieke hiërarchie. En Benedictus’ voorganger, Pius XII, is niet zonder schuld, zoals de katholieke auteur John Cornwell zo verpletterend heeft aangetoond in zijn boek ‘Hitlers Paus’.

Het zou onvriendelijk zijn om hier nog langer bij stil te staan, maar de toespraak van Ratzinger in Edinburgh vorige donderdag was zo schandelijk, zo hypocriet, zoveel ‘de pot verwijt de ketel’ dat ik wel moest antwoorden.

Zelfs indien Hitler een atheïst was geweest, zoals Stalin er zeker een was, hoe durft Ratzinger het aan om te suggereren dat het atheïsme ook maar iets zou te maken hebben gehad met hun beider verschrikkelijke misdaden? Zij geloofden niet in God, maar evenmin in elfjes of in eenhoorns, dus wat heeft dat ermee te maken? Ze hadden ook allebei en snor, net als Franco en Sadam Hoessein, wat al even weinig relevant is. Er is geen logische weg die leidt van atheïsme naar verdorvenheid. Tenzij je natuurlijk vervuld bent van de walgelijke obsceniteit die ten grondslag ligt van de katholieke theologie. Ik verwijs hierbij, met dank aan Paula Kirby, naar de doctrine van de Erfzonde. Die mensen geloven, en leren dat aan aan kleine kinderen, samen met de vreesaanjagende leugen van de hel, dat elke baby geboren wordt met de erfzonde. Dat is, terloops gezegd, de zonde van Adam, dezelfde Adam die, zoals ze nu zelf ook toegeven, nooit bestaan heeft. Erfzonde betekent dat we, vanaf het ogenblik dat we geboren worden, kwaadaardig zijn, ontaard, verdoemd. Tenzij we in hun God geloven. Of tenzij we ons laten leiden door de wortel van de hemel of de stok van de hel. Dit, dames en heren, is de walgelijke theorie die hen ertoe gebracht heeft te veronderstellen dat het goddeloosheid was die Hitler en Stalin tot de monsters heeft gemaakt die ze geweest zijn. Wij zijn allen monsters tenzij we gered worden door Jezus. Wat een afschuwelijke, ontaarde, onmenselijke theorie is dat toch om je leven op te baseren.

Joseph Ratzinger is een vijand van de mensheid

Hij is een vijand van kinderen, want hij heeft toegestaan dat hun lichaam werd verkracht en hij heeft erop aangedrongen dat hun geest werd besmet met schuldgevoelens. Het is ontstellend klaar dat de kerk veel minder begaan is met het redden van kinderlichamen uit de handen van verkrachters dan met het redden van de zielen van priesters van de helse verdoemenis, en nog het meest van al bezorgd is om de lange-termijn reputatie van de kerk zelf.

Hij is een vijand van homoseksuelen, die hij met het soort kwezelachtigheid bejegent die vroeger door hem voorbehouden was voor de Joden.

Hij is een vijand van de vrouw, die hij uitsluit van het priesterschap, alsof een penis een onmisbaar instrument is voor pastorale taken. Is er één andere werkgever die het zich kan veroorloven om te discrimineren op basis van geslacht, specifiek voor taken die geen fysieke kracht vereisen of enige andere kwalificatie die alleen mannen worden verondersteld te hebben?

Hij is een vijand van de waarheid, want hij promoot, vooral in Afrika, onmiskenbare leugens over condooms: dat ze geen bescherming bieden tegen aids.

Hij is een vijand van de armste mensen op aarde, want hij veroordeelt hen om te leven in overbevolkte gezinnen die ze niet kunnen voeden, en houdt hen zo in verslaving en blijvende armoede. Een armoede die in schril contrast staat met de obscene rijkdom van het Vaticaan.

Hij is een vijand van de wetenschap, want hij verzet zich tegen noodzakelijk stamcellenonderzoek, niet op grond van enige morele overweging maar op basis van voorwetenschappelijk bijgeloof.

Wat minder belangrijk is vanuit mijn standpunt, Ratzinger is ook een vijand van de kerk van de Koningin zelf, want hij beaamt op arrogante wijze het misprijzen van zijn voorganger voor de Anglicaanse wijdingen als ‘van nul en generlei waarde’, terwijl hij ondertussen op een schaamteloze manier probeert om haar Anglicaanse pastoors af te snoepen in een poging om het jammerlijk tanend aantal van zijn eigen priesters te compenseren.

Ten slotte, en dit is voor mij persoonlijk het belangrijkste, hij is een vijand van opvoeding. Nog los van de levenslange psychologische schade die veroorzaakt is door de schuldcomplexen en de angst die het katholiek onderwijs berucht gemaakt hebben de wereld rond, nog los daarvan, zeg ik, huldigen hij en zijn kerk de opvoedkundig vernietigende leerstelling dat bewijzen een minder betrouwbare basis vormen voor iemands overtuiging dan geloof, traditie, openbaring en gezag, zijn gezag.”

