Brief 79

Henry Oldenburg aan BdS

11 februari 1676

In jouw jongste brief, aan mij geschreven op 7 februari, blijven er nog enkele kwesties over die een stringent onderzoek waard zijn.

Je zegt dat de mens er niet kan over klagen dat God hem zijn ware kennis heeft ontzegd, evenals voldoende kracht om de zonden te vermijden, aangezien aan de natuur van elk ding niets anders toekomt dan wat noodzakelijkerwijs volgt uit zijn oorzaak. Maar ik zeg dat hoewel God, de schepper van de mensen, hen gevormd heeft naar zijn beeld, wat in zijn concept wijsheid, en goedheid, en kracht lijkt te impliceren, daaruit ten enenmale lijkt te volgen dat de mens veeleer bij machte is om mentaal gezond te zijn, dan gezond van lichaam, aangezien de fysieke gezondheid van het lichaam afhangt van mechanische beginselen, de mentale gezondheid daarentegen van de proairesis en het beraad.

Je zegt eveneens dat de mensen verschoonbaar zijn, en toch op vele manieren lijden. Dit lijkt op het eerste gezicht een harde noot om kraken; wat je eraan toevoegt als voorbeeld, namelijk dat een hond die razend is wegens een beet weliswaar te verontschuldigen is, maar toch terecht afgemaakt wordt, lijkt me de kwestie niet te beslechten, want een hond op die manier afmaken kan als wreedheid beschouwd worden, tenzij dat noodzakelijk is om andere honden of andere dieren en zelfs mensen te beschermen tegen de beet van een dergelijke razende hond.

Maar als God de mensen met mentale gezondheid had begiftigd, en daartoe is hij in staat, hoefde men helemaal niet te vrezen voor een besmetting met ondeugden. En dus lijkt het wel heel wreed dat God de mensen slachtoffer maakt van eeuwige, of zelfs maar verschrikkelijke tijdelijke folteringen omwille van zonden die ze op geen enkele manier konden vermijden.

Daarnaast lijkt de hele teneur van de Bijbel te veronderstellen en te impliceren dat de mensen in staat zijn zich te onthouden van zonden; er is gewis een overvloed aan vervloekingen en beloften, en aanzeggingen van beloningen en bestraffingen, die allemaal lijken te pleiten tegen de noodzakelijkheid van het zondigen en de mogelijkheid lijken in te sluiten om de straffen te vermijden. Als men dat negeert, moet men wel zeggen dat de mentale activiteit van de mens niet minder mechanisch verloopt dan de lichamelijke.

Verder, dat je blijft aannemen dat mirakelen en onwetendheid hand in hand gaan, lijkt gesteund te zijn op deze redenering, namelijk dat een schepsel kan en moet beschikken over de oneindige kracht van de Schepper; dat dit helemaal niet het geval is, daarvan ben ik nog steeds ten zeerste overtuigd.

Ten slotte, waar je stelt dat het lijden, de dood en de begrafenis van Christus wel letterlijk moeten genomen worden, maar zijn verrijzenis echter allegorisch: het komt mij voor dat dit door jou met geen enkel argument onderbouwd wordt. De verrijzenis van Christus wordt in de evangelies even letterlijk verhaald als de andere gebeurtenissen.

En op dat bewijs van de verrijzenis lijkt wel heel de christelijke godsdienst en zijn waarachtigheid te steunen, en als dat wegvalt, begint ook de zending van Christus Jezus en de hemelse leer te wankelen. Het kan je niet ontgaan zijn hoezeer Christus zich na zijn opwekking uit de doden heeft ingespannen om zijn leerlingen te overtuigen van de waarheid van de terecht zo genoemde verrijzenis. Dit alles willen herleiden tot allegorieën is net hetzelfde als wanneer men zich zou beijveren om de hele waarheid van het evangelische verhaal te ondergraven.

Ik heb deze geringe opmerkingen opnieuw ter sprake willen brengen, vanuit mijn vrijheid om te filosoferen, die ik je met aandrang vraag mij welwillend te vergunnen.

…/…

Brief 79 Toelichting

Oldenburgs brief is de laatste die bewaard is van de correspondentie tussen beide heren. Hubbeling zegt daarover: “Evenals de brieven 28 en 29 is ook deze Latijnse brief in handen geweest van de uitgevers, maar door hen uiteindelijk niet opgenomen; wel hebben ze er eerst een kopie van gemaakt. Alleen deze kopie in manuscript is bewaard” (blz. 534). De kopie werd rond 1850 ontdekt, samen met nog ander materiaal uit Spinoza’s correspondentie, en berust bij het Gemeentelijk Archief Amsterdam.

Oldenburg schreef nogmaals aan Spinoza in oktober 1676 en rekende op Leibniz om die brief aan Spinoza te bezorgen; dat deed Leibniz niet, en Oldenburg maakte daarover zijn beklag in een brief gedateerd op de dag na Spinoza’s overlijden.

P. Steenbakkers deelde tijdens een lezing voor de Vereniging Het Spinozahuis (2013) mede dat de brief wel degelijk opgenomen is in de OP. Er zijn namelijk twee exemplaren van de OP, waarvan één in het bezit is van de Vereniging Het Spinozahuis, waarin deze brief wel aanwezig is. Waarom die echter in alle andere bekende exemplaren verwijderd werd bij het inbinden, is onduidelijk. Steenbakkers veronderstelt dat de samenstellers van de OP achteraf vastgesteld hebben dat de onbeantwoorde brief van Oldenburg niet beantwoordde aan de beschrijving: “Brieven van verscheidene geleerden met hun antwoord”, en dat ze daarom besloten deze laatste brief van Oldenburg op het laatste ogenblik te verwijderen.

Dat is een mogelijkheid, al zijn er andere brieven in de correspondentie waarvan het antwoord niet opgenomen is. Het lijkt niet waarschijnlijk dat er een inhoudelijke reden zou zijn: de brief herneemt de discussie, zonder daarbij opmerkelijk nieuwe elementen aan te brengen. Om die reden is het ook onwaarschijnlijk dat men was gaan twijfelen aan de authenticiteit van deze brief: hij ligt helemaal in de lijn van de voorgaande. Was er een tussenkomst van Oldenburg zelf, of van een andere instantie? Misschien is het maar best deze anomalie te laten voor wat ze is, tenzij bijkomende argumenten ons naar de ware toedracht zouden kunnen leiden.

Ook Oldenburg geeft het niet op. Akkoord, zegt hij, mensen kunnen zwak zijn van lichaam, maar dat hoeft geen negatieve invloed uit te oefenen op hun verstandelijke vermogens, die niet door materiële belemmeringen gehinderd zijn. Enkel in een dualistische opvatting van de mens, zoals bij Descartes, kan men zoiets stellen. Voor Spinoza zijn het mentale en het lichamelijke twee aspecten van een en dezelfde zaak.

Oldenburg geeft anderzijds wel toe dat het moeilijk is om een verklaring te vinden voor het kwaad in de wereld wanneer men uitgaat van een almachtige God (het eeuwige en onoplosbare probleem van elke godsdienst). Met zijn voorbeeld gaat hij helaas de mist in: hij denkt dat Spinoza het heeft over een hond die aan hondsdolheid lijdt en daarom moet afgemaakt worden, wat hem een normale zaak lijkt ter bescherming van andere dieren en van de mensen. Spinoza heeft het echter over het afmaken van een hondsdolle mens, wat toch iets anders is, en andere consequenties heeft voor het betoog.

Een almachtige God had de mensen kunnen voorzien van een absoluut perfect werkend verstand of, meer algemeen gesproken, van volmaakte mentale vermogens. Dan zou iedereen volmaakt deugdzaam zijn en navenant leven. Maar dat deed hij niet, en dus is hij verantwoordelijk voor hun misstappen, en niet de mensen zelf, die machteloos zijn tegenover de wil van God. Hen bestraffen met verschrikkelijke folteringen, tijdelijk in het vagevuur of voor eeuwig (!) in de hel, lijkt dan ook uitzonderlijk wreedaardig, zeker voor een liefdevolle God. Oldenburg ziet een uitweg in de klassieke oplossing van de scholastiek en de traditionele theologie: de mens beschikt over een vrije wil en is dus helemaal niet (door God) gedwongen om te zondigen (wat overigens in tegenspraak zou zijn met die klassieke Godsopvatting).

De Bijbel is trouwens een lange litanie van bezweringen om niet te zondigen, van beloften van weldaden indien men niet zondigt en van waarschuwingen over de verschrikkelijke straffen die zondaars wachten, reeds in deze wereld. Het onophoudelijk onheil dat Gods volk overkomt, is steeds te wijten aan hun ontrouw tegenover hun God en hun vrijwillige en hardnekkige zondigheid.

Deze redenering loopt vast op de fundamentele onverenigbaarheid van de goddelijke almacht en de absolute vrijheid van de mens. Spinoza kan daaraan ontsnappen door niet te spreken van een goddelijke almacht, noch van een vrije wil van de mens, maar van de wetmatigheid van de natuur, en zo de vrijheid van de mens te beperken tot wat men met de rede kan inzien en als basis nemen voor zijn handelen.

Over mirakels blijven de heren op hun standpunt, ze herhalen gewoon elkaars opvatting en zeggen dat ze het daarmee niet eens zijn, zonder verder te argumenteren. Welles, nietes.

Oldenburg blijft ook Jezus’ verrijzenis verdedigen als een historisch feit, en staat dus een letterlijke lezing van de Schrift voor. Hij treedt Paulus bij, waar die zegt dat het hele christelijk geloof staat of valt met de verrijzenis (I Kor 15). Als men die passage, zoals Spinoza suggereert in Brief 75, louter allegorisch interpreteert en de verrijzenis niet als een feit aanvaardt, dan heeft het geloof ook volgens Oldenburg inderdaad geen zin. Als er geen hiernamaals is, is er ook geen eeuwige beloning of straf, en dan valt volgens Oldenburg ook de moraal weg, of wordt die onafdwingbaar, en vervallen de goddelijke wetten, en verdwijnt de godsdienst, zoals dat ook gebeurt wanneer alles door God gedetermineerd is. Hij beschuldigt Spinoza ervan dat hij het hele evangelie op de helling zet. Is misschien deze laatste zinsnede met haar zwaarwichtige beschuldiging aan Spinoza’s adres de reden waarom men veiligheidshalve toch maar de hele brief op de valreep verdonkeremaand heeft?

In een rechtstreeks ad hominem besluit Oldenburg deze (voor?)laatste brief aan Spinoza met een beroep op de libertas philosophandi, die Spinoza zo dierbaar was, om zijn allesbehalve filosofische standpunten te mogen verdedigen.

Van een echte dialoog over God is in de correspondentie met Oldenburg in feite geen sprake. Oldenburg begrijpt niets van Spinoza’s monisme, en schrikt ervoor terug om hem bij te treden in zijn verregaande kritiek op de Schrift, de leer van de kerk en de rol van de godsdienst in de maatschappij. Hij verschilt daarin niet van talrijke andere wetenschappers en filosofen uit zijn tijd, die hun natuurwetenschappelijk en natuurfilosofisch onderzoek strikt gescheiden hielden van hun ‘geloof’ en de beoefening van de godsdienst. De reden daarvoor moet men niet zozeer zoeken in een oprechte geloofsovertuiging bij de geleerden van toen (evenmin als bij sommige hedendaagse exemplaren): zelfs zij waren niet erg vertrouwd met de dogmatische details van de christelijke leer in zijn verschillende gedaanten, en zij leefden in de praktijk grotendeels zonder daarmee rekening te houden, ook op moreel gebied.

Godsdienst was vooral een sociale en een rituele aangelegenheid, waarbij er een enorme maatschappelijke druk uitging om te conformeren, al was het maar formeel. Het valt bijvoorbeeld te betwijfelen dat alle christenen de hele Schrift letterlijk namen, en absoluut geloofden in al de merkwaardige en totaal onwaarschijnlijke verhalen die men erin aantreft, zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament, of alle dogma’s van de kerken en de vele mysteries zomaar voor lief namen of zelfs maar enigszins begrepen. Maar het was maatschappelijk onaanvaardbaar om daarover openlijk enige twijfel te uiten, en zowel de burgerlijke als de kerkelijke overheid stond paraat om bij de eerste publieke tekenen van afwijkende opinie hard op te treden.

