Cinq colonnes à la une!

Antisemitisme

In België en in verscheidene andere westerse landen is het belijden of verdedigen van antisemitisme, net als andere vormen van racisme, een strafbaar feit, net zoals het ontkennen van de Holocaust, de vernietiging van de Joden onder het Naziregime in Duistland.

In andere landen behoort antisemitisme als het ware tot de staatsgodsdienst; dat is zonder meer zo voor de Islamstaten. Ik wil me niet uitspreken over de wereldpolitiek ten aanzien van Israël en van de Islam. Ik wil hier enkel even de aandacht vestigen op een detail van het historische en het hedendaagse antisemitisme, namelijk de zogenaamde Protocollen van de Oudsten van Sion.

Het gaat om een document dat beweert opgesteld te zijn op een geheim Joods congres, waarin de Joodse leiders hun plannen ontvouwden om de wereldheerschappij te grijpen. Sinds het document voor het eerst verschenen is rond 1900 hebben alle antisemitische krachten het gebruikt als een belangrijk argument om hun Jodenhaat te staven.

Vrijwel onmiddellijk na het verschijnen is gebleken dat het om een vervalsing gaat. Men heeft door nauwkeurige tekstvergelijking kunnen vaststellen dat het vrijwel helemaal is gekopieerd van twee andere teksten, waarvan de ene niet eens over de Joden gaat en de andere een hoofdstuk uit een roman is. Ook nadien is telkens weer gewezen op het feit dat dit document een totale vervalsing is, met alle mogelijk bewijsmateriaal, bijvoorbeeld in een reeks artikels in The Times van London in 1921. Sindsdien zijn talrijke wetenschappelijke artikels en zelfs hele boeken aan deze problematiek gewijd.

Toch is deze tekst een eigen leven blijven leiden.

Het bekendste geval is natuurlijk Hitler en Nazi-Duitsland. In Mein Kampf schrijft Hitler dat hij op de hoogte is van de argumenten die de vervalsing bewijzen, maar dat hij ze niet gelooft: kranten staan vol leugens. De Protocollen werden verplichte Nazi-literatuur.

Een minder bekend maar toch wel opmerkelijk ander geval is dat van Henry Ford, de automobielfabrikant en notoir Jodenhater, die 500.000 exemplaren liet drukken en verspreiden. Later heeft hij toegegeven dat hij zich daarmee vergist had, zonder weliswaar zijn anti-Joodse houding op te geven.

Ook vandaag nog is dit document actueel. De Islamstaten drukken het in grote oplagen en verspreiden het onder de bevolking. In verscheidene staten is het een verplicht onderdeel van het basisonderwijs. Politieke leiders verwijzen ernaar en citeren eruit. Populaire Tv-feuilletons zijn erop gebaseerd. Ook in het handvest van Hamas is het vermeld, met citaten.

Het is moeilijk om een vergelijkbaar geval van fraude te vinden, en zeker een met dezelfde verschrikkelijke gevolgen. Men weet dat het Boek van Mormon een soort van vervalsing is: het is allicht niet door engelen geschreven op gouden platen, maar door de stichters van de godsdienst; het is merkwaardig dat zovele aanhangers daarvoor blind blijven, maar dat gebeurt wel vaker met religieuze teksten. Edoch, wat men overigens over de Mormonen mag denken, zij zijn op geen enkele manier te vergelijken met het Nazisme of de Islamterreur, en het verwarde maar eigenlijk onschuldige Boek van Mormon al evenmin met de infame Protocollen.

Wie meer wil weten over dit intrigerende verhaal kan het best terecht op het Wikipedia-artikel hierover, maar dan wel het uitstekend geschreven en sterk gedocumenteerde Engelstalige artikel. Het Nederlandstalige is veel korter, bevat enkele onnauwkeurigheden en vrijwel geen referenties naar de bronnen, en geen materiaal over het ontstellende officiële gebruik van de vervalsing in onze dagen. Sommige teksten hebben uitzonderlijk een beschermd statuut gekregen op de overigens vrije Wikipedia, omdat belagers proberen de tekst te saboteren.

Vrijheid van mening is geen absoluut recht.

Het recht van de waarheid wel.

Als kind was ik altijd onder de indruk van de Goede Week, toen de passie van Christus met speciale liturgische aandacht herdacht werd. De gegevens zijn ons, ouderen bekend: Christus deed zijn intrede in Jeruzalem, vierde met zijn volgelingen het laatste avondmaal, werd verraden door een van hen, gevangen genomen, gemarteld, veroordeeld en ter dood gebracht, en verrees op de derde dag.

De beeltenis van Christus aan het kruis is het meest krachtige symbool van het christendom, vroeger was er geen kamer zonder kruis. Hij heeft zijn leven gegeven voor ons, dat was de boodschap.

Maar dat is enkel zo als je een hele ingewikkelde theologische uitleg geeft. Doe je dat niet, dan blijft er niet veel meer over dan de feiten: een jonge oproerkraaier die al jaren het land op stelten zet met zijn aanklachten tegen de gevestigde macht, vooral de religieuze, gaat een stap te ver, de ‘kerk’ grijpt in, speelt een politiek spelletje met de Romeinse bezetter, en de man wordt uitgeschakeld.

Heeft hij zijn leven gegeven? Wel, hij heeft zich niet verzet: hij is niet gaan lopen, heeft zich niet verweerd tegen de aanklachten, heeft zijn leerlingen niet aangezet om hem te beschermen of te bevrijden. Maar heeft hij zijn leven gegeven om zijn volgelingen te redden? Nee. Wellicht had hij meer kunnen doen voor zijn godsdienst indien hij langer had geleefd en zelf een en ander neergeschreven. Heeft hij als mens iets gedaan dat van belang is voor alle andere mensen voor en na hem? Niet meteen.

Vanwaar komt dan de gedachte dat hij zich opgeofferd heeft?

Christus is niet zomaar een mens. Hij is de zoon van God, en zelf ook God. Hij aanvaardt om als mens te sterven, maar als God zal hij opstaan uit de dood; hij blijft nog even op de aarde ronddwalen en stijgt dan op ten hemel, met zijn lichaam…Door zo te sterven en te verrijzen, maakt hij het mogelijk dat alle mensen ook verrijzen. Hoe dat precies gaat is wat onduidelijk, want wij zien allemaal dat ons lichaam vergaat. Eerst, bij ons overlijden, zal onze ziel naar de hemel gaan, althans als we hier op aarde geleefd hebben zoals het moet, anders gaat ze even naar het vagevuur tot ze gelouterd is en dan pas naar de hemel, ofwel, als we als slechte mens geleefd hebben, gaat ze naar de hel, voor altijd. En later, ooit eens, op het einde der tijden, zal ook ons lichaam verrijzen en met onze ziel verenigd worden.