Tot zover deze welsprekende rede. Ik wil daarbij aansluitend inpikken op de zoveelste gaffe van Ratzinger; blijkbaar is het in de katholieke kerk tegenwoordig zo dat, hoe hoger je op de ladder staat, hoe vaker en hoe dieper je de vinger in je eigen oog moet steken.

In het vliegtuig op weg naar Santiago de Compostela sprak hij de verzamelde meereizende pers toe, nadat die zijn apostolische ring hadden gekust, sommige met kennelijk misbaar. In niet mis te verstane en goed voorbereide bewoordingen sprak hij over het agressieve antiklerikalisme en atheïsme in Spanje vandaag en verwees daarbij, net zoals in Edinburgh, naar het recente verleden, zijn verleden, namelijk de Spaanse burgeroorlog in de jaren dertig. Nu wil ik nog toegeven dat die burgeroorlog voor de meesten van ons een blinde vlek is in ons inzicht en onze kennis van onze recente geschiedenis, mede dank zij ons puik katholiek onderwijs. Maar we moeten toch beseffen dat de burgeroorlog in gang is gezet door generaal Franco en zijn leger, tegen de democratisch verkozen regering; dat het Duitse Stuka’s waren die zijn muitend leger ondersteunden, bijvoorbeeld door een vernietigende aanval op het onschuldige en onooglijke dorp Guernica; dat Franco een ware jacht heeft georganiseerd op al wat links, communistisch, liberaal, artistiek, kritisch, vrijzinnig of atheïstisch was; dat de kerk zich volledig heeft aangesloten bij Franco, die niet voor niets wereldwijd als ‘de bloedhond Franco’ bekend staat, die de trouwe bond- en zielsgenoot was van Hitler zelve. Met andere woorden, Ratzinger schaart zich achter Franco en zijn extreemrechtse rabiaat fascistische en nietsontziende moordzuchtige falange. Om het met Di Rupo te zeggen: comment on ose, comment on oooooose! 

Afsluiten doe ik met een citaat van een dame die in Sint-Lambrechts-Woluwe een eredienst bijwoonde waarin aartsbisschop Léonard voorging. Zij uitte haar steun en bewondering voor haar grote voorbeeld op deze manier: ‘Hij heeft gelijk. Als er mannen zijn die zomaar overal gaan rondneuken, dan moeten die maar ‘le sida’ krijgen, dat is hun terechte straf’.

Toen ik dat hoorde, ging er bij mij een licht op. Plots begreep ik de pointe van de uitspraak van Léonard over de immanente gerechtigheid van aids. Deze oudere dame, net zoals de oudere heer Léonard, heeft waarschijnlijk een leven lang kuis geleefd, zonder ooit aan seks te doen of, indien dan uitzonderlijk toch eens, dan op een louter kerkelijk gesanctioneerde manier, namelijk een die utsluitend op de voortplanting is gericht. Zij moeten allebei, het klopje en haar aartspriester, al die jaren een diepe verontwaardiging en haat gekoesterd hebben, geboren uit hun eigen verdrongen lustgevoelens, tegenover al die anderen die totaal ongestraft ‘zomaar wat rondneukten’, die daaraan zelfs danig plezier beleefden en wellicht ook schonken en die, hoewel ze God noch gebod kenden, toch een lang en gelukkig leven leidden. Welnu, met ‘le sida’, aids dus, is daaraan eindelijk een einde gekomen! Immanente gerechtigheid is het die al die hoererende viespeuken eindelijk treft en die precies daardoor de vrome rechtvaardigen, de gerechtigen, gelijk geeft in hun seksuele abstinentie en hun erotische ascese. Zie je wel dat het de moeite was om je niet te buiten te gaan aan al die uitspattingen? Zie je nu wat ervan komt?

Het is een typisch christelijke deugd om leedvermaak te hebben, het woord komst zelfs niet voor in de talen van niet-christelijke landen of bevolkingsgroepen. Het is niet zozeer dat zij zelf gelukkig willen zijn, verre vandaar: genot is immers uit den boze. Nee, ze willen alleen maar dat de anderen, de zondaars, hun terechte straf niet ontlopen, dat is hen genoeg, dat is al het genot dat ze betrachten. Ze hoeven niet zozeer zelf naar de hemel, als de anderen maar in de hel belanden. Dat is het opperste hemelse genot van Lazarus, dat hij kan toekijken hoe de rijke man voor eeuwig afziet in de hel, hoewel die volgens de Bijbel zelf geen andere zonden heeft begaan dan rijk te zijn, zich mooi te kleden en te genieten van het leven. Lees wat Lukas erover vertelt, hoofdstuk 16.