Spinoza’s verbazingwekkende rechtlijnigheid kan wellicht mede verklaard worden door zijn maatschappelijke uitzonderingspositie: verbannen uit de marginale, amper getolereerde Joodse immigrantengemeenschap, en nooit toegetreden tot een andere, lokale godsdienst, kon hij vrij zijn mening vormen en op louter filosofische gronden een wereldbeeld en een ethiek uitwerken. Hij was geen Joodse noch een christelijke apologeet en kon dus, met ruime kennis van zaken weliswaar, stoutmoedig en zonder scrupules afstand nemen van de traditionele opvattingen en zich laten inspireren door afwijkende ideeën uit alle mogelijke tradities. Hij behoorde niet (meer) tot een gemeenschap die hem kon sanctioneren als lid, hij was op alle gebied een buitenstaander die men kon negeren of hoogstens afwijzen en uitwijzen, wat ongetwijfeld zou gebeurd zijn indien hij zijn postuum werk tijdens zijn leven had gepubliceerd. ‘Afvallige’ christenen zoals Koerbagh wachtte een ander, gruwelijker lot.

Spinoza heeft in zijn correspondentie met Oldenburg zijn opvattingen klaar en duidelijk weergegeven en verdedigd, zelfs tegen de intellectueel bedenkelijke opmerkingen en de verbazingwekkend simplistisch devote opmerkingen van Oldenburg in. Hij wist dat hij daarmee risico’s nam, maar dat verhinderde hem niet om zijn overtuiging krachtig naar voren te brengen. Wij vinden er zijn monistische wereldopvatting in terug, en zijn met de Natuur vereenzelvigend Godsbeeld, dat hij vooral in de Ethica vrank en vrij en volkomen ongehinderd door enige vrees voor de gevolgen aan ons heeft uiteengezet.

Henry Oldenburg, die het zeldzame voorrecht heeft mogen genieten van een lange en inhoudelijk potentieel rijke correspondentie met de meest originele denker van zijn tijd en wellicht de meest invloedrijke filosoof van de moderne tijden, heeft daaruit geen voordeel gehaald. Van zodra hij merkte welke richting Spinoza uitging, heeft hij hem zijn steun en aanmoedigingen lafhartig onthouden, en hem angstig bezworen toch maar niets te publiceren dat hem, Spinoza, in verlegenheid of in gevaar zou kunnen brengen bij de gevestigde religieuze en burgerlijke macht waarachter Oldenburg zich finaal onvoorwaardelijke schaarde. Door zijn onbegrip en zijn kleinburgerlijke bekommernis om zijn persoonlijke situatie heeft hij de kans gemist op een eerlijk en verhelderend gesprek.

Brief 78

BdS aan Henry Oldenburg

’s-Gravenhage, 7 februari 1676

Dat ik in mijn voorgaande brief zei dat wij net daarom onverschoonbaar zijn omdat we in Gods hand zijn als klei in de hand van de pottendraaier, bedoelde ik in deze zin, namelijk dat niemand aan God kan verwijten dat hij hem een zwakke natuur heeft gegeven, of een krachteloos gemoed.

Zoals het immers absurd is dat een cirkel zich erover zou beklagen dat God hem de eigenschappen niet heeft gegeven van een bol, of een kind dat door een niersteen gekweld wordt dat hij geen gezond lichaam kreeg, zo zou een persoon met een krachteloos gemoed zijn beklag kunnen maken dat God hem de krachtdadigheid, en de ware kennis en liefde van God zelf ontzegd heeft, en hem een zo krachteloos gemoed heeft gegeven, dat hij zijn begeerten kan bedwingen noch matigen. Want tot de natuur van elk ding behoort enkel datgene, wat noodzakelijk volgt uit de gegeven oorzaak.

Dat het echter niet aan ieders natuur eigen is dat men krachtig van gemoed is, en dat wij niet meer bij machte zijn om een gezond lichaam te hebben dan mentaal gezond te zijn, dat kan niemand ontkennen, tenzij men zowel de ervaring als de rede wil negeren.

Welnu, jij insisteert dat als de mensen zondigen vanuit de noodzakelijkheid van hun natuur, ze bijgevolg verschoonbaar zijn, maar je legt niet uit wat je daaruit lijkt te concluderen, namelijk dat God niet vertoornd kan zijn op hen, dan wel dat zij aanspraak kunnen maken op de zaligheid, dat wil zeggen de kennis en liefde Gods. Maar als je het eerste denkt, dan geef ik je helemaal toe dat God niet vertoornd is, maar dat alles gebeurt vanuit zijn eigen opvatting. Ik ben het echter niet eens dat iedereen daarom gelukzalig moet zijn; de mensen kunnen dan al verschoonbaar zijn, maar toch de gelukzaligheid ontberen, en op vele manieren gekweld worden.

Een paard is immers verschoond dat het een paard is en geen mens, en niettemin moet het een paard zijn, en geen mens. Wie waanzinnig is door een beet van een hond, is weliswaar verschoonbaar, maar men zal hem toch door wurging ombrengen; en ten slotte: wie zijn begeerten niet kan in toom houden en ze bedwingen uit vrees voor de wetten, kan niet genieten van de gemoedsrust en de kennis en de liefde van God, en gaat noodzakelijkerwijs ten onder, hoewel hij te verontschuldigen is omwille van zijn zwakheid.

Ik meen dat het niet noodzakelijk is dat ik er hier op wijs dat wanneer de Bijbel zegt dat God vertoornd is op de zondaren, en dat hij de rechter is die van de gedragingen van de mensen kennis neemt, erover beslist en er een oordeel over uitspreekt, men spreekt op de manier van de mensen en volgens de algemeen aanvaarde opvattingen van het gewone volk, omdat het niet de bedoeling is filosofie te onderwijzen, noch de mensen wijs te maken, maar gehoorzaam.

Op welke manier ik de indruk zou geven dat ik, doordat ik mirakelen en onwetendheid als equivalent beschouw, de kracht van God en de kennis van de mens binnen dezelfde beperkingen houdt, dat zie ik niet in.

Daarnaast neem ik net zoals jij het lijden de dood en de begrafenis van Christus letterlijk op, maar zijn verrijzenis allegorisch. Ik geef wel toe dat ook dat door de evangelisten zo omstandig beschreven is dat wij niet kunnen betwijfelen dat die evangelisten geloofd hebben dat het lichaam van Christus verrezen is en naar de hemel is opgestegen, om te zitten aan de rechterhand van God, en dat dit ook voor ongelovigen zichtbaar zou geweest zijn, indien zij zich samen op die plaats hadden bevonden, waar Christus aan de leerlingen verschenen is; daarin zouden ze echter kunnen bedrogen zijn, zonder afbreuk te doen aan de leer van het evangelie, zoals ook anderen, zoals de profeten, overkwam, waarvan ik voorbeelden aanhaalde in mijn vorige brief.

Maar Paulus, aan wie Christus later ook verschenen is, beroemde zich erop dat hij Christus niet naar het vlees, maar naar de geest had leren kennen.

…/…

Brief 78 Toelichting

Een kopie van de hand van Leibniz is bewaard gebleven.

Spinoza geeft het nog niet op. Met nog andere treffende vergelijkingen probeert hij Oldenburg duidelijk te maken dat niemand zich tegenover God moet verantwoorden, omdat de Natuur nu eenmaal de dingen maakt zoals ze zijn in al hun verscheidenheid, zoals de pottendraaier zijn potten. Wij moeten God niet verantwoordelijk stellen voor onze onvolmaaktheden, want er is daarbij geen enkel opzet gemoeid: alles gebeurt volgens de neutrale natuurwetten. Wij zijn allen in verschillende mate en op velerlei wijzen onvolmaakt, zoveel is zeker, en we handelen vanuit onze verschillende individuele natuur, binnen de algemene natuurwetten, zonder daarover aan God enige verantwoording verschuldigd te zijn, en zonder dat wij daarover ons beklag kunnen maken bij de Schepper, die als Natuur immers zonder enige bedoeling of opzet handelde.

Oldenburg ziet Spinoza’s interpretatie van die natuur als een almachtig en absoluut goddelijk determinisme, en acht de mens dus niet verantwoordelijk voor zijn daden tegenover God. Maar wat zijn de conclusies uit een dergelijke opvatting? Betekent het dat God het recht niet heeft om boos te zijn op zijn schepselen en om hen te bestraffen? Of bedoelt Oldenburg dat ze dan hoe dan ook, wat ze ook gedaan hebben, recht hebben op de hemelse zaligheid en de kennis en de liefde Gods die daaraan verbonden zijn?

God is inderdaad niet vertoornd, zegt Spinoza. God is immers geen persoon en is niet in staat tot dergelijke menselijke gevoelens, en alles gebeurt zoals hij het verordent, of beter: zoals hij het geordend heeft, dat wil zeggen volgens de natuurwetten, zonder enige willekeurige en emotioneel geïnspireerde tussenkomst van een persoonlijke God, en zonder enige schuld van wie dan ook tegenover die God. De mens is immers niet bij machte om zich ook maar enigszins aan de natuurwetten te onttrekken en kan dus Gods wetten onmogelijk overtreden.

Dat betekent echter niet dat niemand enige schuld treft en iedereen de hemelse zaligheid bereikt. Er treft een mens geen schuld tegenover God omdat hij een mens is, en een unieke mens, met al zijn onvolkomenheden. We stellen vast dat alvast hier op aarde niet alle mensen gelukzalig zijn: ze worden gekweld door allerlei onheil, ook al treft hen geen schuld en is het onheil dus geen straf van God. Wie door een dolle hond gebeten wordt en razend wordt, treft geen schuld, en toch zal men die persoon ombrengen, om te verhinderen dat hij ondanks zichzelf anderen kwaad zou berokkenen. Wie een zwak karakter heeft, zal een onvolmaakt leven leiden, anderen kwaad berokkenen en daaraan misschien zelf ook ten onder gaan, ook al is die persoon niet verantwoordelijk voor zijn gebrek aan karaktersterkte.

Iedereen behoort de wetten van de mensen te kennen, en wie ze toch overtreedt omwille van zijn zwakheid en de kracht van zijn lusten en begeerten, is nog steeds onschuldig ‘in de ogen van God’, dat wil zeggen tegenover de Natuur, maar zal toch onvermijdelijk ten onder gaan, hetzij aan zijn eigen ondeugden, hetzij dat hij bestraft wordt door zijn medemensen.

De Schrift spreekt weliswaar in andere termen: daar is God wel degelijk vertoornd en bestraft hij de zondaars als een uiterst rechtvaardige rechter; maar, zo zegt Spinoza, de Bijbel is geen filosofisch traktaat, maar een volkse manier om eenvoudige mensen te beïnvloeden en te bedwingen; geen weg naar de wijsheid, maar een dwangmiddel om hen te doen gehoorzamen aan wetten (die door de bedienaars van de eredienst, mensen dus, zijn opgesteld of verzonnen, maar aan God worden toegeschreven om ze meer gezag te verlenen).

Spinoza gaat niet in op het argument van Oldenburg over de mirakels. Hij is er immers inderdaad van overtuigd dat de natuurwetten zowel voor God gelden als voor de mens, en dat die wetten in principe kenbaar zijn voor de mens.

Over Jezus Christus is hij duidelijk. Of het verhaal waar is of niet (het antwoord op die vraag van Oldenburg laat hij wijselijk in het midden): verrijzen kan een dode mens nu eenmaal niet, en dus moeten we alvast dat gedeelte van het verhaal allegorisch, figuurlijk of symbolisch interpreteren. Hij geeft grif toe dat de apostelen geloofden dat ze de hemelvaart met hun eigen ogen hebben zien gebeuren. Meer nog, hij aanvaardt dat ook ongelovigen dat onder dezelfde bijzondere omstandigheden zouden geloven. Maar de enen zowel als de anderen moet men zien als slachtoffers van hun eigen verbeelding, mogelijks onder de invloed van uitzonderlijke (natuurlijke!) omstandigheden. Dat is nog altijd in overeenstemming met de talrijke andere mirakels die in de Schrift voor waar verhaald worden.

Paulus heeft gezegd dat hij de Christus waarlijk heeft ontmoet (1 Kor 15, 8), onderweg naar Damascus (Hand 9, 1-9), maar dat was volgens Spinoza ‘niet naar het vlees, maar naar de geest’: het was een ‘licht uit de hemel’. De uitdrukking ‘Christus naar het vlees’ vinden we in Rom 9, 5. Over de tegenstelling tussen het vlees en de geest, zie Rom 8. De verschijning aan Paulus moet dus geïnterpreteerd worden zoals alle Bijbelse verschijningen: een natuurlijke gebeurtenis, die door de betrokkene verklaard wordt als een openbaring van God.