Wat de kerk zegt is dus: enkel doordat Gods zoon mens is geworden en aan het kruis gestorven, kan de mens verrijzenis verwachten, en eeuwig leven. Wie niet in hem gelooft, verspeelt die kans.

Het is in de evangelies en de brieven van de apostelen wat onduidelijk of ongelovigen ook een onsterfelijke ziel hebben. Meestal wordt gezegd dat zij de eeuwige zaligheid niet zullen bereiken, soms wordt eraan toegevoegd dat zij (eeuwig?) zullen branden in de hel. De boodschap van het christendom was in de eerste plaats: geloof in Christus en gij zult eeuwig leven, gij zult niet echt sterven! De dood is maar een overgang naar een beter leven. De wederkomst van de Messias, de jongste dag, het einde der tijden werd voor heel binnenkort verwacht.

Er is ook nog een vreemd verhaal over de zielen van de mensen die vóór Christus geleefd hebben. Zelfs de katholieke theologen konden het niet over hun hart krijgen om ze voor eeuwig te verdoemen, gewoon omdat ze te vroeg geboren waren. Oplossing: zij zouden ergens in de buurt van de hel in een voorgeborchte gezeten hebben, en Christus zou daar gepasseerd zijn na zijn dood en hen ‘bevrijd’ hebben

Vandaag is dat allemaal veel minder duidelijk. Het einde der tijden lijkt niet echt nabij, wij leven alsof de aarde nog lang zal meegaan.

Wij hebben het ook moeilijk met het exclusieve, ‘katholieke’ karakter van de christelijke boodschap. Wat bijvoorbeeld met al de eerlijke en genereuze mensen die in Boeddha of nog iets of iemand anders geloven? Buiten de katholieke kerk is er geen heil… dat kan toch niet? Je kan toch niet het eeuwig leven mislopen omdat je op een eiland in de Stille oceaan woont en nooit van Christus gehoord hebt?

En een onsterfelijke ziel, dat hebben toch alle mensen? Dat kan toch niet afhangen van het geloven in Christus?

Al die vreemde middeleeuwse theologische kronkels zijn nodig om van Christus’ kruisdood iets zinvols te maken, er betekenis aan te geven voor de mensheid. Neem die uitleg weg en wat overblijft, is een vrij banaal verhaal, zoals we er veel gekend hebben in de geschiedenis. De gelijkenis met de dood van Socrates is treffend. Maar op diens dood is geen wereldgodsdienst gebouwd, al leeft ook hij voort in de harten van vele mensen.

Ik heb niet de indruk dat er vandaag veel moderne theologen zijn die de oude dogma’s nog letterlijk nemen. Maar er zijn er nog minder die ze openlijk in twijfel trekken en nog veel minder die een andere, aanvaardbare uitleg willen of kunnen geven aan de moderne mens.

Als ik met ‘gewone gelovigen’ praat, dan zeggen die eerlijk dat ze dat allemaal niet geloven, en dat dat ook niet de essentie van hun geloof is. Wat ze dan wel geloven? Dat er nog ‘iets’ anders of groter is dan alleen maar de mens, bijvoorbeeld, maar wie of wat dat is… Dat een gelovige houding zinvol is, meer troost biedt dan te moeten aanvaarden dat er alleen dit korte leven is, alleen deze wereld.

Als de kerk nog een kans wil maken zal ze eerlijke antwoorden moeten geven op de oprechte vragen die de mensen zich stellen over de bizarre boodschap die de kerk eeuwenlang klakkeloos verkondigd heeft, hoewel ook zij goed wist dat onderweg wel eens iemand zich vergist had. Men zal terug moeten naar de evangelische basis: bemint elkander. Al de rest is ballast waar niemand iets aan heeft, waaraan niemand ooit iets heeft gehad, en miljoenen mensen hebben er hun leven voor gegeven of verloren: Drie-eenheid, heilige geest, onbevlekte ontvangenis, maagdelijke geboorte, onfeilbaarheid van de paus, opname in de hemel van Maria mét haar lichaam, aflaten, realis presentia of de waarachtige aanwezigheid van Christus in het brood en de wijn, biecht, doopsel, doodzonde, heiligmakende genade, verplicht celibaat van de priester, uitsluiting van de vrouw, heiligen, bekering van de heidenen, engelen en duivels, ketters en schisma’s, waar hebben ze het in godsnaam allemaal vandaan gehaald? En hoe is het toch mogelijk geweest dat zoveel mensen dat zolang geslikt hebben?

De christelijke boodschap was historisch verrassend en waardevol.

Wat wij mensen ervan gemaakt hebben, is een puinhoop.

Staat er ooit een nieuwe Franciscus op, die de oude kleren aflegt en naakt de zon tegemoet treedt?

En wordt die dan ook aan de deur gezet, zoals Küng, Curran en zovele anderen?

2000!

De blogstatistieken vertellen me dat deze morgen de 2000^ste unieke bezoeker mijn blog bezocht heeft.

Voor mij is élke bezoeker uniek, natuurlijk.

Ik weet ook niet goed wat de statistieken bedoelen met die term. Ik vermoed dat ze enkel die bezoekers tellen die op een dag één keer langskomen; zo wil men vermijden dat men de gegevens zou manipuleren: vraag je oom of tante om tien keer per dag je blog aan te klikken, en je bent nummer één! Ook de eigen consultaties tellen niet mee in deze statistiek.

Toen ik mijn blog begon in februari 2006, ongeveer op de dag van het officiële begin van mijn pensioen, had ik geen flauw idee wat ik ervan zou maken, en nog veel minder of er ook bezoekers zouden opdagen. Ik heb na een tijdje collega’s van het werk en andere vrienden en kennissen een mailtje gestuurd om ze mede te delen dat ik op pensioen was en dat ze, als ze dat wilden, toch met mij contact konden houden via mijn blog.