19 Er was eens een rijke man die gewoon was zich te kleden in purperen gewaden en fijn linnen en die dagelijks uitbundig feestvierde. 20 Een bedelaar die Lazarus heette, lag voor de poort van zijn huis, overdekt met zweren. 21 Hij hoopte zijn maag te vullen met wat er overschoot van de tafel van de rijke man; maar er kwamen alleen honden aanlopen, die zijn zweren likten. 22 Op zekere dag stierf de bedelaar, en hij werd door de engelen weggedragen om aan Abrahams hart te rusten. Ook de rijke stierf en werd begraven. 23 Toen hij in het dodenrijk, waar hij hevig gekweld werd, zijn ogen opsloeg, zag hij in de verte Abraham met Lazarus aan zijn zijde. 24 Hij riep: “Vader Abraham, heb medelijden met mij en stuur Lazarus naar me toe. Laat hem het topje van zijn vinger in water dompelen om mijn tong te verkoelen, want ik lijd pijn in deze vlammen.” 25 Maar Abraham zei: “Kind, bedenk wel dat jij je deel van het goede al tijdens je leven hebt ontvangen, terwijl Lazarus niets dan ongeluk heeft gekend; nu vindt hij hier troost, maar lijd jij pijn. 26 Bovendien ligt er een wijde kloof tussen ons en jullie, zodat wie van hier naar jullie wil gaan dat niet kan, en ook niemand van jullie naar ons kan oversteken.” 27 Toen zei de rijke man: “Dan smeek ik u, vader, dat u hem naar het huis van mijn vader stuurt,28 want ik heb nog vijf broers. Hij kan hen dan waarschuwen, zodat ze niet net als ik in dit oord van martelingen terechtkomen.”29 Abraham zei: “Ze hebben Mozes en de profeten: laten ze naar hen luisteren!” 30 De rijke man zei: “Nee, vader Abraham, maar als iemand van de doden naar hen toe komt, zullen ze tot inkeer komen.” 31 Maar Abraham zei: “Als ze niet naar Mozes en de profeten luisteren, zullen ze zich ook niet laten overtuigen als er iemand uit de dood opstaat.”’

Het is een verschrikkelijke parabel, die ons Jezus toont als revendicatieve, revanchistische aartssocialist en zijn hemelse Vader in al zijn majestueuze, onverzoenlijke, onmenselijk wrede wraaklustige gerechtigheid. Ik vermoed dat deze tekst tot de geliefkoosde lectuur behoort van de vrome vrouw in Sint-Lambrechts-Woluwe en dwaze maagden overal ter wereld, daarin bijgetreden door deze ware toonbeelden van Gods liefde, zijn plaatsvervangers op aarde, de heidens dwaze bisschop van Rome en zijn ijverige dienaar, de aartsdomme bisschop van Mechelen-Brussel.

Het boek van Jared Diamond, Guns, Germs and Steel. The Fates of Human Societies, Norton, 1997, 1999 (paperback), 494 pp., toen nieuw $16,95, tweedehands gekocht voor € 11 bij de Slegte, stond al enige tijd op mijn boekenplank. Ik had geen idee waarover het ging, maar toen ik in een ander werk nogmaals een verwijzing ernaar tegenkwam, was dat een voldoende reden om het meteen te beginnen lezen. De uitroeptekens op het kaft liegen er niet om: New York Times Bestseller! Over 1 million copies sold! Winner of the Pulitzer prize! Winner of the Phi Beta Kappa Award in Science!

Bij dat laatste even een randbemerking. We hebben allemaal wel al eens een verwijzing naar Phi beta kappa gehoord of gelezen, maar wat is dat eigenlijk? Het zijn drie Griekse letters: Φ Β Κ en ze staan voor de Griekse spreuk Φιλοσοφία Βίου Κυβερνήτης, de filosofie is de gids voor het leven. De Phi Beta Kappa Society is een Amerikaanse instelling die zich inzet voor excellence in de wetenschappen en de kunsten en die haar leden rekruteert onder de beste universiteitsstudenten. Als je er meer wil over weten, zoek het dan even op Wikipedia, daar vind je een uitgebreid artikel, doch niet in het Nederlands.

Voor we verder gaan, kan ik met genoegen vermelden dat dit boek van Jared Diamond in het Nederlands vertaald is als Zwaarden, paarden en ziektekiemen. De ongelijkheid in de wereld verklaard, te koop voor ongeveer € 20. Ook de andere populaire werken van deze auteur zijn in het Nederlands te vinden, kijk even bij je boekhandel of in je plaatselijke bibliotheek.

Ik was gefascineerd van bij de eerste bladzijden. Dit is een meesterlijk boek en het is ook fantastisch goed geschreven.

Waarover gaat het? Zoals de Nederlandse ondertitel verraadt, probeert het een antwoord te bieden op de vraag: waarom is er ongelijkheid in de wereld vandaag? Hoe is die ongelijkheid en diversiteit er gekomen?

Het is niet alleen een belangrijke kwestie voor ons allen vandaag, het is ook een terechte historische vraag. Het is immers een wetenschappelijk feit dat de mens ontstaan is op slechts één plaats, ergens in centraal Afrika, zeven miljoen jaar geleden en zich van daaruit verspreid heeft over de hele wereld. We stammen dus allemaal af van dezelfde groep primitieve mensen. Dat is al een eerste aanwijzing voor de onwetenschappelijkheid van elke vorm van racisme. Hoe die verspreiding gebeurd is, wanneer en waarheen doet de auteur zorgvuldig uit de doeken. Het is verbazend hoe weinig we daarover weten, voor mij was dit onbekend terrein en dus uitermate boeiend om te vernemen.