Spinoza toont hier nogmaals aan dat natuurlijke verklaringen zoveel eenvoudiger zijn, zoveel geloofwaardiger en meer aannemelijk dan de bovennatuurlijke, dat het verbazingwekkend is dat niet iedereen daarvan overtuigd is mits er even bij stil te staan. Het obstinaat verzet van een ‘geleerde’ als Oldenburg is dan ook werkelijk onbegrijpelijk, tenzij het niet geïnspireerd is door de zorg om de waarheid, maar door de verdediging van een maatschappelijk dominante godsdienst. Sommige mensen geloven, wanneer het de godsdienst betreft, liever in de meest bizarre verhalen en de meest onwaarschijnlijke sprookjes, dan dat ze zelf enkele ogenblikken onbevangen zouden nadenken. Dat is de bevreemdende kracht van godsdienst, of een bewijs van de onvoorstelbare macht van beïnvloeding.

Aanvullende lectuur

Yitzhak Y. Melamed, “Christus secundum spiritum”. Spinoza, Jesus and the infinite intellect, beschikbaar op academia.edu

Brief 77

Henry Oldenburg aan BdS

Londen, 14 januari 1676

Je slaat de spijker op de kop wanneer je de reden inziet waarom ik niet wou dat je de fatalistische noodzakelijkheid van de dingen publiek maakte, opdat de uitoefening van de deugdzaamheid er niet zou door afgeremd worden en beloning en straf niet waardeloos zouden worden.

Wat je in dat verband suggereert in je jongste brief lijkt me dat probleem nog niet op te lossen, noch de mensen mentaal tot rust te brengen. Indien wij mensen immers in al onze gedragingen, morele evengoed als natuurlijke, in Gods macht zijn als klei in de hand van de pottendraaier, vanuit welk oogpunt, vraag ik me af, kan iemand van ons beschuldigd worden dat hij zus of zo gehandeld heeft, als het hem geheel en al onmogelijk was het anders te doen? Zouden wij dan niet allen als één man aan God kunnen tegenwerpen: uw onbuigbaar lot en uw onweerstaanbare macht heeft ons ertoe gebracht zo te werk te gaan, en anders handelen konden we niet; waarom dus, en met welk recht zult gij ons overleveren aan de meest verschrikkelijke bestraffingen, die we op geen enkele manier hadden kunnen vermijden, aangezien gij alles met de allerhoogste noodzakelijkheid in zijn werk stelt en leidt naar eigen oordeel en goeddunken? Waar jij beweert dat de mensen voor God om geen enkele andere reden niet te verschonen zijn, dan dat ze in Gods macht zijn, dan keer ik die redenering helemaal om, en zeg ik met meer reden, zoals blijkt, dat de mensen net helemaal verschoonbaar zijn omdat ze in Gods macht zijn. Iedereen zal immers onmiddellijk opwerpen: onontkoombaar, o God, is uw kracht, en daarom lijkt het terecht te verschonen dat ik niet anders gehandeld heb.

Ten slotte: doordat je nog altijd mirakelen en onwetendheid als equivalenten beschouwt, lijk je de kracht van God en de kennis van de mensen, zelfs de meest scherpzinnige, binnen dezelfde perken te houden. God zou dan omzeggens niets kunnen doen of voortbrengen, dat de mensen niet redelijk zouden kunnen verklaren, als ze daar al hun denkkracht zouden op toeleggen.

Daarnaast lijkt het verhaal van het lijden, de dood, de begrafenis en de verrijzenis van Christus met zulke levendige en waarachtige kleuren afgeschilderd, dat ik jou zelfs de gewetensvraag zou stellen of je misschien gelooft dat men dat verhaal veeleer allegorisch dan letterlijk moeten opvatten, gesteld dat je overtuigd bent van de waarheid van dat verhaal? De omstandigheden die door de evangelisten daarover zo overduidelijk opgetekend zijn, lijken ons er helemaal toe te nopen dat dit verhaal naar de letter moet begrepen worden.

Ik heb over deze redenering toch deze weinige woorden willen opschrijven; ik vraag je met aandrang dat je me die niet kwalijk neemt, en dat je rekening houdend met jouw vrijmoedigheid, toch vriendelijk antwoordt.

…/…

Brief 77 Toelichting

In zijn brief zei Spinoza dat hij eindelijk begreep wat Oldenburg hem absoluut afraadde te publiceren, maar dat dit juist de kern van de zaak was. Oldenburg interpreteert dat echter anders: eindelijk heb je ingezien dat het beter is om jouw fatalistisch determinisme niet te publiceren, om de deugdzaamheid niet in het gedrang te brengen door het afschaffen van beloning en straf. En hij gaat verder: jouw nieuwe uitleg is nog altijd onbevredigend: als we zijn als klei in de handen van God, dan bepaalt God hoe we te voorschijn komen; als God alles beschikt, dan kan een mens onmogelijk daartegen ingaan en anders handelen dan door God beslist was. En dus heeft God het recht niet om de mens te bestraffen voor zijn daden, want de dingen gebeuren enkel volgens de willekeur van de almachtige God.

Oldenburg heeft het nog altijd niet begrepen. God, of de Natuur, handelt niet naar eigen willekeur, maar volgens de noodzaak van zijn eigen natuur, dat wil zeggen volgens noodzakelijke natuurwetten. En dus is alles wat er gebeurt ethisch neutraal in de ogen van God; hij doet geen opzettelijk kwaad, noch opzettelijk goed. De daden van de mensen worden niet beoordeeld door God, omdat ze in zijn ogen allemaal even ‘natuurlijk’ zijn. En dus stelt Spinoza: de mensen zijn aan God geen verantwoording verschuldigd, omdat God, of de Natuur, de mensen maakt zoals ze zijn, en niet, zoals Oldenburg beweert, omdat God de mensen dwingt te handelen zoals hij zelf naar willekeur beslist.

Ook Spinoza’s uitleg over de mirakels aanvaardt Oldenburg niet. Spinoza stelt dat het niet nodig is bovennatuurlijke krachten in te roepen om bepaalde merkwaardige gebeurtenissen te verklaren. Na hem zal John Toland (1670-1722) in zijn Christianity Not Mysterious (1696) hetzelfde beweren: de Bijbelse profetieën en de mirakels en de mysteries van het christelijk geloof zijn helemaal niet bovennatuurlijk, maar integraal te verklaren aan de hand van de rede. Toland werd daarvoor overigens bij verstek veroordeeld tot de brandstapel, en enkel zijn boeken werden in zijn plaats verbrand.

Maar, zo antwoordt Oldenburg, dan onderwerp je God en de mens aan dezelfde wetten. God is dan enkel in staat om de dingen te doen die de mens (in principe) kunnen begrijpen. Dat is inderdaad (bijna, want Spinoza aanvaardt dat er dingen zijn die we wellicht nooit zullen begrijpen) wat Spinoza zegt, maar dat is onaanvaardbaar voor Oldenburg, die nog steeds uitgaat van een almachtige God, die autonoom handelt volgens zijn eigen vrij wilsbesluit, en niet gebonden is door enige wet, en dus elke wet, ook zijn eigen wetten, kan overtreden. Als hij dat niet kan, is hij niet almachtig. Bovendien beschikt God over een absoluut superieure intelligentie, die schril afsteekt tegen de beperkte verstandelijke vermogens van de mens. Stellen dat God voor zijn kennen en zijn handelen beperkt is tot wat de mens kan bevroeden is godslasterlijk en dwaas.

Oldenburg heeft het eveneens, om begrijpelijke redenen, nog steeds erg lastig met Spinoza’s verregaande relativering van het lijden, de dood, de begrafenis en de verrijzenis van Jezus Christus. Hij acht het onmogelijk dat de levendige beschrijving van die feiten door de evangelisten louter allegorisch of symbolisch zou kunnen bedoeld zijn, en hij vraagt Spinoza of hij zoiets in geweten kan blijven volhouden. Of gelooft hij, wat Oldenburg ondenkbaar acht, gezien zijn retorische vraag, misschien het verhaal zelf niet?

Waar het Oude Testament nog kan (en volgens Spinoza moet) gelezen worden als het (min of meer getrouw) historisch verhaal van een volk, is er voor het verhaal van Jezus van Nazareth geen enkele historische confirmatie. De tekstkritiek van het Nieuwe Testament en de ontstaansgeschiedenis van de teksten leveren meer vragen op dan antwoorden. En toch is de Kerk erin geslaagd om vrij snel dat verhaal algemeen als authentiek te doen aanvaarden. Hetzelfde is gebeurd met de zogenaamde ‘brieven van Paulus’, hoewel er voor die figuur nog minder historisch bewijsmateriaal voorhanden is, en de ontstaansgeschiedenis van ‘zijn’ geschriften zo mogelijk nog meer betwistbaar is dan die van de evangelies. De Nieuwtestamentische geschriften, zowel de canonieke als de vele apocriefe, om nog te zwijgen over al wat verloren is gegaan of bewust vernietigd is, zijn de neerslag, over een vrij lange periode, beginnend rond wat wij nu als het begin van onze jaartelling beschouwen, van mondeling overgeleverde verhalen en legenden van allerlei slag, wellicht deels gesteund op bestaande toestanden en personen, waarin zeer verscheidene religieuze tradities en mythes creatief verwerkt zijn door opeenvolgende redacteurs die elk een eigen agenda hadden en niet aarzelden om de gewijde teksten in de loop van vele eeuwen naar hun hand te zetten door talloze toevoegingen en weglatingen. Van de gelovigen wordt gevraagd, of beter: geëist, dat zij ‘geloven’ dat dit het woord van God zelf is, terwijl een onbevangen lezer, geconfronteerd met dergelijke betwistbare geschriften, onmiddellijk de grootste voorzichtigheid in acht zal nemen en zich nooit daarop zal verlaten bij het zoeken naar een zinvol wereldbeeld.

De slotformule van de brief is erg gewrongen. Oldenburg vreest blijkbaar dat hij Spinoza op stang gejaagd heeft en vraagt hem wel vrijmoedig te antwoorden, maar niet boos te worden…

De vleiende woorden uit brief 61 zijn blijkbaar vergeten, en Oldenburg heeft weer de zijde gekozen van de predikanten, zoals bij zijn eerste reactie op de TTP. Hij blijft kiezen voor hun christelijke God, en heeft geen oog of begrip voor de God van Spinoza. Ook nu lijken zijn bezwaren recht uit het hart te komen, en geen loze opmerkingen te zijn die anderen hem gemaakt hebben en die hij voor wat ze waard zijn aan Spinoza overmaakt. Hij is het wel degelijk zelf oneens met Spinoza, en niet over details of formuleringen, maar over de grond van de zaak: is er een persoonlijke God of niet, is Jezus de Christus, de Zoon van God en zelf ook God, die voor onze zonden mens is geworden, geleden heeft, gestorven is en begraven, en de derde dag verrezen, en nadien opgeklommen ten hemel? Oldenburg houdt zonder aarzeling of twijfel vast aan dit Credo, en ziet vertwijfeld toe hoe Spinoza al zijn meest elementaire waarheden een voor een als het ware nonchalant neerhaalt.

Wanneer Spinoza in al zijn geschriften hamert op de primordiale rol van de rede, dan is dat niet zomaar. Enkel met onze rede zijn we in staat om alles, ook onze meest stellige overtuigingen, te toetsen op hun innerlijke logische samenhang en hun waarachtigheid. Zelfs personen die misleid zijn door de eeuwenlange indoctrinatie en intimidatie van een oppermachtige kerkelijke macht, gesteund door een even oppermachtig staatsapparaat, die bewust verstoken zijn gehouden van een degelijk en vrij onderwijs en van de toegang tot informatie, zijn toch in staat, zij het met veel moeite, tot althans een begin van twijfel en de eerste stappen op weg naar zelfstandig denken.

Wie die eerste stap waagt, ontdekt met gemak de ondoorzichtigheid, de interne tegenspraken en, in één woord, de onwaarschijnlijkheid van het christelijk verhaal, en komt zo tot een alternatief wereldbeeld, dat zoveel eenvoudiger, transparanter en begrijpelijker is, dat het meteen verbazingwekkend lijkt dat men die waarheid zo lang zo gemakkelijk verborgen heeft kunnen houden. Spinoza is een mijlpaal in de onthulling van die verborgen geschiedenis die begonnen is met de geschiedenis van de mens zelf, maar die steeds met alle middelen verdrongen en bestreden is door de machthebbers.

Het moet voor Spinoza een hele teleurstelling geweest zijn dat zijn correspondent zo afwijzend reageerde op zijn onbevangen ideeën en zich uiteindelijk steevast schaarde achter de officiële leer van de kerk, zonder ook maar één ogenblik blijk te geven van zelfs maar een begin van twijfel, laat staan dat hij het standpunt van Spinoza ook maar enigermate zou begrijpen of bijtreden. De stem van Spinoza is als die van iemand die roept in de woestijn (Jes 40, 3, geciteerd in elk van de vier evangelies met betrekking tot Johannes de Doper) en die inderdaad ‘de weg van God bereidt, zijn paden recht maakt’, maar dan die van een andere God dan die van de godsdiensten van het Boek. En zo is het nog steeds.