Bloglezers zijn anoniem, ik kan niet zien wie er langskomt.

Soms ontmoet ik een lezer de visu: Ha, ik heb je blog gezien, niet alles gelezen natuurlijk, maar: tof hoor!

Soms krijg ik een reactie via de mail, en tot nog toe zijn die allemaal positief, blijkbaar heeft nog niemand zo diep aanstoot genomen aan wat ik schrijf dat hij of zij ervoor in de pen klom, of mijn ruiten kwam ingooien.

Met dit ietwat feestelijk berichtje, precies op de verjaardag van Lut dan nog, wil ik iedereen die passeerde: familie, vrienden, kennissen, oud-collegae, toevallige bezoekers, trouwe klanten of verdwaalde Canadezen, senioren of tieners, kortom jullie allemaal, heel oprecht danken voor de belangstelling en de aanmoediging.

En tot binnenkort!

Van harte,

Karel





PS Op de foto een van mijn favoriete plekjes uit mijn jeugd in Eeklo.

ex libris: Reichs, Pears & Hill

Krimi’s lezen is een tijdverdrijf. Het verzet je gedachten door je mee te slepen in een spannend, vlot geschreven verhaal, waarin de auteur de oplossing van een misdaad handig voorspiegelt maar steeds opnieuw uitstelt tot op vrijwel de laatste bladzijden. Dat veel lezers zich tot het genre aangetrokken voelen, moge blijken uit de verscheidenheid en de oplages van het enorme aanbod in zowat alle talen, en dat sinds mensenheugenis. Heel veel van die verhalen worden vandaag nadien verfilmd tot reeksen, miniseries, Tv-films of regelrechte kaskrakers. Maar een film is geen boek, laten we wel wezen. Bij het lezen werkt je verbeelding, film of Tv kan in het beste geval enkel de spanning oproepen. Beelden zijn visueel, (goede) literatuur doet hetzelfde, maar de eigen inspanning van de lezer is veel belangrijker, en dat maakt het zoveel leuker.

Laatst las ik er nog drie uit een doos met allerlei boeken, ‘geërfd’ van Birgit en Luk, die hun boekenkasten aan het opruimen waren.

Iain Pears is een Brits journalist en specialist in 18^deeeuwse Britse (schilder)kunst. Hij heeft een reeks lopen met een politieagente bij de Italiaanse afdeling van de politie die zich met kunstroof bezighoudt en een Britse kunsthandelaar. The Last Judgement (1993) brengt ons van Rome naar Zwitserland, Frankrijk en Engeland en van het heden naar de tweede wereldoorlog. De aangesneden thema’s zijn belangrijk, niet in het minst de dubbelzinnigheid van heldhaftigheid en lafheid in de oorlog en het verzet en de tragiek van overlevenden, zowel slachtoffers als oorlogsmisdadigers. Het is dus een menselijk verhaal, en de beide hoofdpersonen zijn ook vrij gewone mensen, geen superdetectives. Hun dialogen zijn puntig en amusant, soms in schril contrast met de feiten en hun motieven die ze op hun weg vinden. Ook dat helpt allemaal om te blijven lezen, 340 bladzijden lang, en dat houdt je niet langer dan een dag in je luie zetel.

Kathy Reichs is echt een Amerikaanse forensische antropologe, en blijkbaar niet de eerste de beste, zoals moge blijken uit haar cv. Maar zij is dus ook auteur van krimi’s met als hoofdpersonage… een Amerikaanse forensische antropologe. Ik las van haar Fatal Voyage (2001), 433 pp. en ik heb het ook in korte tijd uitgelezen. De eerste hoofdstukken lezen een beetje als een artikel in The New Yorker van vroeger; daarin verschenen af en toe heerlijke reportages over echt gebeurde misdaden, beschreven vanuit een diep doorleefde human interest optiek. Je krijgt dus een massa enigszins droge informatie, met de feiten tot in het kleinste detail, de beschrijving van de procedures, de wetenschappelijke methodes bij het verwerken van de gegevens en de materiële aanwijzingen. Maar er gaat ook veel aandacht naar de gevoelens van de personages, groot en klein, en je krijgt een boeiend, uiterst geloofwaardig verhaal, je vergeet gewoon dat je met fictie te doen hebt. Ook hier zijn de dialogen scherp en origineel, nog beter vond ik dan bij Iain Pears, af en toe moest ik ze tweemaal lezen voor ik ze doorhad, leuk, zo uitgedaagd worden, da’s eens wat anders dan voorspelbaar gezemel. Kathy Reichs’ hoofdpersoon, Tempe Brennan, is een vrouw van vlees en bloed en ook dat is een verademing, een nodige afwisseling voor de onvermijdelijke ongenuanceerde macho’s die je als hoofdfiguur voorgeschoteld krijgt in veel krimi’s. Er wordt al eens uitgehuild en het geweld, hoewel ruim aanwezig, is veel minder gratuit.
De website van Kathy Reichs is best leuk, een bezoekje waard.

Men vergelijkt Kathy Reichs vaak met Patricia Cornwell, en wel in haar voordeel: zij zou stukken beter zijn dan de toch wel bekende Cornwell. Tijd dat ik ook eens iets van haar ga lezen, dan kan ik zelf oordelen.