In het tweede hoofdstuk komt de grondstelling van het boek aan bod: de invloed van de omgeving, inde ruimste zin van het woord, op de menselijke samenleving in de jongste 13.000 jaar. Aan de hand van zeer concrete en rijk geïllustreerde voorbeelden uit de Polynesische eilanden gaat de auteur na hoe samenlevingsvormen verschillen in hun economische specialisatie, sociale complexiteit, politieke organisatie en materiële producten, naargelang de verschillen in de omvang en de dichtheid van hun bevolking, die dan weer te maken hebben met de verschillen in oppervlakte, fragmentering en isolatie van het bewoonde gebied, en met de kansen op overleven op grond van wat er aanwezig was aan voedsel en de mogelijkheden om de voedselproductie op te voeren.

Het derde hoofdstuk begint met een verbazende analyse van de verovering van Midden- en Zuid-Amerika door Europa. Hoe komt het dat een handvol Spaanse en Portugese huurlingen op uiterst korte tijd een einde konden maken aan reusachtige inheemse rijken zoals de Inca’s en de Azteken? Waarom konden zij triomferen, waarom werden ze niet terug de zee ingedreven? Waarom hebben de Inca’s Europa niet overmeesterd?

Hier komt voor het eerst het belang naar voren van de wapens, de paarden, het staal en de ziektekiemen uit de titel.

Het tweede deel handelt over de opkomst en de verspreiding van voedselproductie. De eerste mensen waren hunter-gatherers, jagers-verzamelaars. Ze leefden van wat er ter beschikking was, de jacht, de visvangst en de planten en het fruit dat ze aantroffen, het water dat ze vonden op hun weg. Op een bepaald moment is daarin verandering gekomen en is men bewust voedsel gaan produceren, is men aan landbouw en veeteelt beginnen doen. Waarom? En hoe is dat in zijn werk gegaan? Wat waren de gevolgen? Waarom is dat op sommige plaatsen gelukt, soms ondanks ongunstige omstandigheden, en waarom niet op andere, hoewel de omstandigheden daar veel beter waren? Het is een wonderlijke geschiedenis die ons leert waar en wanneer de eerste graansoorten verbouwd werden en waarom die daar succes hadden (hoofdstuk 4 en 5).

In het zesde hoofdstuk gaat de auteur in detail in op de redenen voor de overgang van het nomadenbestaan van de jagers-verzamelaars naar de (meer) sedentaire landbouwers. Welke voordelen bood een bestaan in grotere groepen, gebaseerd op een min of meer vaste bron van voedsel?

Het volgende hoofdstuk onderzoekt in detail hoe bepaalde wilde planten konden gebruikt worden voor intensieve kweek als landbouwproducten. Waarom lukte dat met sommige wel, met andere helemaal niet? Hoe is de mens ertoe gekomen om daarmee te experimenteren? Om welke planten gaat het en waar en wanneer werden die voor het eerst gebruikt? Blijkt dat dit een zeer beperkt lijstje is: allerlei graansoorten, bonen, fiberplanten (zoals vlas, hennep, katoen), wortelplanten (maniok, aardappelen) en meloensoorten. Dat zijn ook vandaag nog de landbouwproducten waarmee ongeveer de hele mensheid zich voedt.

Uit het achtste hoofdstuk citeer ik graag deze passage (ik vertaal): ‘Van de 200.000 wilde plantensoorten worden er maar een paar duizend gegeten door de mens en slechts een paar honderd zijn door de mens min of meer ‘getemd’ (domesticated). Van die paar honderd gewassen produceren de meeste slechts een klein supplement in ons dieet en zouden dus op zichzelf niet voldoende geweest zijn om de opkomst van beschavingen te dragen. Amper een paar dozijn soorten zorgen voor 80% van de jaarlijkse tonnage van de gewassen in de moderne wereld. (…) Graangewassen alleen staan in voor meer dan de helft van de calorieën die verbruikt worden door de menselijke populaties van de wereld.’

Het zijn dergelijke analyses en gegevens die je doen stilstaan bij je eigen eetpatronen en gebruiken en die je nieuwsgierig maken naar het begin, hoe het zover gekomen is, waarom zo en niet anders. Voortdurend kom je zo bij verrassende inzichten en informatie. Zo blijkt dat van de 56 wilde graansoorten er 43 oorspronkelijk voorkwamen buiten Amerika (noord en zuid) en slechts 11 op Amerikaanse bodem. Het is dus de aanwezigheid van planten op een bepaalde plaats en die zich leenden tot cultivering die bepaalde waar en wanneer in de loop van de geschiedenis men aan landbouw deed en met welk succes.