Brief 75 (OP23)

BdS aan Henry Oldenburg

‘s-Gravenhage, 1 januari 1676

Eindelijk zie ik wat het was dat je me vroeg niet openbaar te maken, maar aangezien net dat het belangrijkste fundament is van al wat in de Verhandeling voorkomt die ik voor publicatie bestemd had, wil ik hier in het kort uitleggen in welke zin ik de onvermijdelijke noodzakelijkheid van alle dingen en alle gebeurtenissen wel bedoel.

Want ik maak God helemaal niet ondergeschikt aan het lot, maar in mijn opvatting volgt alles met onvermijdelijke noodzaak op dezelfde manier uit de natuur van God, als iedereen ook meent dat het uit de natuur van God voortvloeit dat hij zichzelf verstaat; absoluut niemand zal ontkennen dat dit noodzakelijkerwijs voortvloeit uit de natuur van God, en toch meent niemand dat God door een of ander noodlot gedwongen, maar integendeel geheel en gans vrij, en toch noodzakelijkerwijs zichzelf verstaat.

Vervolgens: deze onvermijdelijke noodzaak van de dingen heft noch de goddelijke noch de menselijke wetten op. Want of de morele voorschriften nu de vorm van een wet of van een recht krijgen van God zelf of niet, ze zijn hoe dan ook goddelijk en heilzaam; en als we het goede dat voortvloeit uit de goddelijke kracht en liefde van God als rechter aanvaarden, of dat het voortkomt uit de noodzakelijkheid van de Goddelijke natuur, het zal daarom niet meer of minder begerenswaardig zijn; zo is ook al het onheil dat voortvloeit uit slechte praktijken en gedachten net daarom niet minder te vrezen omdat het noodzakelijkerwijs daaruit voortvloeit; en ten slotte: of we dat wat we doen noodzakelijkerwijs doen of zomaar, we laten ons hoe dan ook leiden door hoop en vrees.

En dan: de mensen zijn voor God enkel daarom geen verantwoording verschuldigd, omdat zij in de macht van God zelf zijn, zoals klei in de macht van de pottendraaier, die uit dezelfde massa potten maakt, waarvan de ene hem tot eer strekken, de andere tot schande. Als je daaraan ook maar enigszins aandacht wil schenken, dan twijfel ik er niet aan dat je met weinig moeite zal kunnen antwoorden op al de opwerpingen die men gewoonlijk tegen deze opvatting inbrengt, zoals heel wat mensen net zoals ik al ervaren hebben.

Mirakelen en onwetendheid heb ik als gelijklopend beschouwd, omdat zij die het bestaan van God en de godsdienst proberen te bewijzen met mirakelen, een duistere zaak willen aantonen met een nog meer duistere, die ze helemaal niet kennen; daarmee voeren ze een nieuw soort redenering in, en vervallen daarmee niet in een bewijs uit het onmogelijke, zoals men zegt, maar uit het ongerijmde.

Overigens heb ik, als ik me niet vergis, mijn opvatting over mirakelen al voldoende uiteengezet in de Theologisch-staatkundige verhandeling. Ik voeg daaraan hier slechts dit toe: als je er rekening mee houdt dat Christus inderdaad niet aan de Senaat, noch aan Pilatus, noch aan iemand van de ongelovigen, doch enkel aan de heiligen is verschenen, en dat God noch een rechter- noch een linkerzijde heeft, en niet op één plaats is, maar essentieel overal is, en dat de materie overal eender is, en dat God zich niet vertoont buiten de wereld in een denkbeeldige ruimte die men heeft verzonnen, en ten slotte dat het menselijk gestel alleen maar binnen zijn voegen gehouden wordt door de luchtdruk, dan zal je gemakkelijk inzien dat die verschijning van Christus niet verschilt van die waarmee God aan Abraham verscheen, toen die daar mensen zag die hij uitnodigde om met hem de maaltijd te gebruiken.

Maar je zal zeggen: al de Apostelen hebben helemaal geloofd dat Christus uit de dood is verrezen, en werkelijk ten hemel is opgestegen: en dat ontken ik niet. Want Abraham geloofde ook zelf dat God met hem de maaltijd gebruikt had, en al de Israëlieten geloofden dat God, gehuld in vuur, uit de hemel is nedergedaald op de berg Sinaï, en rechtstreeks tot hen gesproken heeft; en dat terwijl deze en andere soortgelijke zaken verschijningen of openbaringen waren, aangepast aan het bevattingsvermogen en de opvattingen van die mensen, waarmee God zijn gedachten aan hen wou openbaren.

Ik kom dan ook tot de conclusie dat de verrijzenis uit de dood van Christus in werkelijkheid naar de geest geweest is, en enkel aan gelovigen geopenbaard is naar hun bevattingsvermogen, namelijk dat Christus met eeuwigheid begiftigd werd en uit de doden is opgestaan (doden bedoel ik hier in dezelfde zin als toen Christus zei: Dat de doden hun doden begraven) en ook dat hij door zijn leven en dood een voorbeeld heeft gesteld van uitzonderlijke heiligheid, en in die zin zijn volgelingen uit de dood opwekt, naarmate ze dit voorbeeld van zijn leven en dood navolgen.

En het zou niet moeilijk zijn om heel het Evangelie uit te leggen volgens deze hypothese. Immers, hoofdstuk 15 van I Korintiërs kan men alleen maar vanuit deze hypothese verklaren, en de argumenten van Paulus zijn alleen zo begrijpelijk, terwijl ze anders, wanneer men de gebruikelijke hypothese volgt, gebrekkig blijken te zijn en moeiteloos te weerleggen.

En dan heb ik het niet eens over het feit dat de Christenen al wat de Joden lichamelijk opvatten naar de geest uitleggen.

Met jou stel ik de menselijke domheid vast. Laat me toe je op mijn beurt dit te vragen: bezitten wij povere mensen zoveel kennis van de Natuur, dat wij kunnen uitmaken hoever haar kracht en haar macht reikt, en wat haar kracht te boven gaat? Aangezien niemand dit zonder aanmatiging kan beweren, mag men dus zonder grootspraak mirakelen zoveel mogelijk verklaren door natuurlijke oorzaken, en wat we niet kunnen uitleggen, noch bewijzen, daarover moeten we maar beter ons oordeel opschorten, en de godsdienst zoals ik zei enkel onderbouwen met de wijsheid van de Leer.

Ten slotte: jij meent dat er passages zijn in het Evangelie van Johannes en in de Hebreeënbrief die in tegenspraak zijn met wat ik heb gezegd; dat komt doordat jij uitdrukkingen uit oosterse talen beoordeelt naar het Europese taalgebruik. Hoewel Johannes zijn Evangelie in het Grieks schreef, dacht hij als jood. Wat daar ook van zij, geloof je misschien dat wanneer de Schrift zegt dat God zich in een wolk heeft vertoond, of dat hij in het Tabernakel of in de Tempel aanwezig was, God zelf de natuur heeft aangenomen van een wolk, of van het Tabernakel of van een tempel? En dit is nochtans het hoogste dat Christus over zichzelf heeft gezegd, namelijk dat hij de Tempel Gods was, ongetwijfeld omdat, zoals ik in mijn eerdere brief schreef, God zichzelf het allermeest heeft vertoond in Christus, en om dat nog beter te kennen te geven heeft Johannes gezegd dat het woord vlees is geworden. Maar genoeg daarover.

Brief 75 Toelichting

Ook van deze brief heeft Leibniz een kopie gemaakt die bewaard is gebleven.

Spinoza bekent in zijn ‘nieuwjaarsbrief’ aan Oldenburg dat hij eindelijk inziet wat Oldenburg hem vraagt niet te publiceren. Maar laat dat nu net het belangrijkste punt zijn van de hele Ethica…

Hij interpreteert het bezwaar van Oldenburg als zou hij God zelf ondergeschikt maken aan de noodwendige natuurwetten, zodat God daarvan niet kan afwijken, bijvoorbeeld om mirakels te doen, of om voorzienig tussenbeide te komen ten gunste van een of andere verdienstelijke persoon, al dan niet op diens persoon, of na voorspraak van een heilige, tot wie men een smeekgebed heeft gericht. Dat is een ernstige misvatting: de natuurwetten vloeien voort uit de natuur van God zelf, en dus wordt God er niet door gedwongen, maar handelt hij van nature volledig vrij, zoals hij ook van nature zichzelf volledig verstaat, en niemand daarbij meent dat hij dat onder enige dwang van het noodlot doet. God is niet gebonden door zijn eigen wetten als door iets dat buiten hem bestaat, hij is zijn eigen wetten en wordt dus door niets gedwongen.

Spinoza citeert hier zichzelf: zie brief 43 aan Ostens, § 5 en 6.

Vervolgens: als alles door de natuurwetten bepaald is, is er geen nood meer aan religieuze of burgerlijke wetten en normen. Juist wel, zegt Spinoza: de morele normen zijn noodzakelijk voor de mensheid, en of ze door God uitgevaardigd of bekrachtigd worden, doet er niet toe: ze zijn hoe dan ook ‘goddelijk’ want heilzaam. Of we iets goed noemen omdat God het zo verordend heeft, of het zo noemen omdat het voortvloeit uit de Goddelijke natuur, dat wil zeggen de natuurwetten, het blijft even goed, net zoals het kwaad hetzelfde kwaad blijft wanneer we aannemen dat het een noodzakelijk gevolg is van de natuurwetten als wanneer het veroorzaakt wordt door misdaden en kwaad opzet. De dingen zijn goed en kwaad in hun context, wat ook de oorzaak ervan is. Niet de intentie moet beoordeeld worden, maar de daad. De mens handelt overigens altijd uit hoop op beloning en vrees voor straf, of wij nu handelen volgens de natuurwetten of niet.

Met een prachtige beeldspraak, ontleend aan de Romeinenbrief (Rom 9, 20-21, een tekst die zelf verwijst naar Jer 18, 1-6 en Jes 29, 16; zie ook TTP adn.34 en TP 2, §22) wijst Spinoza Oldenburg terecht wanneer hij zegt dat de mens aan God geen verantwoording verschuldigd is, omdat hij of zij niet anders kon dan handelen volgens de onontkoombare natuurwetten. Nee, zegt Spinoza: God, of de Natuur maakt de mensen, zoals een pottendraaier zijn potten, allemaal uit dezelfde materie, maar toch zijn ze allemaal anders, en dus zijn ze inderdaad tegenover God geen verantwoording verschuldigd: God is geen rechter, hij oordeelt niet, beloont noch bestraft, want hij is zelf verantwoordelijk voor al wat is, zoals het is. En dus is er een andere instantie nodig die oordeelt over goed en kwaad, wetten maakt en sanctioneert, terwijl iedereen toch uitsluitend handelt binnen de natuurwetten; dat kan alleen de menselijke gemeenschap zelf zijn.

Oldenburg beroept zich op de traditionele theologische moraal, die uitgaat van een God die als een wijze rechter verordent wat mag en wat niet mag, wat goed en kwaad is, en die de mensen tot het goede brengt door hen als zijn huisdieren te belonen als ze doen wat hij en zegt en te straffen als ze dat niet doen. Als iemand dan stelt dat de mensen niet uit vrije wil handelen, maar automatisch doen waartoe God hen voorbestemd heeft, dan gaat heel die redenering natuurlijk niet op, en is er geen reden meer om Gods geopenbaarde wetten na te volgen.

Spinoza antwoordt daarop dat de Natuur, of God, niets te maken heeft met moraal, met schuld en boete of eeuwige beloning. Vanzelfsprekend zijn er ethische en andere wetten nodig in een samenleving, maar die moet de mensheid zelf in onderling overleg uitwerken. Zich voor een ethisch oordeel beroepen op een goddelijke openbaring, van welke aard ook, is vermetel en een ontkenning van de eigen menselijke verantwoordelijkheid.

Mirakels zijn geen goed bewijsmateriaal, herhaalt Spinoza: met een onverklaarbaar gebeuren bewijs je niets, een mysterie verklaart niets; iets dat strijdig is met de natuurwetten kan je niet als argument gebruiken, dat is een bewijs uit het ongerijmde: credo quia absurdum. In plaats van een redenering te bewijzen op grond van het feit dat het tegenovergestelde onmogelijk is (reductio ad absurdum), bewijst men met mirakels de waarheid op grond van het feit dat er geen natuurlijke verklaring is. Zie ook E1app. …attulerunt novum modum argumentandi, reducendo scilicet, non ad impossibile, sed ad ignorantiam, waar Spinoza vrijwel dezelfde bewoordingen gebruikt om elke teleologische redenering te ontkrachten.