Dritte im Bunde is Good Morning, Midnight, 2004, 612 pp., van Reginald Hill. Wellicht zegt de naam van de auteur niet veel, maar in grote letters staat op het kaft vermeld: featuring dalziel and pascoe. En die namen zie ik voortdurend in de Tv-programmagids. Dalziel is Schots voor ‘ik durf’ en wordt uitgesproken ‘die-él’, zegt www; ik heb nog geen aflevering gezien. Good Morning, Midnight is de twintigste van een reeks die begon in 1970, maar mijn eerste kennismaking met de auteur en zijn wereld. Het is een krachtig verhaal, met allerlei bochten en verrassingen in de intriges, met kleurrijke personages en vele verwijzingen naar de wereld om ons heen. We krijgen het verhaal vooral te zien van uit het standpunt van Pascoe, de ondergeschikte van Dalziel, maar hij is geen sophomore sidekick voor zijn baas zoals bij Morse, bijvoorbeeld. Hij is het eerlijke, verstandige, menselijke midden. Andere figuren krijgen ook hun zeg, bijvoorbeeld in verklaringen die ze afleggen, lange monologen die ze voor de bandopnemer van Pascoe debiteren. Dat geeft wat afwisseling in de stijl, al heb je dat niet echt nodig, want Hill is een meesterlijk verteller, met een oog voor details, stemmingen, kleuren, geuren en menselijke zwakheden zowel als hun betere kanten. Grote verhalen, zoals de oorlog in Irak en de economische ontwikkelingen van de laatste dertig jaar vormen een brede achtergrond voor de kleinere verhalen van concrete mensen die eten en drinken, werken en slapen, de liefde bedrijven of ervan dromen, kinderen verwekken of baren, leven, laten leven en soms zien sterven of zelfs een handje helpen, al ben je nooit helemaal zeker. Hill is ook een taalvirtuoos, die zijn figuren elk hun eigen versie van het Engels geeft, wat leidt tot verrassend volkse praat bij stevige oude malt whisky en tot subtiele woordschermutselingen met de OED in de hand. Ik betrapte de proeflezers op één nalatigheid: ze laten iemand door de ringer halen, de mangel zeggen wij, maar het is wringer, niet ringer. Dat soort homonieme fouten maak ik zelf ook voortdurend in het Engels, en ook zoonlief Luk doet dat: hij bekende ‘he has one the competition’ voor ‘won’ en zelf schrijf ik wel eens ‘are’ voor ‘our’. Leuk dat je zo’n lipsus languae (zoals wij dat op school noemden, het verschijnsel toepassend op de naam) opmerkt, bewijst dat je niet in slaap gevallen bent, of erger. Laatst las ik een minderwaardige Vlaamse monografie over Richard Strauss, die zo slecht was dat ik ze hier niet zal bespreken, en daar stonden naast allerlei inhoudelijke enormiteiten en stilistische afknakkers ten minste ook drie grove dt-fouten in, naast andere overtredingen van ten minste € 250, zelfs volgens het aangepaste tarief, foei!

Er is blijkbaar veel geld te verdienen met krimi’s. Dat deert me niet, zolang ik er zelf ook plezier aan beleef. Voor mij is Reginald Hill de meest interessante auteur. Ik vraag me alleen af of ik dat na twintig turven nog zou zeggen. Maar er zijn nog zoveel andere, ik hoef me niet te vervelen, is dat niet knap? Vive l’embarras du choix!

capotasto

Gitaarspelers weten perfect wat dit handige voorwerp is: een klem die je op de hals van je gitaar bevestigt om zo gemakkelijker andere, hogere noten te kunnen spelen.

Mijn eerste kennismaking met dit vreemde ding dank ik aan Urbanus, die het in een van zijn conférences had over zijn ‘kapotasterken’. Het is me blijkbaar altijd bijgebleven.

De oorsprong van het woord is Italiaans, waar capo betekent: baas, chef, zoals in de bekende maffioso-uitdrukking capo di tutti capi; tasto is toets. Een capotasto is dan een baas van de toetsen.

Op een gitaar heb je fretten, metalen strips die dwars op de hals staan; je maakt de snaar korter door je vinger te drukken net voor een fret; hoe dichter bij de kam, hoe hoger de toon. De kam is een soort houten brug waarover de snaren strak gespannen zijn. Door je vinger of een voorwerp op alle snaren tegelijk te plaatsen, verhoog je de toon van alle snaren met een halve of een hele toon.

Zo’n voorwerp is dus baas over alle snaren en toetsen, vandaar capo tasto, of capotasto.

In het Engels zegt men meestal gewoon capo.

Capodaster of capotaster is een verbastering, -er betekent meestal: die iets doet: loper, zwemmer, dader.

In het Duits is het Kapodaster of Kapotaster, zelfde redenering wellicht.

In het Frans gebruikt men capo d’astre(s), een volksetymologie voor capo tasto. Een volksetymologie vervormt een onverstaanbaar woord tot een meer bekend woord dat erop lijkt: tasto wordt d’astre, ‘van de ster(ren)’.

De volgende keer dat je een gitarist bezig ziet, let dan eens op de hals van zijn instrument, misschien zie je er wel de capotasto, de kapodaster.

Een meer alledaags onderwerp kan je niet bedenken, maar waar komen de namen van de dagen van de week vandaan?

Maar eerst deze vraag: waarom zeven dagen? In onze streken is dat pas officieel geworden onder keizer Constantijn, in 321. Hij nam dat gebruik over van het Midden-Oosten, waar een dergelijke indeling van de maand al langer bestond. Voor 321 kenden ook de Romeinen geen weken.

De Babyloniërs, die uitstekende astronomen waren, gebruikten de namen van zon, maan en de vijf zichtbare planeten om de uren van de dag en later ook de dagen van de week aan te duiden. De volgorde was deze: Saturnus, Jupiter, Mars, Zon, Venus, Mercurius, Maan, en dat is ook de (omgekeerde) volgorde van de echte planeten gezien vanaf de zon. Vóór Copernicus ( en nog lang daarna) dacht men dat de aarde in het middelpunt van de wereld stond en dat de zon en de maan ook planeten waren.

In 321 besliste Constantijn dus dat voor heel zijn rijk, en dat was zowat de toen bekende westerse wereld, de week zeven dagen zou hebben. Dat moest wat orde scheppen in de vele plaatselijke gewoonten. De eerste dag en de officiële rustdag was zondag. Normaal zou je dan verwachten dat de volgende dag aan Venus of aan Mars gewijd zou zijn, de buren van de zon in het rijtje hierboven. Waarom werd het dan maandag?

Dat komt zo: als je de zeven ‘planeten’ in de volgorde hierboven beschreven op een zevenhoek (heptagram) of een cirkel uitzet, met de zon bovenaan en vervolgens in de richting van de wijzers van een klok: Venus, Mercurius etc., en je trekt een lijn naar de overkant (of je springt twee planeten over), kom je van de zon uit bij de maan, vervolgens bij Mars, Mercurius, Jupiter, Venus, Saturnus en zo terug bij de zon. Waarom deden ze het zo? Geen idee, het lijkt me een astrologische spielerei…

Dit was dan de volgorde voor de Romeinse weekdagen:

Sol – Luna – Mars – Mercurius – Jupiter – Venus – Saturnus

Men voegde er nog het woord ‘dag’ voor, in het Latijn dies, en de naam van de planeet of godheid werd verbogen in de genitief: de dag van de zon etc.:

dies solis – lunae – martis – mercurii – jovis – veneris – saturni.