In hoofdstuk negen gaat het dan over veeteelt. Waar, wanneer en hoe begon dat, waarom lukte het hier en daar niet? Er zijn vijf belangrijke diersoorten voor de landbouw: schapen, geiten, koeien, varkens en paarden. Waarom vinden we die op sommige plaatsten al heel vroeg en op andere nooit? Ook hier zien we weer verrassende resultaten. In Eurazië (Europa en Azië) waren er 72 diersoorten die zich leenden tot gebruik in de landbouw. Daarvan werden er 13 effectief tam gemaakt, of 18%. In Afrika bezuiden de Sahara waren er 51 dergelijke soorten, maar geen enkel daarvan is ooit getemd. In Heel Amerika (N+Z) waren er 24 soorten, maar slechts één kwam in de veeteelt terecht. Voor Australië was er slechts één soort en die werd niet getemd. Vergelijk paarden met zebra’s en stel je dan de vraag waarom paarden zo’n belangrijke rol hebben gespeeld in onze beschaving en zebra’s geen enkele…

Het tiende hoofdstuk bekijkt de redenen waarom landbouw en veeteelt zich gemakkelijk verspreid hebben over sommige gebieden en helemaal niet in andere. Belangrijk daarbij blijkt de oriëntering te zijn van de continenten. Eurazië strekt zich vooral uit van oost naar west, terwijl zowel Amerika als Afrika een noord-zuidelijke as heeft. Dat brengt met zich mee dat je in Eurazië een vrij gemakkelijke verspreiding krijgt van gewassen, omdat ze in ongeveer dezelfde klimaatsgordel kunnen blijven, terwijl dat in de andere continenten niet het geval is.

Waar komen onze ziekten vandaan? Dat is de vraag in hoofdstuk 11. Zoals we weten uit de recente episodes met de vogel- en varkenspest, kunnen ziekten van dieren overgaan op mensen. Anderzijds zullen mensen die in de nabijheid van dieren leven door de natuurlijke selectie een al dan niet grote immuniteit verwerven tegen dergelijke ziektekiemen. Toch zijn er in de loop van de geschiedenis verschrikkelijke ziektes geweest, die vele miljoenen mensenlevens hebben gekost. Aan het einde van WO I maakte de Spaanse griep 21 miljoen slachtoffers, veel meer dan de gruwelijke oorlog zelf. Tussen 1346 en 1352 stierf een vierde van de Europese bevolking aan de pest, waarbij in sommige streken meer dan 70% van de bevolking werd geveld. Bij de aanleg van een spoorweg in Canada stierf de Indiaanse bevolking door tbc a rato van bijna 10% per jaar! De rol van dodelijke microben is van enorm belang geweest bij de verovering van de Nieuwe Wereld door Europa. In 1520 bereikt de pokken Mexico. Honderd jaar later was er van de 20 miljoen oorspronkelijke bewoners nog slechts 1,6 miljoen over! De auteur besluit: ‘Voor het geheel van de Nieuwe Wereld was de terugloop van de oorspronkelijke bevolking in de twee eeuwen na de landing van Columbus ongeveer 95%.’

Het volgende hoofdstuk gooit het over een gans andere boeg. Kennis is macht. Maar hoe wordt kennis opgeslagen en overgedragen? Zo komen we bij het schrift. Waar is het ontstaan en hoe? Hoe heeft het zich verspreid? We zien een merkwaardige parallellie met het ontstaan en de verspreiding van landbouw en veeteelt uit de vorige hoofdstukken, maar ook enkele opmerkelijke verschillen. De auteur gaat ook in op de manier waarop ‘uitvindingen’ ontstaan en verspreid worden; wij denken nogal gemakkelijk dat die beantwoorden aan een nood, maar vaak is het tegenovergestelde waar. Edison ontdekte de fonograaf in 1877, maar het heeft nog twintig jaar geduurd voor hij inzag dat het meest populaire gebruik ervan het weergeven van opgenomen muziek was… Het is ook niet zo dat dingen zomaar uitgevonden worden op een blauwe maandag. De stoommachine van Watt, bijvoorbeeld, dateert van 1769, maar Newcomen bouwde er al een 57 jaar vroeger en Watt kende die zeer goed; ze was trouwens gebaseerd op een model uit 1698 van Savery en die was op haar beurt een toepassing van de stoompot van Papin uit 1680… De auteur geeft zo een hele reeks voorbeelden van uitvindingen, inzichten en toepassingen die al dan niet succes hebben gehad en die een ruime verspreiding kregen of net niet. Het Qwertytoetsenbord is helemaal niet geschikt om snel te typen, net zo min als het AZERTY-bord, maar het is wel overal ter wereld gebruikt en pogingen om het te veranderen zijn gedoemd om te mislukken. De A en de Z staan naast elkaar, terwijl die bijna nooit naast elkaar in een woord voorkomen, terwijl de e en de n helemaal niet bij elkaar staan, wat nochtans nuttig zou zijn, het zijn de meest voorkomende klinker en medeklinker in het Nederlands.

Hoofdstuk 14 heeft het over samenlevingsvormen: de familie of troep, de stam, het dorp (chiefdom), de staat en hun respectieve kenmerken. Hij bespreekt ook het ontstaan en de evolutie van die manieren waarop mensen met elkaar omgaan in die verschillende modellen en de voor- en nadelen ervan. De voedselproductie blijkt daarin een primordiale rol te spelen. Dat alles werpt een heel bijzonder verhelderend licht op onze democratische samenleving of het gebrek daaraan in dictaturen, oud en nieuw.