Het feit dat God zelfs de natuurwetten kan verbreken, moet gelden als een bewijs van zijn almacht. Het feit dat zijn priesters en profeten mirakels kunnen doen, geldt als een bewijs dat ze uitzonderlijke boodschappers zijn van God. De mirakels van Jezus zijn een onweerlegbaar bewijs van zijn goddelijkheid. Al de mirakels samen vormen een bewijs voor de waarheid van de christelijke godsdienst. Dat is een enorm risico: wanneer men kan aantonen dat die gebeurtenissen helemaal niet miraculeus zijn, of dat het absoluut onwaarschijnlijk of zelfs onmogelijk is dat ze hebben plaatsgevonden, ontneemt men het geloof zijn legitimiteit.

En kom alsjeblieft niet met Bijbelcitaten aandraven: Christus is wonderbaarlijk verschenen, doch enkel aan zijn volgelingen, en dat zijn geen objectieve getuigenissen. Hoe kan Christus overigens aan Gods rechterzijde zetelen, wanneer God geen linker- of rechterzijde heeft en niet op één plaats is, maar volgens de catechismus zelfs op alle plaatsen? Bovendien is de materie overal eender en kan ze geen onmogelijke spookachtige vormen aannemen, zoals bij verschijningen, en is er geen denkbeeldige hemel ‘boven’ de aarde, waar God zetelt. En een lichaam behoudt zijn vorm door het materiële evenwicht tussen dat lichaam en zijn omgeving, anders zou het uiteenvallen in zijn samenstellende delen. Als we met dat alles rekening houden, dan zijn de verschijningen van Jezus niet reëel, maar moet men ze bekijken zoals andere verschijningen uit de Bijbel, zoals de ontmoeting van de drie personen met Abraham in Gen 18. Abraham was ervan overtuigd dat hij die personen werkelijk zag, maar het waren slechts waanbeelden van zijn verbeelding.

En ja, de personen aan wie God of Christus verscheen waren ervan overtuigd dat hij werkelijk verscheen, onder welke vorm dan ook, maar dat waren slechts gedachten die in hen opkwamen, binnen hun eigen beperkt bevattingsvermogen.

De verschijningen en ook verrijzenis uit de dood van Jezus of van andere personen zijn mentale voorstellingen die in de apostelen zijn opgekomen omdat ze enkel op die manier de gebeurtenissen konden verklaren. Het gaat niet om ware gebeurtenissen, maar om specifieke goddelijke ingevingen (zoals alle gedachten goddelijke ingevingen zijn) aangepast aan die specifieke mensen, en die zij op die specifieke manier hebben verwoord. Hoe kan men anders begrijpen dat de ‘doden hun doden begraven’? (Mt 8, 22; Lk 9, 60) Doden kunnen helemaal niets meer, laat staan andere doden begraven. Deze tekst kan onmogelijk letterlijk genomen worden; en zo is het ook voor getuigenissen over verschijningen, verrijzenissen en hemelvaarten.

De ware betekenis is niet dat een mens genaamd Jezus gestorven en verrezen is, dat hij vervolgens herhaaldelijk verschenen is aan zijn leerlingen en dan voor hun ogen ten hemel is opgestegen, maar dat hij een voorbeeldig leven heeft geleid, tot de dood toe, en een vorm van eeuwigheid heeft bereikt die ook zijn volgelingen te beurt valt wanneer zij hem nabootsen in zijn leven en dood. Zo moet men Paulus’ relaas in I Kor 15 begrijpen, want als men het letterlijk neemt, klopt er helemaal niets van.

Op die manier kan en moet men trouwens moeiteloos het hele evangelie symbolisch interpreteren, zelfs als men geen rekening houdt met het feit dat de Joden een beeldrijke, materiële taal gebruiken om de dingen te duiden, terwijl de christenen veeleer een symbolische betekenis geven aan hun woorden.

Oldenburg wijst erop dat de kennis van de mens beperkt is. Precies, beaamt Spinoza: de mensen zijn dom en dwaas. Hoe zouden we dan in staat zijn, zoals Oldenburg beweert, om uit te maken tot wat de natuur in staat is, en wat haar mogelijkheden te boven gaat? (zie E3p2s) Het is dus helemaal niet aanmatigend, maar juist bescheiden om mirakels als normale natuurverschijnselen te verklaren, en wat we niet kunnen verklaren als (voorlopig) onverklaarbaar te beschouwen, maar nog altijd als een normaal natuurverschijnsel, en het niet in te roepen als een bovennatuurlijk bewijs van het bestaan van een almachtige en door willekeur geleide God.

Spinoza leest Oldenburg ook nog even de les over zijn interpretatie van de Schrift. Wij westerlingen begrijpen het zeer concrete taalgebruik van het Midden-Oosten niet, en ook Johannes en Paulus waren Joden, ook al zijn hun geschriften in het Grieks overgeleverd. Wanneer de Schrift zegt dat God zijn volk voorging in een wolk, moeten we niet denken dat God echt de gedaante heeft aangenomen van een wolk, of zich in een wolk veranderd heeft. God was aanwezig in Jezus, en Jezus noemde zich daarom de tempel Gods (Mt 12, 6-8; Mt 26, 61). God sprak in Jezus, wat Johannes ertoe bracht om te zeggen dat het Woord vlees is geworden (Joh 1, 14). Dat alles is echter nog geen reden om te stellen dat God werkelijk een mens van vlees en bloed geworden is, of nog dat de mens Jezus werkelijk God was.

Daarmee acht Spinoza zijn betoog als beëindigd. Hij heeft Oldenburgs bezwaren weerlegd met gelijksoortige argumenten, Bijbelwoord voor Bijbelwoord, zoals hij ook in de TTP doet. Maar in feite gaat het over twee totaal tegengestelde godsopvattingen, zoals hij aangekondigd had. In de Ethica zal hij onomwonden zijn eigen De Deo schrijven, zonder zich nog erg druk te maken om het christelijk Godsbeeld, of om de traditionele theologische argumenten en bezwaren. De discussie met mensen als Oldenburg is even zinloos als de discussie van de zogeheten Nieuwe Atheïsten van onze tijd met de zeldzame overblijvende overtuigde gelovigen in onze contreien. Die gelovigen beweren, zoals Schleiermacher dat al deed, dat er een God is die niet in het rationeel filosofisch denken te vatten is, maar enkel in het geloof. De atheïsten beweren, zoals William James dat deed, dat geloven een louter subjectieve emotionele ervaring is zonder enige objectief aanwijsbare waarheidswaarde, en met tal van inherente gevaren, zoals blijkt uit de geschiedenis, tot op de dag van vandaag.

Dat geloof kan enkel overleven als het verbreid wordt door krachtige godsdienstige figuren zoals de profeten, of door een machtige organisatie zoals een wereldkerk, en dan nog enkel onder een bevolking die arm is en slecht opgeleid. De graad van godsdienstigheid van een bevolking is omgekeerd evenredig met haar welvaart en beschaving. Spinoza reikt in zijn Ethica een Godsopvatting aan die ontdaan is van alle bijgeloof en van alle wereldse machtswellust. Dat hebben filosofen, theologen en machtshebbers zeer goed ingezien. Zolang de filosofie ten dienste stond van de theologie en het kerkelijk machtsapparaat, hebben zij Spinoza verketterd. Van zodra zij zich daarvan kon vrijmaken, heeft ze hem leren waarderen. Theologen en bedienaars van de godsdienst zullen zich echter nooit met de pure Godsopvatting van Spinoza kunnen verzoenen: zij maakt hen immers overbodig.

In die zin is de God van Spinoza de God van een toekomstige wereld, waarin alle mensen broeders en zusters zijn, vrij en gelijk, en in staat om hun rijke mogelijkheden ongehinderd, ja onvoorwaardelijk aangemoedigd, ten volle te ontplooien.

Brief 74

Henry Oldenburg aan BdS

Londen, 16 december 1675

Aangezien je me wel lijkt te beschuldigen van een al te grote beknoptheid, zal ik die schuld inlossen door de ondeugd van een al te grote breedsprakigheid.

Jij had gehoopt, merk ik, op een opsomming van de opvattingen in jouw geschriften die jouw lezers de beoefening van de godsdienstige deugdzaamheid leken te ontwrichten. Ik zal je zeggen wat voor iets het is dat hen het hevigst ontstelt.

Je lijkt een fatalistische noodzakelijkheid te bewijzen van alle dingen en daden; maar als je die aanvaardt en bevestigt, dan, beweren zij, worden de levensaders van alle wetten, van alle deugdzaamheid en godsdienst overgesneden en zijn alle beloningen en straffen zinloos. Al wat dwingt, of noodzakelijkheid inhoudt, beoordelen ze als te verontschuldigen, en vandaar zijn ze van mening dat voor het aanschijn van God niemand zonder excuus zal zijn. Indien wij door het lot gedreven zijn en alles met onwrikbare hand ontrold verloopt langs een vast en onvermijdelijk pad, dan zien zij althans niet in waar er nog plaats is voor schuld en bestraffingen. Welke wig er kan gedreven worden in deze moeilijkheid, dat valt bijzonder moeilijk te zeggen. Welke hulp jij in deze zaak kan bieden, dat wil ik heel graag weten en vernemen.

Bij jouw mening die je zo vriendelijk was mij te kennen te geven over de drie kapitale kwesties die ik aangaf, rijzen deze vragen.

Ten eerste, in welke zin je mirakelen en onwetendheid voor synoniemen en equivalenten houdt, zoals je lijkt te zeggen in je jongste brief; want de opwekking van Lazarus uit de doden en de verrijzenis van Christus uit de dood lijkt alle kracht van de geschapen natuur te boven te gaan, en lijkt uitsluitend tot de competentie te behoren van de goddelijke macht; en dat het onvermijdelijk is dat iets de grenzen van een beperkte en door bepaalde grendels gehinderde intelligentie overschrijdt, wijst nog niet op schuldige onwetendheid. Of denk je misschien dat het een geschapen brein en kennis niet toekomt om in een ongeschapen brein en een opperste wilsbeschikking een zodanige kennis en macht te erkennen, die in staat is om datgene te doorgronden en datgene te doen, waarvan wij kleine mensjes het waarom en het hoe niet kunnen uitdrukken of verklaren? Wij zijn mensen, en blijkbaar moet niets menselijks als ons vreemd beschouwd worden.

Ten slotte: wanneer je zegt dat je niet begrijpt dat God werkelijk de menselijke natuur heeft aangenomen, mag ik je vragen hoe je dan de Bijbelplaatsen in het Evangelie en in de Hebreeënbrief verklaart, waarvan het eerstgenoemde bevestigt dat het woord vlees geworden is, en de laatstgenoemde dat de zoon Gods niet de natuur van de engelen, maar het zaad van Abraham heeft aangenomen? En ik zou denken dat de hele teneur van dat evangelie impliceert dat de zoon Gods zich als het woord, dat God was en bij God was, in een menselijke natuur heeft getoond en voor ons en onze zonden het antilupton, de losprijs voor de verlossing door zijn lijden en dood heeft betaald. Wat daarover en over dergelijke zaken meer te zeggen valt, zodat de waarheid daarvan overeenstemt met het Evangelie en met de christelijke godsdienst, waarvan ik meen dat jij die gunstig gezind bent, daarvan zou ik graag door jou op de hoogte gebracht worden.

Brief 73

BdS aan Henry Oldenburg

Jouw heel korte brief van 15 november aan mij gericht, ontving ik vorige zaterdag.

Daarin wijs je enkel aan wat in de Theologisch-Politieke verhandeling voor de lezers hinderlijk is. Ik had echter gehoopt uit jouw brief ook op te maken wat de opinies zijn die het beoefenen van de godsdienstige deugdzaamheid lijken aan het wankelen te brengen, en waarvoor je me eerder al waarschuwde.

Maar om je mijn mening te kennen te geven over die drie kapitale vragen die je vermeldt, zeg ik dan ten eerste dat ik over God en de natuur een opvatting koester die zeer ver afstaat van wat de nieuwe christenen meestal verdedigen. Ik stel immers dat God van alle dingen de zogenaamde immanente oorzaak is en niet de transitieve. Ik beweer dat alles in God is en in God beweegt, en dat bevestig ik samen met Paulus en wellicht zelfs met alle filosofen van de oudheid, zij het op een andere manier, en ik zou zelfs durven zeggen, samen met alle Joden van de oudheid, zoals men kan opmaken uit sommige overgeleverde teksten, al zijn die op verscheidene manieren vervalst.