Het Frans, het Spaans en het Italiaans zijn de rechtstreekse erfgenamen van het Latijn. Dit zijn hun benamingen, je ziet gemakkelijk het verband:

dimanche – lundi – mardi – mercredi – jeudi – vendredi – samedi

domingo – lunes – martes – miercoles – jueves – viernes – sabado

domenica – lunedì – martedì – mercoledì – giovedì – venerdì – sabato  

Wat merken we daarbij op?

In het Frans en het Italiaans doen ze het zoals wij: maan-dag, dus lun-di, lune-di etc. In het Spaans wordt het woord voor dag gewoon weggelaten en blijft men heel dicht bij de Latijnse genitieven.

Met de naam voor zondag is er iets gebeurd, de zon is helemaal verdwenen en er is een ander woord binnengeslopen, het duidelijkst in domenica; in de christelijke kalender was de zondag ‘de dag des Heren’, dies dominica in het Latijn. Ook dimanche is een verre verbastering daarvan.

Ook met zaterdag is er iets aan de hand. Daarvoor nam men namelijk de oude Joodse benaming over: sabbat of sambat, voor veel bevolkingsgroepen toen de officiële rustdag, zoals nu nog in Israel.

De Germaanse talen, waaronder het Nederlands, het Engels en het Duits, hielden vast aan die zelfde volgorde, maar op hun eigen manier:

zondag – maandag – dinsdag – woensdag – donderdag – vrijdag – zaterdag

Sunday – Monday – Tuesday – Wednesday – Thursday – Friday – Saturday

Sonntag – Montag – Dienstag – Mitwoch – Donnerstag – Freitag – Samstag

De zon heeft hier haar plaats behouden. De afwijkingen beginnen bij dinsdag. Daar heeft men een gelijkaardige Germaanse godheid genomen voor de Romeinse Mars, en dat was Tiwas. Evenzo voor Mercurius, die vervangen werd door Wotan, behalve in het Duitse Mitwoch, evident het midden van de week. Thor of Donar verving Jupiter, en Venus werd Freia. Saturnus bleef dan weer behouden, misschien omdat die geen Germaanse parallel had? Het Duitse Samstag volgt de Romaanse aanpak, het is afgeleid van sa(m)bat-dag. In het noorden van Duitsland zegt men Sonnabend, mooi toch?

Een pun om te eindigen. Waarom eten we op zondag geen oesters of mosselen?

Omdat dat weekdieren zijn…

Een van de meest gebruikte argumenten voor het bestaan van God en voor godsdienstigheid is dit: zonder God is het leven zinloos.

Als we dat omkeren is enkel een godsdienstig leven wel zinvol en geeft God, of zijn bestaan, zin aan het leven.

Wat kan die zin zijn?

De erg kleine kern van gelovigen ziet er niet opmerkelijk veel zinvoller uit dan hun heidense medemensen, dunkt me, en we zien anderzijds die ongelovigen niet bepaald als zombies rondlopen, wanhopig zoekend naar de zin van hun bestaan.

In de brieven van Paulus wordt heel sterk de nadruk gelegd op het hiernamaals: wij zullen niet echt sterven, wij zullen eeuwig leven en de heerlijkheid van God delen, als we tenminste God erkennen. De kruisdood van Christus heeft de mens verlost: wij kunnen nu eeuwig leven. Door zijn verrijzenis heeft hij ons de weg getoond, wij zullen zoals hem verrijzen op de jongste dag. Dit is de kern van het christelijk geloof. Ons leven hier op aarde is kort en vol lijden, maar voor wie hier leeft zoals God en de kerk het voorschrijft, is er een beloning in het hiernamaals, voor de anderen is er eeuwige verdoeming.

Wijs me één gelovige die dat nog zonder verpinken aanvaardt.

Ook vroeger, toen de kerken nog vol zaten op zondag en de kerk ook werelds machtig was, wisten de mensen nauwelijks wat de kerk hen voorhield; het was een geloof van uiterlijkheden, conventies, gewoonten, tot in het ridicule toe, en dat alles in het Latijn, zodat men zelfs de woorden niet kon verstaan die men sprak of zong.

Ik kon me toen al niet voorstellen dat zo’n oppervlakkig gedoe zin gaf aan het leven, en dat deed het ook niet. Bij begrafenissen klonken de woorden van de priester hol als hij beweerde dat de overledene eigenlijk en eindelijk bevrijd was van dit aardse bestaan en naar de hemel was, en dat wij dus geen verdriet moesten hebben. De mensen wisten wel beter, en ze hadden wél verdriet natuurlijk, je staat toch niet te lachen bij een kist?

En die godsdienstigheid was ook geen garantie voor een zinvol leven: de mens is een zondaar, het rijtje overtredingen was eindeloos, dagelijkse en doodzonden, die een mens konden uitsluiten van de eeuwigheid! Gelukkig was er de biecht, enkele Onzevaders en Weesgegroeten en zelfs de doodzonden waren vergeven, elke week opnieuw…

Ooit zei een getrouwde professor theologie me dat zonder de eeuwigheidsdimensie zijn huwelijksliefde ondenkbaar was. Ik vraag me nog steeds af wat hij daarmee bedoelde. Zien zij elkaar liever omdat ze weten dat ze eeuwig zullen leven? Zal hun liefde de dood overleven? Eeuwig zijn, letterlijk? Het zou mooi zijn, maar ik vrees dat het een begoocheling is.

Tijdens een Leuvens colloquium over het leven na de dood werden de experts geconfronteerd met het verlangen van een moeder om in het hiernamaals haar gestorven kind terug te zien. De aanwezige filosofen en theologen waren het er onder elkaar vrijwel over eens dat dat niet letterlijk het geval zou zijn: het eeuwig leven is geen leven zoals het aardse, onze lichamen zullen er niet zijn zoals hier en zo verder, de hereniging met onze overleden geliefden moet eerder symbolisch gezien worden, een soort van samen met alle anderen opgenomen zijn in een groter geheel… Maar een van de belangrijkste theologen van onze dagen, Schillebeeckx, maakte zich behoorlijk boos: zoiets zeg je niet aan een rouwende moeder! Vanuit een psychologisch en menselijk standpunt had hij overschot van gelijk, en het ‘kan geen kwaad’ dat die moeder zo denkt, als dat haar helpt om met haar verdriet te leven.