Het 15^de hoofdstuk gaat dieper in op de vraag waarom bepaalde primitieve stammen tot op vandaag zo primitief (‘achterlijk’) zijn gebleven. Dat heeft vooral te maken met de verspreiding van volkeren, stammen en gemeenschappen over de aarde. Groepen die afgesloten waren van de rest kenden nooit een snelle ontwikkeling en bereikten nooit een hoge beschavingsgraad zoals wij die ons voorstellen. Het is vooral door de vlotte uitwisseling van kennis met buren dat er vooruitgang gemaakt wordt. Groepen die geografisch afgesneden zijn van hun omgeving, zoals de Indianenstammen in het Amazonegebied, blijven steken op een bepaald niveau van ontwikkeling. Hij onderzoekt dat hier vooral voor Nieuw-Guinea en Australië. In het volgende hoofdstuk doet hij dat voor China, in het 17^de hoofdstuk voor Polynesië, in het volgende voor Amerika, voor en na de ontdekking door Columbus. Hoofdstuk 19 handelt over Zwart Afrika. In een epiloog bekijkt hij de toekomst van de ‘geschiedenis’ als een positieve wetenschap, zoals hij ze heeft toegepast in dit boek. Er is ook een Nawoord, geschreven in 2003, dus zeven jaar na het boek. Een uitgebreide literatuuropgave en een index ronden dit werk af.

GGS, zoals Guns, Germs, and Steel ook wel genoemd wordt, is een tour de force. Het is een beschrijving van onze beschaving zoals je ze zelden tegenkomt, vanuit een zeer breed perspectief en met vooral aandacht voor de zeer grote lijnen. Dit staat in schril contrast met de manier waarop wij destijds geschiedenisles kregen. Ik herinner me dat onze leraar in de 5^de Latijnse een hele les wijdde aan de troonsopvolging van Eleonora van Aquitanië rond 1150, met heel haar stamboom op het bord… Aan de universiteit kreeg ik ooit als examenvraag: welke waren de drie prinsbisdommen die de Bourgondiërs verloren na de slag bij Nancy?

Een basiswerk als dit is zo leerrijk en verhelderend dat het eigenlijk verplichte materie zou moeten zijn voor iedereen in het onderwijs.

Het mooie is dat, hoe oud of jong en hoe geleerd of dom je ook bent, je vandaag dit onmisbare boek gewoon kan kopen of ontlenen en het in een ruk uitlezen, zoals ik gedaan heb, en zo je schade kan inhalen en ten minste een gedeelte van de fouten uit je opvoeding kan goedmaken. Doen!

In Vlaanderen hebben we al vele jaren een politieke partij die zich, zij het op puur negatieve en hatelijke wijze, bijna volledig concentreert op de vele migranten die naar ons land gekomen zijn. Volgens hen moet Vlaanderen niet zozeer onafhankelijk zijn, maar vooral bevrijd van alle ’vreemden’: integreren of vertrekken is hun simplistische, rabiate boodschap.

Zij lijken nu steun te krijgen uit onverdachte bron: bondskanselier Angela Merkel, daarin bijgetreden door onze dienstdoende eerste minister, de gefrustreerde kluns Leterme, beweren publiekelijk dat het immigratiebeleid mislukt is: er is te weinig integratie, de inwijkelingen hebben zich niet aangepast maar leven in eigen gemeenschappen, met behoud van hun gebruiken en gewoonten, hun taal en godsdienst. Het naast elkaar bestaan van gemeenschappen met een in essentie verschillende cultuur, ja zelfs een verschillende beschaving, wordt aangevoeld als een mislukking, als iets dat niet goed is, dat niet mag, iets dat aanleiding geeft tot conflicten, een bedreiging van de maatschappij en de welvaart.

Men gaat er daarbij zonder verder nadenken van uit dat de immigranten zich zonder meer moeten aanpassen aan hun nieuw vaderland: zij moeten de taal of zelfs de talen leren, ze moeten zich kleden zoals wij en al onze culturele normen en regels overnemen. Wat de godsdienst betreft, is het duidelijk dat men beducht is voor de islamisering, kijk maar naar het succes van Wilders in Nederland. Andere politieke partijen mompelen wel iets over godsdienstvrijheid, maar ook over grenzen: niemand wil hier de sharia ingevoerd zien, zelfs niet voor moslims.

Dat verlangen, of die eis tot algehele of grotendeelse integratie, is mijns inziens onredelijk en ook onterecht. Zo werkt immigratie niet. Wanneer een land vreemde arbeidskrachten aantrekt, asielzoekers toelaat, gezinshereniging aanvaardt, buitenlandse studenten lokt en burgers van een groot deel van de wereld zonder meer toelaat om legaal in te wijken, dan moet men daarvan de gevolgen dragen, alle gevolgen, ook de onvoorziene, ook de ongemakken.