Maar dat zoals sommigen denken de Theologisch-Politieke verhandeling tracht te bewijzen dat God en de natuur (en onder de natuur verstaan ze een bepaalde massa, of een lichamelijke materie) één en hetzelfde zijn, die vergissen zich allerwegen.

Vervolgens, wat mirakelen betreft: het is integendeel mijn overtuiging dat de zekerheid van de goddelijke openbaring enkel kan bewezen worden aan de hand van de wijsheid van de leer, en niet met mirakelen, dat wil zeggen met onwetendheid, wat ik uitvoerig genoeg aantoon in hoofdstuk 6 over mirakelen.

Ik voeg daar nu slechts dit aan toe, dat ik tussen godsdienst en bijgeloof dit belangrijke verschil zie, namelijk dat aan dat laatste onwetendheid ten grondslag ligt, aan het eerstgenoemde echter wijsheid, en ik ben ervan overtuigd dat dit er de oorzaak van is dat christenen niet door hun geloof, of hun naastenliefde, noch door de overige vruchten van de heilige Geest, maar enkel door een opinie te onderscheiden zijn van anderen, namelijk dat zij zich allemaal alleen maar verdedigen met de mirakelen, dat wil zeggen met onwetendheid, de bron van alle boosaardigheid, en zo geloof, zelfs als het waar is, tot bijgeloof maken.

Maar ik betwijfel ten zeerste dat koningen ooit toestaan dat men voor die kwaal een remedie zou aanwenden.

Ten derde, om je mijn mening te kennen te geven over de derde kapitale vraag, zeg ik dat het voor het heil niet geheel en al noodzakelijk is Christus te kennen naar het vlees, maar dat men heel anders moet denken over die eeuwige zoon van God, dat wil zeggen over Gods eeuwige wijsheid die zich heeft gemanifesteerd in alle dingen, en in hoogste mate in het menselijk brein, en allermeest in Christus Jezus.

Niemand kan immers zonder die wijsheid de toestand van gelukzaligheid bereiken, aangezien die alleen zij inzicht geeft in wat waar is en wat onwaar, wat goed is en wat slecht. En omdat zoals ik zei deze wijsheid bij uitstek door Jezus Christus gemanifesteerd is, en bijgevolg zijn leerlingen die gepredikt hebben zoals ze hen door hem geopenbaard is, hebben zij aangetoond dat zij zich meer dan de anderen kunnen beroemen op die geest van Christus.

Overigens, wat sommige kerken daaraan toevoegen, namelijk dat God de menselijke natuur heeft aangenomen, daarvan heb ik uitdrukkelijk doen opmerken dat ik niet weet wat zij bedoelen. Meer nog, om de waarheid te zeggen, dat lijkt me niet minder een absurde uitspraak te zijn dan wanneer men mij zou zeggen dat een cirkel de natuur van een vierkant heeft aangenomen. Ik meen wel dat dit volstaat als uitleg voor wat ik denk over die drie kapitale kwesties. Of dat de christenen onder je kennissen welgevallig zal zijn, dat zal jij wel beter kunnen weten.

Brief 73

Er bestaat een kopie van deze brief, gemaakt door Leibniz.

Spinoza merkt op dat Oldenburg niets zegt over de Ethica en hoe die aanstoot zouden kunnen geven, hoewel hij hem dat uitdrukkelijk gevraagd had, en dat hij enkel over de TTP spreekt. De drie aantijgingen die Oldenburg hem voorlegt behandelt hij in volgorde.

Eindelijk krijgen we hier Spinoza op zijn best. Zij opvattingen liggen op dat moment in zijn leven grotendeels vast, niet alleen in zijn gedachten, maar ook schriftelijk. Enkel de Tractatus Politicus moet nog geschreven worden in de komende maanden. Zijn gezondheid gaat achteruit, hij beseft wellicht dat hij niet lang meer te leven heeft. Hij is er niet zozeer op uit om zich te verdedigen tegen valse beschuldigingen, maar om zijn ideeën klaar en duidelijk naar voren te brengen, honi soit qui mal y pense.

Hij geeft dan ook grif toe dat zijn opvatting grondig verschilt van wat de zogenaamde nieuwe christenen voorstaan, waarmee hij wellicht zowel de katholieke als de protestantse theologen en theologische filosofen van zijn tijd bedoelt. Zijn opvattingen sluiten echter aan bij het oorspronkelijke christendom zoals Paulus het verwoordt (zie Hand 17, 28), bij de antieke filosofie en zelfs bij het Oude Testament: dat zijn voorwaar aloude en indrukwekkende adelbrieven.

Vanzelfsprekend is het niet zo dat God identiek zou zijn met de loutere materie, dat beweert hij ook nergens, dat is een absurd eenzijdige opvatting van de natuur. Zijn monistische idee van de ene substantie, die we God kunnen noemen, of de Natuur, is tegelijk oneindig veel rijker en veel eenvoudiger dan die van een transcendente God en zijn louter materiële schepping, die dan op een of andere manier moet bezield worden.

Over mirakels heeft hij alles gezegd in het zesde hoofdstuk van de TTP: mirakels zijn zoveel bewijzen van onwetendheid en bijgevolg ten enenmale onbruikbaar als argumenten voor de onbetwijfelbaarheid van de openbaring. Die kan enkel aangetoond worden vanuit de intrinsieke waarheid van de leer zelf. Alle christenen, katholieken zowel als protestanten, beroepen zich op mirakels, en onderscheiden zich overigens op geen enkele manier van elkaar: zij zijn allemaal even bijgelovig, even onwetend, en even boosaardig en maken zo elk geloof, zelfs als het waarachtig is, tot dom bijgeloof.

Dat komt het burgerlijk gezag echter goed uit, en geen enkele machthebber zal toestaan dat men daarin verandering brengt. Spinoza ziet maar al te goed in dat het burgerlijk gezag, onder welke vorm dan ook, voor het onderwerpen van de bevolking altijd en overal gebruik maakt van de bijgelovigheid van de mensen en van de diensten die de bedienaars van de eredienst daarbij kunnen bewijzen, waarbij die tevens zichzelf verrijken en hun macht vergroten.

Over Christus is Spinoza even duidelijk. Het is volgens hem niet noodzakelijk dat men het levensverhaal van de ‘historische’ (in feite de ‘evangelische’, want er is geen enkel historisch bewijs voorhanden) Jezus erkent om de zaligheid te verwerven (zie 2 Kor 5, 16; zie ook Y. Melamed, Christus secundum Spiritum: Spinoza, Jesus and the Infinite Intellect op Academia.edu). Het gaat niet om de levende ‘zoon’ van God, maar om de wijsheid van God die in alle dingen te vinden is, en nog het meest in het menselijk denken, vooral dat in de figuur van Jezus Christus, zoals dat overgeleverd is. Het menselijk denken brengt immers inzicht in de waarheid en in de vraag over goed en kwaad. De overgeleverde gedachten van ‘Jezus’ zijn van groot belang; de leerlingen hebben ze, zo nemen we aan, trouw overgeleverd en spreken dus terecht in zijn naam. Het gaat dus om de overlevering van menselijke wijsheid, niet om een apodictische goddelijke openbaring. In die menselijke wijsheid ontplooit zich, zij het op gebrekkige, beperkte wijze, de goddelijke waarheid: de eeuwige wetmatigheid van de Natuur, of God.

Daarmee erkent Spinoza, niet voor het eerst, het uitzonderlijk belang van de door de traditie overgeleverde figuur van Jezus; echter niet als een historische figuur, maar als een bron van collectieve menselijke wijsheid, overgeleverd door ‘de apostelen’. Die opvatting wordt veel later in de moderne exegese over de ontstaansgeschiedenis van het Nieuwe Testament geconfirmeerd. Wie in die traditie staat, kan zich inderdaad beroemen op de geest (en niet de historische figuur) van Christus. Spinoza voegt er ten overvloede aan toe dat hij niet gelooft in de Menswording: God kan geen mens worden, dat zijn twee totaal incongruente begrippen, zo verschillend als een vierkant en een cirkel. Hij laat de verlossing, de unieke bemiddeling en de inlossing van de erfzonde gewoon onvermeld als niet ter zake of zelfs absurd.

Met die voor die tijd ongetwijfeld schokkende onthullingen moet Oldenburg het maar doen. Of ‘men’ daarmee genoegen zal nemen onder zijn christene vrienden en kennissen, laat Spinoza ironisch in het midden.

Brief 71

Henry Oldenburg aan BdS

15 november 1675

Voor zover ik kan opmaken uit jouw jongste brief, komt de uitgave van het boek dat je voor publicatie bestemd had in het gedrang.

Ik kan niet anders dan jouw plan toe te juichen om te willen toelichten en verzachten wat in de Theologisch-Politieke verhandeling voor de lezers een moeilijkheid oplevert. Ik denk dat dit vooral datgene is wat daarin op ambigue wijze lijkt gezegd te worden over God en de natuur; de meeste lezers zullen van oordeel zijn dat die twee door jou met elkaar verward worden.

Daarnaast hebben velen de indruk dat je het gezag en het belang van mirakels wegneemt, daar waar omzeggens alle christenen ervan overtuigd zijn dat alleen daarmee de zekerheid van de goddelijke openbaring kan bevestigd worden.

Men zegt bovendien dat je jouw mening verheelt over Jezus Christus, de verlosser van de wereld en bij uitstek de bemiddelaar van de mensen, en over zijn menswording en zijn boetedoening.

Ze vragen van jou dat je over deze drie kapitale punten met de meeste klaarheid je gedachten te kennen geeft. Als je dat doet, en daarin tegemoet komt aan wijze en redelijke christenen, dan meen ik dat jouw zaak veilig zal zijn.

Brief 71 Toelichting

Oldenburg reageert niet op de vraag van Spinoza over de bezwaren tegen de Ethica: hij noteert droogweg dat de publicatie blijkbaar niet zal doorgaan. Vervolgens relateert hij aan Spinoza wat ‘men’ over de TTP zegt, ten behoeve van de aantekeningen die Spinoza van plan is te maken. Waar Spinoza het echter had over het uit de weg ruimen van vooroordelen, juicht Oldenburg het voornemen toe om bepaalde stellingen die moeilijkheden opleveren toe te lichten en te verzachten.

Evident is dat de verhouding tussen God en de Natuur: in de traditionele theologie en filosofie zijn dat twee verschillende entiteiten, met totaal verschillende kenmerken, en een onbetwistbare hiërarchie, als tussen de Schepper en zijn schepping en zijn schepselen. Voor Spinoza is het gewoon sive, seu: het is hetzelfde; er is dus geen sprake van verwarring, tenzij in hoofde van zijn critici.

Een tweede heikel punt is de kwestie van de mirakels. Samen met de voorspellingen was dat inderdaad traditioneel een argument voor de waarachtigheid van de openbaring. Men kan immers om het even wat beweren: als de boodschapper niet kan aantonen dat hij over buitengewone krachten en gaven bezit, is er geen reden om hem of haar te geloven. Spinoza verwijst daar later, in zijn Tractatus Politicus niet zonder duidelijke ironie naar (3.10). Spinoza maakt met het argument van de mirakels korte metten: ofwel zijn de getuigenissen daarover onbetrouwbaar, ofwel gaat het om feiten die een natuurlijke verklaring hebben. Overigens is het volgens Spinoza maar een armzalige godsdienst die behoefte heeft aan mirakels en profetieën om geloofwaardig te zijn. Elke bewering, filosofisch of theologisch, moet aan de hand van de rede beoordeeld worden op haar interne coherentie en waarheidsgehalte.

De derde kwestie betreft de essentie van het christendom zelf: de figuur van Jezus Christus en zijn cruciale rol in de heilsgeschiedenis van de mensheid.

Oldenburg eist van Spinoza niets minder dan een geloofsbelijdenis, een Credo. Of hij spoort hem ten minste aan om een dergelijke geloofsbelijdenis pro forma af te leggen en dan verder te zeggen wat hij wil, in min of meer bedekte termen: de zogenaamde esoterische methode, waarbij men de uitspraken die nadrukkelijk in de lijn van het geloof en het gezag liggen cum grano salis moet nemen, en de teksten die daarvan enigszins lijken af te wijken als understatements. Spinoza is daartoe vanzelfsprekend geenszins bereid. Hij is, zoals hij al had aangetoond tegenover de Joodse gemeenschap, niemand iets verschuldigd, behalve zichzelf, en hoeft niets te vrezen, behalve voor zijn eigen leven.

Aanvullende lectuur

G.H.R. Parkinson, Spinoza on Miracles and Natural Law, in Revue international de philosophie XXXI, 1977, pp. 145-157.