Godsdienstigheid wordt dan, zoals in oosterse godsdiensten, een therapeutische levenshouding, een manier om ons bestaan hier dragelijk te maken, zonder pretenties op absolute waarheid. Dat is niet wat de kerk ons voorgehouden heeft en blijft voorhouden. Maar het zou wel eens kunnen dat voor de zeldzame overblijvers het geloof precies dat is: het maakt hen rustiger, het geeft hen troost, het maakt hen optimistisch, het geeft zin aan een bestaan dat, omdat het eindig is en lijden met zich meebrengt, op zichzelf onvolkomen is.

Dat lukt natuurlijk enkel indien het bestaan hier zo vervuld is van lijden en dood dat het een mens teveel wordt. En inderdaad, waar de kwaliteit van het leven laag is, is religie prominent. Het lijkt erop dat de lijdende mens zichzelf een waarheid maakt om te kunnen overleven ondanks het leed. Aldus heeft niet God de mens, maar de mens zijn God gemaakt, en zo zijn zinloos lijden zinvol gemaakt: zalig die lijden, want zij zullen de hemelse zaligheid bereiken.

Voor mensen die het hier op aarde al goed hebben, en die de kracht kunnen opbrengen om het onvermijdelijke leed te verwerken, is het veel minder evident om zo’n uitgesteld geluk te verzinnen ter compensatie. Velen onder ons genieten van het leven onder de beste omstandigheden, in een verzorgingsstaat die tot voor kort ondenkbaar was, en waarvan helaas vele andere bewoners van deze aarde nog niet eens kunnen dromen, zo onvoorstelbaar groot is het verschil tussen een bestaan in bijvoorbeeld Darfoer en hier in Vlaanderen. Ons leven hier is zinvol genoeg om geen zingever te moeten verzinnen of aanvaarden.

Indien enkel het geloof zin geeft aan het leven, waarom zijn de kerken dan leeg? Waarom staan priesters helemaal onderaan als er naar geloofwaardigheid gepeild wordt? Waarom geloven zoveel bewonderenswaardige medemensen niet meer in God of hiernamaals?

Het geloof was vroeger al maar een heel wankele steun, ook voor eenvoudige mensen. Onze optimale levensomstandigheden hebben het geloof zijn zin ontnomen en die aan het leven zelf gegeven.

Het leven is maar zinloos als we niet in elkaar geloven, als we niet met elkaar kunnen samenleven en als we het leven hier op aarde zelf in het gedrang brengen.

Hoe noemt men de typisch Belgische vorm van bebouwing?

            Lintbebouwing, één grote ruimteverspilling

Wanneer woedde de Spaanse burgeroorlog?

            1936-1939, en je hoort er niets over in geschiedenislessen.

Wat is de Onbevlekte Ontvangenis?

            Niet de maagdelijke geboorte, zoals iedereen denkt, maar de conceptie van Maria zonder erfzonde; niet dat iemand ervan wakker ligt…

Wat zijn Vlaamse Polyfonisten? Ken je er een?

            Ze maakten meerstemmige vocale muziek van 1450 tot 1625: Ockegem, Gombert, Lassus, de Monte, Sweelinck…

Wie was een wereldberoemde drukker en uitgever in Antwerpen in de zestiende eeuw?

            Plantijn, ga eens naar het museum, je zal er geen spijt van hebben.

Ken je een Belgische Nobelprijswinnaar?

            Pater Pire, Christian De Duve, Ilya Prigogine, en Maeterlinck voor literatuur.

Wie was Peter Benoit? Ken je een werk van hem?

            Vlaamse musicus en componist, 1834-1901: De Schelde

In welke kunsttak waren André Cluytens, Vina Bovy en Rita Gorr actief?

            Cluytens was onze beroemdste dirigent, de twee dames beroemde operazangeressen, en ik bedoel wereldberoemd!

In welke stad overleed Puccini? Ken je een werk van hem?

            In Brussel, bij een keeloperatie; Turandot, La Bohème, Butterfly…

Wie schreef Lolita?

            De meester van de stijl, Vladimir Nabokov; ik vertaalde een kortverhaal van hem op mijn blog.

Wie schreef: ‘Dune’ (Duin)?

            Frank Herbert, en er volgde nog een hele reeks heerlijke SF.

Wie schreef Hautekiet?

            Gerard Walschap op zijn best.

Bij welke gebeurtenis waren ook Jan van Renesse, Willem Van Saeftinghe en Jan Borluut betrokken?

            1302, de slag der Gulden Sporen!

Wanneer waren de Vlaamse Primitieven actief? Ken je er een?

            1450-1550 Van Eijck, Memlinc, Bouts, Van der Weyden…

Wie beeldhouwde De Burgers van Calais?

            Auguste Rodin beeldde deze gijzelaars uit die aan de Engelsen werden uitgeleverd.

Waar hangt Rubens’ Kruisafneming?

            In de Antwerpse kathedraal, prachtig gerestaureerd, maar een uitdagend symbool van de wereldlijke macht van de kerk.

Welke volksgroep in het Ottomaanse rijk werd in 1915-16 het slachtoffer van genocide?

            De Armeniërs, ooit bij de eerste christenen.

Wie schreef Canto General? Wie componeerde de muziek?

            Pablo Neruda en Mikis Theodorakis; lezen en luisteren!

Wat zijn de Hebriden? Wie componeerde een muziekstuk met die naam?

            Die eilanden liggen ten noordwesten van Schotland; Mendelssohn.

In welk werelddeel ligt Guyana?

In het noorden van Zuid-Amerika, niet verwarren met Guinee (Afrika) en Nieuw Guinea (Azië).

Wie schilderde Arrangement in Grey and Black: Portrait of the Painter's Mother?

            Whistler, en Mr. Bean bracht het naar Amerika in zijn hilarische film.

Welke Vlaamse rivier werd gebruikt in de verwerking van vlas? Welk textiel is het eindresultaat van die bewerking?

            De Leie, en dat stonk serieus. Van vlasvezels maakt men linnen.

Wat is er verkeerd met de term: doofstom?

            Doven zijn meestal helemaal niet stom, maar spreken soms wat moeilijker omdat ze zichzelf niet kunnen horen. Vandaar dat ze meestal niet zeer spraakzaam zijn.