Zeker, er moet aanpassing zijn, maar geen eenzijdige! Wij moeten ons evenzeer aanpassen aan hun aanwezigheid als zij aan hun nieuwe levensomstandigheden. Het zou mooi zijn als zij onze taal vlekkeloos spraken op korte tijd, maar laten we ernstig zijn: Elio Di Rupo, eventjes de toekomstige eerste minister, en bijna alle andere Waalse en Brusselse vooraanstaande politici schieten op dat punt eveneens flagrant tekort; nochtans meent men dat we daaraan geen aanstoot mogen nemen… We veroordelen en verbieden zelfs het dragen van een hoofddoek aan moslima’s, maar we tolereren de vreemdste klederdrachten bij onze schoolgaande jeugd, bijvoorbeeld de lachwekkende hangbroeken die zo ver naar beneden zakken dat zowat de hele onderbroek zichtbaar is.

Vreemdelingen verschillen van ons, maar wij verschillen onderling niet minder. Ik voel me meer verbonden met een Indiase theologiestudent dan met een Vlaamse Blokker, meer met een combattieve moslima met hoofddoek dan met een morbide autochtone gothic. Ik heb minder last van het vrijdagavondgebed dan van de wekelijkse voetbalrelletjes. Ik erger me meer aan de katholieke kerk in Vlaanderen dan aan de Dalai Lama.

Welke cultuur is het overigens die de immigranten moeten assimileren? Ik heb eens een culturele quiz gemaakt, dan kan je jezelf testen, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=91. 

De oplossingen vind je hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=92.

Laten we eerlijk zijn: we weten zelf zo weinig van onze eigen cultuur, dat we allerminst reden hebben om van recente allochtonen te eisen dat zij er wel alles over weten.

En dan de taalvereisten waarop iedereen zo insisteert. De meeste allochtonen kennen ten minste drie talen; Nederlands, Frans of Duits, onze ‘nationale’ talen zijn voor hen vaak al de vierde taal. Hoeveel Vlamingen kunnen zich op een dergelijke taalknobbel beroemen?

Racisten menen dat iemands begaafdheid en intellectuele vermogens verschillen naargelang de etnische afkomst. Een neger kan nooit zo slim zijn als een blanke, wat ie ook doet, dat is dan de regel. Dat is natuurlijk onzin. Niemand twijfelt eraan dat Kofi Annan of Nelson Mandela beschaafde mensen zijn en elke vergelijking met om het even welke blanke kunnen doorstaan. Er zijn talloze voorbeelden van individuele niet-blanken die tijdens hun eigen leven de sprong hebben gemaakt van onder de klapperboom naar het beschaafde westen en die in niets moeten onderdoen voor blanken die hier al tienduizend jaar hun roots hebben. De wetenschap heeft ons op afdoende wijze aangetoond dat er wel raciale kenmerken zijn, maar dat ze niets te maken hebben met de intrinsieke verstandelijke en emotionele vermogens van de mens.

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat er helemaal geen verschillen zijn. Verspreid over de hele wereld heb je allerlei groepen van mensen en die hebben allemaal een geschiedenis, die voor een groot gedeelte bepaalt wie en wat ze zijn, individueel en als groep. Het is evident dat er concentraties zijn van hoge beschaving en er zijn ook manifest fel achtergestelde gebieden, ik moet daarvan zelfs geen voorbeelden geven. Soms ben ik diep pessimistisch, op het wanhopige af, over de kansen om de onderontwikkeling van bijvoorbeeld zwart Afrika te keren. Maar ik twijfel er geen ogenblik aan dat individuele Afrikaanse negers in staat zijn om zich op uiterst korte tijd te ontwikkelen tot het hoogste beschavingsniveau, noch dat het ‘zwarte ras’ in globo staat is om integraal deel uit te maken van de beschaafde wereld. Onder de juiste omstandigheden kunnen zij zich evengoed opwerken als wij gedaan hebben. Daarbij moeten wij steeds bedenken dat wij, westerse blanken, voor een groot stuk verantwoordelijk zijn voor de ongunstige omstandigheden waarin de ‘onderontwikkelde’ wereld zich bevindt. Wij zijn rijk geworden door de koloniale roofbouw op de grondstoffen en de slavenarbeid van de Derde Wereld en ons beschavingspeil wordt nog steeds in ruime mate bepaald door het schrijnende, blijvende onevenwicht in de betalingsbalans tussen Noord en Zuid.

Wanneer wij dus spreken over immigratie, dan hebben we het over het samenleven van gelijkwaardige burgers, met dezelfde rechten en plichten, maar niet noodzakelijk met dezelfde waarden, dezelfde cultuur, dezelfde godsdienst, dezelfde huidskleur. De internationaal erkende mensenrechten stellen uitdrukkelijk dat elkeen vrij is om zijn of haar leven in te richten zoals het hem belieft, binnen de grenzen van de geldende wetgeving. Het is evenmin toegelaten om wetten op te stellen die mensen discrimineren op niet-essentiële kenmerken of eigenschappen zoals ras, huidskleur, godsdienstige of levensbeschouwelijke overtuiging, geslacht, seksuele voorkeur, afkomst, laat staan kledij, haartooi of culinaire smaak, of literaire en artistieke interesse.