Edwin Curley, Spinoza on Miracles, in E. Giancotti Boscherini (ed.), Proceedings of the First Italian International Congress on Spinoza, Naples, 1985, pp.421-438.

Graeme Hunter, Spinoza on Miracles, in International Journal for the Philosophy of Religion 56, 41-51, 2004

Carlos Fraenkel, Spinoza on Miracles and the Truth of the Bible, in Journal of the History of Ideas 74, 4, October 2013, pp. 643-658.

Michael A. Rosenthal (2010). Miracles, Wonder, and the State in Spinoza's Theological-Political Treatise. In Yitzhak Y. Melamed & Michael A. Rosenthal (eds.), Spinoza's 'Theological-Political Treatise': A Critical Guide. Cambridge University Press, 231.

Warren Zev Harvey, Spinoza on Biblical Miracles, in: Journal of the History of Ideas 74, 4, October 2013 pp. 659-675

Nadler, Steven, Scripture and Truth: A Problem in Spinoza's Tractatus Theologico-Politicus, in Journal of the History of Ideas 74, 4, October 2013, pp. 623-642.

Zsófia Göde, Was Spinoza a crypto-dogmaticist? The problem of the miracles in the Tractatus Theologico-politicus, Master’s thesis, Central European University, Budapest, 2014.

Brief 74 Toelichting

Oldenburg is lichtelijk gepikeerd door Spinoza’s opmerking over zijn erg korte vorige brief, en maakt daarvan gebruik om voor zijn doen nogal uitvoerig in te gaan op de argumenten van Spinoza.

Hij ontwijkt nog steeds de vraag van Spinoza over de concrete elementen in de Ethica of in zijn leer, of wat daarvan bekend is, die in strijd zouden zijn met de goede zeden.

In plaats daarvan verwijst hij naar een algemeen verwijt dat ‘men’ hem blijkbaar maakt, en dat tot nog toe merkwaardigerwijs nog niet ter sprake is gekomen: Spinoza’s vermeend fatalistisch determinisme. Als alles gehoorzaamt aan onwrikbare algemene en autonome natuurwetten, dan is er geen goed of kwaad meer, en dus geen behoefte aan menselijke wetgeving om misdaden te beteugelen, of aan een godsdienst om de mensen aan te zetten om het goede te doen en het kwade te vermijden, en vooral: dan is er geen beloning en bestraffing meer, de middelen bij uitstek waarmee de godsdienst de mensen tot een deugdzaam leven dwingt. Wanneer men voor Gods rechterstoel verschijnt, kan iedereen aanvoeren dat hij of zij gehandeld heeft volgens de onweerstaanbare natuurwetten, en dus niet verantwoordelijk is voor zijn daden.

Dat argument is van een dergelijk simplisme, dat ook hier weer vragen rijzen over de ernst van Oldenburg. Ofwel maakt hij het zich vreselijk gemakkelijk en weigert hij zelf na te denken over de kwestie, ofwel is hij te dom om dat te doen, ofwel veinst hij zijn domheid om Spinoza tot meer uitleg te verleiden.

Hij wordt iets, maar niet bijster veel, ernstiger wanneer hij de antwoorden van Spinoza bespreekt op zijn eerdere vragen. Mirakels zijn geen blijken van onwetendheid, zo meent hij. Er zijn wel degelijk feiten die de mogelijkheden van de natuur te boven gaan: de opwekking uit de dood van Lazarus en de opstandig van Jezus Christus. Als wij dat niet begrijpen, dan is dat niet noodzakelijk een blijk van schuldige onwetendheid of bijgeloof: onze intelligentie is immers beperkt. Maar ze laat wel toe dat wij inzien dat er een God is die wel kan inzien, en ook doen, wat voor ons een mysterie moet blijven. Dat wij zo denken, is menselijk, en niets menselijks is ons vreemd, nietwaar? Spinoza had zelf al in brief 13 dit illustere citaat uit Terentius’ Heautotimoroumenos gebruikt.

Tegen Spinoza’s afwijzen van de Menswording voert hij dubieuze Bijbelcitaten aan en verwijst vervolgens naar de algemene teneur van de evangelies, die de Zoon van God voorstellen als de Mensenzoon, God in de persoon van een ware mens. De verwijzing naar de Hebreeënbrief, hoofdstuk 2, vers 16 is erg bedenkelijk. Niet alleen neemt men nu algemeen aan dat die brief niet authentiek is: niet Paulus was de auteur, maar iemand anders, die zich voordeed als Paulus. Bovendien is de vertaling van vers 16 omstreden: enkel in de Engelstalige traditie, die zich steunt op de King James Bible, vindt men de vertaling dat Jezus ‘niet de natuur aanneemt van de engelen, maar het zaad van Abraham’. Alle andere en alle moderne vertalingen vertalen dat ‘Jezus niet de engelen helpt, maar het zaad van Abraham’. Dat is ook de enig mogelijke contextuele vertaling.

Als Spinoza het christendom gunstig gezind is, zoals hij liet aanvoelen in zijn brief, dan verwacht Oldenburg van hem dat hij zich daarover duidelijk uitspreekt, en wel op een manier die niet strijdig is met het Evangelie en de christelijke leer.

Stilaan worden de zaken scherper gesteld. Er is geen sprake meer van aanmoedigingen om dapper door te gaan met vrijmoedig nadenken en schrijven over deze belangrijke aangelegenheden en zich niets gelegen te laten aan het geblaf van de meute van de theologen, predikanten en filosofen, noch van enige toezegging van steun bij die precaire onderneming. Spinoza wordt door zijn ‘geleerde vriend’ tot de orde geroepen, ja terechtgewezen, en niet op filosofische gronden, maar met de Bijbel in de hand, in de beste traditie van de Nederlandse predikanten.

Wellicht krijgen we hier de echte Oldenburg te horen en is er hier geen sprake meer van uitlokking of socratische methoden. De persoonlijke verontwaardiging van Oldenburg over Spinoza’s aanmatigingen in verband met de figuur van Jezus Christus lijkt gemeend en klinkt overtuigend. Zelfs na het (oppervlakkig?) lezen van de TTP kan Oldenburg zich blijkbaar niet voorstellen dat iemand in alle ernst afstand zou nemen van de grondslagen van het christelijk geloof: het Evangelie en de Bijbelse mirakels, en dan vooral de menswording en de verrijzenis van Jezus Christus.

Brief 68

BdS aan Henry Oldenburg

Rond de tijd dat ik je brief van 22 juli ontving, ben ik naar Amsterdam afgereisd om het boek, waarover ik je geschreven had, te laten drukken. Terwijl ik dat in gang zette, verspreidde zich alom het gerucht dat er een boek van mij in druk was, en dat ik daarin tracht aan te tonen dat er geen God is. En juist dat gerucht werd door velen vernomen.

Daarop hebben sommige theologen (die wellicht aan de oorsprong lagen van het gerucht) de kans gegrepen om bij de prins en de magistraat een klacht in te dienen over mij. Daarnaast hebben de lompe cartesianen, van wie men dacht dat ze mij gunstig gezind waren, niet opgehouden overal mijn opvattingen en mijn geschriften te verwensen, om zo die verdenking van zich af te schudden, en ze gaan daarmee nog altijd door.

Toen ik dat te weten kwam via enkele betrouwbare personen, die tevens bevestigden dat de theologen mij te allen kante belagen, heb ik besloten de uitgave die ik voorbereidde uit te stellen tot ik enig zicht krijg hoe de zaak zal aflopen; ik had me voorgenomen je het besluit voor te leggen dat ik dan zou nemen. Maar de onderneming lijkt elke dag slechter te evolueren en ik ben niet zeker wat ik uiteindelijk zou doen.

Ik wou echter ondertussen mijn antwoord op jouw brief niet langer uitstellen; ik ben je zeer dankbaar voor jouw zeer vriendschappelijke raadgeving, waarvan ik echter verdere verduidelijking wens, zodat ik zou weten welke leerstellingen jij denkt dat het zijn die het beoefenen van de godsdienstige deugdzaamheid aan het wankelen lijken te brengen. Want ik geloof dat al wat mij in overeenstemming lijkt te zijn met de rede, ook bij uitstek nuttig is voor de deugdzaamheid.

Ten slotte wens ik, als dat je niet teveel moeite kost, dat je mij de plaatsen aanwijst in de Theologisch-Politieke verhandeling die een steen des aanstoots hebben gevormd voor de geleerde heren. Ik wens immers die verhandeling te voorzien van een aantal aantekeningen, en zo mogelijk vooringenomen opvattingen over die verhandeling op te heffen.

Brief 68 Toelichting

Spinoza maakt zijn beklag over de omstandigheden die ertoe geleid hebben dat hij de publicatie van zijn Ethica heeft moeten uitstellen (en zelfs afzien van de publicatie ervan tijdens zijn leven, zoals zal blijken). Dat de theologen en predikanten de publicatie willen verhinderen, zelfs op grond van een louter gerucht, dat ze overigens wellicht zelf hebben verspreid, over de ongodsdienstigheid ervan, was te verwachten, zeker nadat vrij algemeen bekend was geworden dat de TTP van zijn hand was.

Dat ook de filosofen zich tegen hem zouden richten, had Spinoza ook kunnen weten: hij had zijn afkeuring voor Descartes nooit onder stoelen of banken gestoken. Dat hij desondanks als een aanhanger van het (verboden!) Cartesianisme gebrandmerkt werd, was hen een doorn in het oog. Door zich te distantiëren van Spinoza wensten zij zich te onttrekken aan elke verdenking van goddeloosheid, die hun eigen zaak in het gedrang zou kunnen brengen.

Het verwijt dat men Spinoza maakt, gaat naar de grond van de zaak: hij beweert dat er geen God is. En dat is inderdaad zo, althans vanuit het standpunt van de theologen, de predikanten, het gemene volk en in die mate ook het staatsgezag. Spinoza’s God is niet die van hen, en hun God is niet die van Spinoza. Spinoza meent dat hun God allesbehalve goddelijk is, en wenst die met zijn Ethica (zie bijvoorbeeld het Appendix bij deel 1)te vervangen door de ware God, zoals hij ook hun godsdienst wenste te vervangen door de ware godsdienst in zijn TTP. Over dat volgens hem onterechte verwijt van atheïsme zal Spinoza zijn beklag maken in de brief aan Jacob Ostens (43), waarin hij antwoordt op het uitvoerige pamflet (Brief 42) dat Lambert van Velthuysen schreef in reactie op de TTP, op verzoek van Jacob Ostens.

En dan richt Spinoza zich rechtstreeks tot zijn ‘vriend’. Hij wenst duidelijkheid over Oldenburgs krampachtige en teleurstellende waarschuwing over leerstellingen in de Ethica die zouden kunnen geïnterpreteerd worden als aanzettend tot ontucht (!). Hoe zou een streng filosofisch, ethisch werk zoals de Ethica immers als zodanig geïnterpreteerd kunnen worden?

Hij vraagt tevens opheldering over die aspecten in de TTP die bij Oldenburg in eerste instantie een negatieve reactie hadden veroorzaakt (Brief 61 en de daaraan voorafgaande brief, die hij al dan niet ontvangen heeft). Die opmerkingen zou hij dan nuttig kunnen verwerken, en de ‘vooroordelen’ weerleggen, in aantekeningen bij een nieuwe uitgave van de TTP. Een aantal van dergelijke aantekeningen, in totaal 36, vinden we inderdaad terug in postume edities. Het is echter niet zeker dat ze allemaal van de hand van Spinoza zelf zijn; voor slechts een vijftal lijkt dat het geval te zijn, die men heeft aangetroffen in een exemplaar van de TTP. Na de pijnlijke episode in 1995 over de Ethica-aantekeningen in het Leidse exemplaar weten we dat men voorzichtig moet zijn met dergelijke toewijzingen.

De houding van Spinoza is overduidelijk. Hij kan zich niet voorstellen dat er in de Ethica stellingen zouden aangetroffen worden die ontaarde mensen zouden kunnen aangrijpen om hun ondeugden goed te praten, tenzij men met die ontaarde mensen natuurlijk filosofische atheïsten zou bedoelen (zoals Spinoza zelf), en met hun ondeugden niets anders dan hun weigering om de theologen en predikanten na te praten. Enkel een totaal onterechte en volkomen ongegronde gelijkschakeling van atheïsme en immoraliteit kan de aanleiding zijn voor de vreesachtige waarschuwing van Oldenburg. Noch door zijn persoonlijke levenswandel, noch door enig geschrift heeft Spinoza ooit iemand ertoe gebracht ook maar een ogenblik van het rechte pad af te wijken. Door bovendien te weigeren dat zijn TTP in het Nederlands werd vertaald, en door de publicatie van de Ethica tegen te houden, zou de verantwoordelijkheid voor het aanzetten tot ondeugd of ontucht paradoxaal genoeg integendeel vooral moeten gelegd worden bij diegenen die zijn ideeën bij het gewone volk bekend maakten, en wel precies in de geschriften waarin ze deze ideeën zogenaamd weerleggen en halfhartig bestrijden.