Welke taal spreekt men op Malta?

            Arabisch.

Wie componeerde onder meer Die Kunst der Fuge, Das Wohltemperierte Clavier, de Goldberg-variaties, de Brandenburgse concerten, vele cantates, en werken voor solo cello, viool, fluit?

            Johann Sebastian Bach, het grootste genie uit de muziekgeschiedenis.

Wat is een haiku?

            Een (oorspronkelijk Japans) gedicht in drie regels en 17 lettergrepen (5-7-5)

Wie stonden aan het hoofd van de dictatuur in Griekenland in de 20ste eeuw?

            Een stel onbekwame, onmenselijke kolonels.

Welke vis levert kaviaar?

            De steur moet er zijn (haar?) onbevruchte eitjes voor afstaan.

Wat is een pogrom?

Een Holocaust in het klein tegen een plaatselijke Joodse gemeenschap; het is niet voor niets een Russisch woord, hoewel dergelijke feiten helaas al sinds de Middeleeuwen gebeurden.

Waar in Italië werden de beste violen gebouwd?

            Cremona, dicht bij Milaan.

Met wie was Oidipoes getrouwd?

Met Iokaste, zijn eigen moeder, nadat hij zijn vader had vermoord, maar hij was zich aanvankelijk van geen van beide feiten bewust.

Wie kwam er eerst: Karel de Grote of keizer Karel?

Karel de Grote leefde rond 800 en werd ook keizer gekroond in Rome, maar met Keizer Karel bedoelen we steeds Karel V van Habsburg, keizer van Spanje en het Heilige Roomse Rijk, rond 1550.

In welke Franse stad hebben er pausen gewoond?

            Avignon 1309-1376.

Leven er tijgers in Afrika?

            Enkel in Azië, en daar zijn geen leeuwen, behalve in een klein gebied in India.

Waar bevinden zich de beelden uit de fries van het Parthenon in Athene?

            In het British Museum, samen met miljoenen andere geroofde kunstschatten.

Wat gebeurde er in een bos bij Katyn in Polen in 1940?

            De Sovjets vermoordden er 25.000 Poolse officieren en intellectuelen.

Wie schreef Honderd jaar eenzaamheid?

            Gabriel Garcia Márquez. Lezen!

Welke Russische componist schreef onder meer 15 symfonieën en 15 strijkkwartetten in de 20^ste eeuw?

            Vladimir Shostakovitch.

Wat was zo bijzonder aan het Miserere van Allegri?

            Het werd oorspronkelijk enkel in de Sixtijnse kapel in Rome uitgevoerd en de partituur was geheim. Mozart hoorde het één keer en schreef de partituur uit het hoofd omzeggens vlekkeloos op. Beluisteren! Heerlijke sopraanstemmen…

Zijn de Romeinen ooit in Engeland geraakt?

            En of!

Hoe ziet de achterkant van de maan eruit?

            Zoals de voorkant, hoe kan het anders?

Wat is de wet Lejeune?

            Die bepaalt dat veroordeelde misdadigers vervroegd kunnen vrijkomen (1888).

Wie schreef A la recherche du temps perdu?

            Marcel Proust.

Welke Nederlander was de uitvinder van het slingeruurwerk?

            Christiaan Huygens, en niet Galilei!

Was de stomme van Portici een man of een vrouw?

            La Muette de Portici was door de plaatselijke graaf verleid.

Wie componeerde onder meer de opera’s Salome, Arabella, Der Rosenkavalier?

            Richard Strauss, zie mijn blog voor details over de Straussen.

Wie kwam er eerst: Monteverdi of Verdi?

            Claudio Monteverdi (1567-1643) en pas veel later Guiseppe Verdi (1813-1901).

Welke Amerikaanse generaal leidde de landing in Normandië en werd later President?

            Dwight ‘Ike’ Eisenhower. Hij zei ooit: Ik ken maar een woord Duits: Eisenhower.

Wat is de delfstof die nodig is om aluminium te maken?

            Bauxiet.

Wat is Ockham’s razor?

            Een trouwe lezer van mijn blog hoeft dat niet te vragen.

Diogenes leefde in een ton. Leefde Plato in een grot?

Nee. Zijn allegorie van de grot is een beschrijving van de gebrekkige kennis die de mens heeft van de werkelijkheid.

Met welk materiaal werkten Gallé en Lalique?

            Met glas, maar je moet veel geld hebben om iets van hen te kopen.

Wie componeerde op teksten van Bertold Brecht?

            Hij werkte lang en intens samen met Kurt Weil.

Richard Wagner was een belangrijke componist. Wat wordt hem toch verweten?

            Hij was een vreselijke Jodenhater en schreef daarover echt verwerpelijke dingen.

Wat betekent mutualiteit letterlijk?

            Wederzijdsheid, of onderlinge samenwerking.

Uit welke elementen is de vlag van Groot-Brittannië samengesteld?

            De vlaggen van Engeland, Schotland en Ierland.

Wat is bekend onder de namen Darjeeling, Orange Pekoe, Oolong?

            Ook dat weten mijn bloglezers: thee!

Patek Philippe, Audemars-Piguet, Vacheron-Constantin, Bréguet, IWC, Piaget, Jaeger-Lecoutre zijn bekende merknamen. Van wat?

            Prachtige staaltjes van vakmanschap, helaas onbetaalbaar: polshorloges.

Wat zijn de hedendaagse benamingen voor Rhodesia, Birma, Siam, Opper-Volta, Irian Jaya?

            Zimbabwe, Myanmar, Thailand, Burkina Faso, Papua New Guinea.

Wat maakt/e men in Meissen? Welk merkteken gebruikt/e men?

            Porselein, met twee gekruiste degens, maar er is veel namaak.

Wat is de hoofdstad van de provincie Vlaams-Brabant?

            Leuven, de studentenstad.

Wat is een incunabel? Een retabel? een notabele?

            Een boek van voor 1500, een schilderij of (vaker) beeldhouwwerk boven het altaar in een kerk, een vooraanstaande.

Wat was het doel van de Endlösung onder het Nazisme?

            De totale en definitieve uitroeiing van het Joodse volk in Europa.

Wie schreef De hobbit?

            J.R.R. Tolkien, die later ook The Lord of the Rings schreef.

Hoe was je score?