De massale migratie van onze moderne tijd brengt dus mee dat er in bepaalde landen, vooral in West-Europa en Noord-Amerika, een steeds grotere diversiteit zal zijn, die in de plaats komt van de monocultuur die honderd jaar geleden nog vrijwel overal intact was.

Merkel, Leterme en het Vlaams Belang en ook Wilders hebben gelijk als ze zeggen dat de integratie mislukt is, je moet ziende blind zijn om dat te ontkennen. Maar zij trekken allen helaas dezelfde totaal verkeerde conclusie. Zij denken dat we moeten blijven proberen om de volledige integratie na te streven en zelfs af te dwingen, terwijl we allen niet anders kunnen dan vaststellen dat dit nergens lukt, dat het in recente tijden nergens volledig of zelfs maar goeddeels geslaagd is.

Ik meen dat men realist moet zijn en de volledige integratie van allochtone immigranten zelfs niet moet beogen.

Zeker, er zijn minimale vereisten, maar die zijn wettelijk vastgelegd of kunnen in niet-discriminerende regels vastgelegd worden. Een elementaire basiskennis van een landstaal is daar zeker bij, maar dat moet niet eens opgelegd worden: zonder die taalkennis kan men in onze maatschappij niet functioneren. Maar men zal wel moeten aanvaarden dat allerlei mensen hun moedertaal spreken thuis, in de eigen kerk en de eigen verenigingen, misschien zelfs de eigen scholen en zelfs op het werk: de ploegen van allochtone arbeiders die onze straten opbreken hebben geen Nederlands of Frans nodig en als zij zich niet wensen te integreren, kunnen zij perfect op alle gebied aan hun trekken komen in hun lokale nationale of taalkundige gemeenschap. Daarmee verhogen ze hun kansen niet, noch die van hun kinderen om hogerop te geraken, bijvoorbeeld door hoger onderwijs te volgen, maar ook voor veel Vlaamse gezinnen is dat niet de eerste doelstelling.

Begrijp me niet verkeerd: ik ben geen voorstander van dergelijke getto’s, want dat zijn het uiteindelijk, maar ik meen dat we ons daar niet kunnen of mogen tegen verzetten, uit respect voor de eigenheid van de immigranten. Het is een manier van samenleven die wij moeten aanvaarden in onze ruimere gemeenschap. Wat is er verkeerd mee dat bijvoorbeeld een Roemeens, Berbers of Peruviaans immigrantengezin de eigen taal blijft spreken, generaties lang? Als ze maar voldoende kennis hebben van een andere gangbare taal, dan is dat voldoende om hier te overleven en een waardig bestaan uit te bouwen. In het zuiden van de Verenigde Staten is het Spaans zowat de landstaal.

Een reëel probleem met dergelijke getto’s of concentratiewijken is echter dat ons onderwijs, in een van de landstalen, daaronder lijdt. Wie een taalachterstand heeft omdat ie een andere moedertaal heeft en de onderwijstaal enkel op school gebruikt, die heeft een probleem, niet alleen voor de taalvakken, maar ook voor de andere, omdat taal nu eenmaal het middel is om kennis door te geven, alle kennis, ook wiskunde, fysica, scheikunde…

Wie dus alle kansen wil open houden om zich op te werken, zal een zo goed als perfecte taalbeheersing moeten hebben. Maar net zoals voor de autochtone bevolking is dat een ideaal dat slecht voor weinigen weggelegd is. Er is nog steeds een Vlaams slecht opgeleid en werkloos of slecht betaald proletariaat, naast een gelijksoortige allochtone onderlaag van de maatschappij. Er is geen enkele intrinsieke reden (maar wel historische) waarom er een oververtegenwoordiging zou zijn van de allochtonen in dat proletariaat, tenzij ze daar zelf voor kiezen en er is geen enkele reden die ik kan bedenken waarom ze dat zouden willen blijven doen.

Het ziet er niet naar uit dat wij op korte termijn naar de uniforme samenleving gaan waarvan Merkel, Leterme of de racisten in Vlaanderen en Nederland dromen, een situatie waarin de allochtone immigranten en hun nakomelingen naadloos geïntegreerd zijn op alle gebied. Wij zullen moeten leren leven met allerlei tussenvormen, gaande van individuen die alle obstakels overwinnen en tot de top van de maatschappelijke ladder doordringen, over anderen die enkel de laagste sporten bestijgen. Sommigen zullen op termijn als gelijken omgaan met de autochtone blanken en ook door hen aanvaard worden, anderen zullen verkiezen om hun culturele eigenheid te behouden en zich in een eigen midden op te houden, hun eigen culturele verenigingen uit te bouwen enzovoort.

Er is geen formule die voor iedereen geschikt is of die we aan iedereen moeten willen opleggen. We doen dat niet voor de ‘eigen’ bevolking, waarom zouden we het doen voor de allochtonen? We zullen moeten leren leven met zichtbare, tastbare diversiteit op velerlei manieren, met mensen van allerlei afkomst, geaardheid, belangstelling en voorkeur. Dat is de toekomst van de mensheid en ik verkies ze boven elke vorm van opgelegde eenvormigheid of afgedwongen kunstmatige of valse gelijkheid.