Ook over de opmerkingen van Oldenburg en zijn vrienden bij de TTP is Spinoza hoewel steeds voorbeeldig beleefd, toch behoorlijk laatdunkend: hij heeft het over scrupulus, letterlijk een klein scherp kiezelsteentje, of het kleinst mogelijke gewichtje, en praejudicia, vooringenomenheid.

Ongetwijfeld is dit de normale reactie van een auteur aan wie een buitenstaander goedbedoelde wijze raad meent te moeten geven. Spinoza besefte maar al te goed dat zijn opvattingen, meer bepaald over God en godsdienst, niet goed zouden onthaald worden bij theologen en predikanten, en dat die ook het gewone volk tegen hem zouden opzetten, en hem aanklagen bij de burgerlijke overheid; dat was immers ten overvloede gebleken bij de publicatie van de TTP. Maar de toezeggingen van steun en verdediging van Oldenburg, mede namens zijn Society, indachtig, daagt hij hem uit aan te tonen waar hij volgens hen in de fout zou gegaan zijn. Met de mening van de anderen hoefde hij immers toch geen rekening te houden, of had Oldenburg hem dat niet voortdurend op het hart gedrukt?

Brief 62

Henry Oldenburg aan BdS

Londen, 22 juli 1675

Zeer geachte heer, nu onze briefwisseling zo voorspoedig op gang gekomen is, wil ik aan de vriendschapsplicht niet tekort komen door een onderbreking in het briefschrijven. Uit het antwoord dat je me op 5 juli gaf, meen ik begrepen te hebben dat je in gedachten hebt die vijfdelige verhandeling van jou in het publieke domein te brengen; laat me alsjeblieft toe, omwille van de oprechtheid van jouw gevoelens tegenover mij, je aan te raden daarin niets op te nemen dat ook maar enigszins de beoefening van de godsdienstige deugdzaamheid aan het wankelen zou lijken te brengen. In deze uiterst ontaarde en schandelijke tijden jaagt men niets begeriger na, dan dat soort leerstellingen, waarvan de gevolgtrekkingen de wijd verbreide ondeugden lijken te verdedigen.

Overigens zou ik niet weigeren enkele exemplaren van de vermelde verhandeling te ontvangen. Ik zou je enkel dit willen vragen, namelijk dat je die te gelegener tijd zou bestemmen voor een of andere Nederlandse handelaar die in Londen verblijft, en die ervoor zou zorgen dat ze nadien aan mij overgedragen worden. Het hoeft ook niet gezegd te worden dat die boeken op die manier aan mij overgemaakt zijn: als ze maar veilig in mijn bezit zouden komen, twijfel ik er niet aan dat ik een geschikte gelegenheid zal vinden om ze dan van hier uit onder mijn vrienden te verspreiden, en daarvoor een billijke prijs te krijgen.

…/…

Brief 62 Toelichting

Het antwoord van Spinoza op Brief 61 ontbreekt. Blijkbaar heeft Spinoza daarin te kennen gegeven dat hij zijn Ethica voor publicatie wil vrijgeven. In Brief 68 aan Oldenburg vinden we daarvan de bevestiging. Spinoza moet ook enige toelichting hebben verschaft bij de inhoud, wat Oldenburg ertoe brengt om, volledig in tegenstelling met alles wat hij tevoren heeft gedaan om Spinoza aan te moedigen tot het krachtig formuleren van zijn ideeën en het vrijmoedig publiceren ervan, Spinoza nu zeer nadrukkelijk te bezweren toch maar niets te publiceren dat ook maar enigszins zou kunnen geïnterpreteerd worden als ondermijnend voor de beoefening van de godsdienstige deugden. Er zijn immers uiterst ontaarde en schandelijke mensen die hun gedrag zoeken goed te praten aan de hand van dergelijke uitlatingen.

Oldenburg wil wel graag enkele exemplaren van de Ethica wanneer die verschijnt. Hij wenst die echter via een omweg en in het geheim te ontvangen, zodat hij niet gecompromitteerd wordt door zijn contact met Spinoza of het bezit van zijn boek… Als hij de exemplaren zo in handen krijgt, zal hij ze verspreiden, even clandestien allicht, onder zijn vrienden, die er een billijke prijs voor veil zullen hebben.

Deze ronduit abjecte, ja beschamende passages staan wel in schril contrast met de eerdere herhaalde en dringende aanmoedigingen van Oldenburg en met de verwijten die hij tot Spinoza richtte in verband met zijn uitstelgedrag en zijn volgens hem volkomen onterechte vrees voor repercussies, en vooral met de steun die hij Spinoza toezegde, niet alleen in zijn eigen naam, maar ook namens de hele republiek der letteren, en de dure eden die hij daarvoor zwoer.

Als een echte angsthaas drukt Oldenburg Spinoza nu op het hart om geen enkel risico te nemen en erop toe te zien dat hij niets publiceert dat zelfs maar de indruk zou kunnen wekken dat het ingaat tegen de godsdienst, de theologen of de predikanten, daar waar hij die eerder als blaffende honden had afgedaan; of iets dat de goede zeden in het gedrang zou kunnen brengen, alsof Spinoza ooit iets zou zeggen of schrijven dat strijdig zou zijn met de welvoeglijkheid of de allerhoogste morele normen! Oldenburg neemt bovendien alle mogelijke voorzorgen om te verhinderen dat men hem in verband zou kunnen brengen met Spinoza, zelfs op zakelijk gebied. Van je vrienden moet je het hebben…

Oldenburg is hypocriet, zoals het betaamt voor iemand met zijn functie als secretaris van een koninklijk genootschap; dat is de prijs die men betaalt voor een hoge bescherming en erkenning. Wellicht komt daar nog bij dat Engeland nog maar net een derde oorlog heeft uitgevochten met Nederland, en dat Spinoza’s Tractatus Theologico-Politicus ondertussen verboden is in Nederland en in heel Europa bestempeld wordt als een goddeloos, hels geschrift. In het openbaar zal Oldenburg dus elke associatie met Spinoza vermijden, terwijl hij hem privé blijft bestoken met vragen over zijn ideeën en zijn geschriften, uit naam van hun ‘vriendschap’, natuurlijk.

Brief 61

Henry Oldenburg aan BdS

Londen, 8 juni 1675

Ik wil deze geschikte gelegenheid niet laten voorbijgaan die de hooggeleerde heer Bourgeois, doctor in de geneeskunde van de universiteit van Caen en de gereformeerde godsdienst toegedaan, die nu naar Nederland vertrekt, mij biedt, om je langs deze weg te laten weten dat ik enkele weken geleden mijn dank betuigde voor jouw verhandeling die je mij toestuurde, maar die mij nooit in handen gekomen is, maar dat ik twijfel koester of die brief van mij jou wel ter hand gesteld is.

Daarin gaf ik over die verhandeling mijn mening te kennen die ik nu hoe dan ook, nadat ik dat nader onderzocht en overwogen heb, als erg voorbarig beschouw. Toen leken sommige zaken mij in een richting te gaan die schadelijk is voor de godsdienst, omdat ik die toen beoordeelde met de maatstaven die het gros van de theologen en de vaste formules van de confessies (die al te zeer door partijdigheid geïnspireerd lijken) volop voorhouden.

Maar toen ik het hele opzet nog eens dieper overdacht, ontdekte ik talrijke zaken die mij ervan overtuigen dat het helemaal niet jouw bedoeling is om ook maar iets te ondernemen ten nadele van de ware godsdienst of de solide filosofie, maar dat je je integendeel beijvert om het authentieke doel van de christelijke godsdienst en niet minder de goddelijke sublimiteit en uitmuntendheid van de vruchtbare filosofie aan te prijzen en te ondersteunen.

Omdat ik nu meen dat jij net dit in gedachten hebt, wil ik je met aandrang vragen aan je oude en eerlijke vriend, die de goede afloop van een zo goddelijke onderneming geheel en al toejuicht, met frequente brieven te willen uitleggen wat je nu met die bedoeling voorbereidt en overweegt.

Ik zweer je een heilige eed dat ik niets daarvan aan enig sterveling zal onthullen, als je mij althans de geheimhouding oplegt. Ik zal mij er enkel op toeleggen om goede en scherpzinnige personen geleidelijk aan mentaal voor te bereiden op het aannemen van de waarheden die je ooit ruimer aan het licht zal brengen, en om de vooroordelen die tegenover jouw gedachten ontstaan zijn uit de weg te ruimen.

Indien ik mij niet vergis, komt het me voor dat jij de natuur en de kracht van het menselijk brein buitengewoon diep doorgrondt, evenals zijn vereniging met ons lichaam. Ik verzoek je nadrukkelijk mij jouw gedachten over die kwestie te willen uiteenzetten.

…/…

Brief 61 Toelichting

Tussen Brief 33 en deze Brief 61 zijn welhaast tien jaar verlopen. We weten niet of de briefwisseling in de tussentijd volledig is stilgevallen, mede omwille van de oorlogsomstandigheden. In de volgende brief (62) verheugt Oldenburg zich over de hervatting van de correspondentie, maar Spinoza’s antwoord op Brief 61 is niet bewaard, evenmin als de brief van Oldenburg die aan Brief 61 voorafging.

Blijkbaar heeft Spinoza de Tractatus Theologico-Politicus, die in 1670 anoniem verscheen, naar Oldenburg verzonden, of hem dat althans aangekondigd, maar die zending is niet aangekomen. Toch blijkt Oldenburg op de hoogte te zijn van de inhoud, hetzij door de tussenliggende briefwisseling, hetzij doordat hij via andere wegen een exemplaar heeft verworven van de Tractatus. Anderzijds moedigt hij Spinoza op de gebruikelijke manier aan om hem via frequente brieven op de hoogte te houden van zijn verder onderzoek en de geschriften die hij blijkbaar in voorbereiding heeft, wat dan op de Ethica moet slaan, waarover Spinoza dus iets moet losgelaten hebben.

De eerste reactie van Oldenburg op de TTP, die Spinoza niet bereikt heeft, was veeleer negatief, omdat hij het boek las zoals de theologen en de predikanten. Bij nader toezien echter, meent hij dat Spinoza’s opvattingen enkel gericht zijn op de bevordering van de ware godsdienst en de filosofie. Vanwaar deze ommezwaai? Wellicht vreesde Oldenburg dat zijn oorspronkelijke negatieve reactie bij Spinoza in slechte aarde zou vallen en dat hij niet meer geneigd zou zijn om de correspondentie te hervatten. Om dus weer bij hem in het gevlei te komen, trekt hij zijn bezwaren in, en spreekt hij zijn overtuiging uit dat Spinoza nooit iets zou ondernemen dat zou ingaan tegen de ware godsdienst en de degelijke filosofie.

Na die nogal hol klinkende captatio benevolentiae vervalt Oldenburg in zijn gewone rol, die van de ‘vriend’ die zoveel mogelijk wenst te weten te komen van Spinoza’s ideeën en plannen, nog voor die vaste vorm krijgen. Hij gaat nu wel heel ver in zijn formulering: waar hij in een vorige brief (31) al zijn goede trouw toezegde en Spinoza zijn woord gaf dat hij kon rekenen op zijn steun en die van de ware wetenschappers (aangezien hij toch niets tegen God of de Voorzienigheid zou schrijven…), doet hij nu een heilige gelofte om niets daarvan voort te vertellen (teminste, als Spinoza daarop zou aandringen) en om de geesten rijp te maken voor Spinoza’s ideeën, inzonderheid die over het menselijk denkende brein (het tweede deel van de Ethica) en de band met het lichaam (het derde, vierde en vijfde deel?).

Het is opmerkelijk dat Oldenburg in zijn brieven nog geen enkele keer ook maar iets heeft prijsgegeven over zijn eigen ideeën over God en godsdienst, op enkele gemeenplaatsen na, terwijl Spinoza herhaaldelijk in zijn kaarten liet kijken, ook al besefte hij dat hij zich daardoor blootstelde aan ernstige gevaren. Dit is geen open briefwisseling tussen vrienden, of tussen geleerden, althans niet wat filosofische en theologische kwesties aangaat, maar een volgehouden inspanning door Oldenburg om Spinoza aan te zetten tot het vrijgeven van zijn gedachten over God, zowel via publicaties als in zijn correspondentie met Oldenburg.