Richard Wagner werkte lang aan Tannhäuser und der Sängerkrieg auf der Wartburg, zoals de opera voluit heet. Hij begon eraan in 1842, maar bleef aanpassingen aanbrengen voor elke nieuwe opvoering tot in 1875; hij heeft tot zijn dood gezegd en geschreven dat het werk nooit zijn definitieve versie heeft bereikt.

Het is ook een complex werk. Aan de basis liggen twee middeleeuwse legenden. Een gaat over Tannhäuser, een man die de liefde kent bij Venus zelf, de godin der liefde, maar haar gouden kooi ten slotte ontvlucht en terugkeert naar de wereld. De andere gaat over een zangwedstrijd, een thema dat Wagner ook behandelde in de Meistersänger.

Wagner gebruikt dit materiaal om zijn opvattingen over de kunstenaar en de mens weer te geven. De moderne mens beleeft het conflict tussen enerzijds zijn creatieve drang en zijn verlangen naar absolute vrijheid, ook om zijn seksualiteit onbelemmerd te beleven, en anderzijds de conventies van geloof, religie, maatschappij.

Wagner slaagt er hier niet altijd in om voor dat conflict een bevredigend antwoord te geven. Vele hedendaagse operaliefhebbers zullen bevreemd opkijken bij sommige teksten en bij allerlei rare wendingen van het verhaal. Wij leven ondertussen in een andere wereld, waar zeker op het gebied van de seksualiteitsbeleving en religie een en ander veranderd is, gelukkig maar.

Maar elke muziekliefhebber zal genieten vanaf de eerste machtige noten van dit drie uur durende feest. Gisteren bracht Mezzo de uitvoering van 1994 in de Bayerische Staatsoper München; het is de zogenaamde Parijse versie, met de lang uitgewerkte ouverture. Zubin Mehta leidde deze cast: Landgraf Hermann  Jan Hendrik Rootering; Tannhäuser  René Kollo; Wolfram  Bernd Weikl; Elisabeth  Nadine Secunde; Venus  Waltraud Meier.

De uitvoering is beschikbaar op Dvd (Arthaus) en Cd.

Over de muzikale uitvoerders niets dan goed. Over de regie en vooral de enscenering, tja… Het is een vreemde mengeling van laat 19^de-eewse kostuums en decors met van die typische postmoderne elementen, dat wil zeggen allerlei vreemde gadgets en attributen die wellicht in de geest van de regisseur heel diepe bedoelingen hebben, die evenwel enkel duidelijk worden als iemand een lange uitleg geeft met veel geleerde woorden. Mij sprak het meestal niet direct aan. Zeker de openingsscène onder de Venusberg, in de grot van Venus, waar Tannhäuser verondersteld wordt te genieten van een overdaad aan zinnelijke verleiding, viel me zwaar tegen; ik moest denken aan de bekende beginwoorden van Laurence Sterne’s Sentimental Journey: "They order, said I, this matter better in France…” Als het de bedoeling was om te suggereren dat Tannhäuser niet in de hoogste liefdeshemel maar in de zwartste en meest bizarre hel zelf was, dan was deze poging wel echt geslaagd. Zelfs de perfect gecaste en overtuigend zingende Waltraud Meier bracht het niet veel verder dan wat langoureus bochtenwerk. Enfin, de verbeelding moet ook nog wat werk hebben…

Ik heb het altijd vreemd gevonden dat een uitzonderlijk kunstenaar zoals Wagner, en hij behoort zonder enige twijfel tot de allerhoogste top van de kunst, zonder onderscheid van discipline of tijd, het nodig gevonden heeft om de meest afschuwelijke dingen te zeggen en te schrijven over zijn Joodse medemensen. De schuld daarvoor bij de tijdsgeest leggen is niet afdoende, er is gewoon geen excuus, toen niet en ook nu niet. We kunnen bij het beluisteren van zijn muziek enkel proberen om daarvan afstand te nemen, zoals we dat ook moeten doen voor de periode dat Bayreuth en de Wagners het Nazisme en Hitler zelf in huis namen.

Niets is volmaakt...

Languedoc… dan denken we aan het zuiden van Frankrijk, vakantie, wijn, zon, groenten en fruit in overvloed…

In het woord Languedoc zien we het bekende langue, taal. En wat is de rest dan, dat doc? Er zitten twee stukjes in: d’, of de, in het Nederlands ‘van’, en het vreemde oc.

Het is over oc dat we het even willen hebben.

We herinneren ons nog Caesars De bello Gallico, zijn verhaal over de verovering van grote delen van wat nu Frankrijk, België en Nederland is, en dat ene citaat zal ons ook altijd bijblijven: horum omnium fortissimi sunt Belgae… Van al die Galliërs waren de Belgen de strafste mannen. De Romeinen waren nog straffer, natuurlijk, want zij onderwierpen al die stammen en maakten zo het Romeinse Rijk weer wat groter. Later, toen allerlei volksstammen dat rijk langzaam maar zeker overrompelden, was de taal van de overheersers, het Latijn, zo diep geworteld dat het tot vandaag de gesproken taal is gebleven in onder meer Frankrijk en Wallonië, onder de vorm van het Frans.

Het Frans dat we nu kennen is een uniforme taal, die als wereldtaal enkel overtroffen wordt door het Engels. We laten talen die enkel in het eigen land gesproken worden zoals het Chinees daarbij even buiten beschouwing. Dat eenvormige Frans spreekt men ook in Zwitserland, Canada, de Franse overzeese gebieden, in verscheidene Afrikaanse landen… En over die taal waakt de Académie Française.

Het was vroeger wel anders. In Frankrijk zelf werd tot in de 14^de eeuw in het zuiden een heel andere versie van het Frans gesproken dan in de noordelijke helft. Ook op politiek en algemeen cultureel vlak was het zuiden duidelijk verschillend. Op godsdienstig vlak had je er sterk afwijkende opvattingen; de bekendste is die van de Katharen of Albigenzen, die veel aanhangers had, tot de Franse koningen er op verzoek van de paus, maar om vooral om hun eigen macht en gewin, een bloedig einde aan maakten.

Het verschil tussen de twee soorten Frans werd aangeduid met het woordje dat men gebruikte voor ‘ja’, maar natuurlijk beperkte het verschil zich daartoe niet. In het noorden zei men voor ‘ja’ zoiets als ouïl, dat later natuurlijk oui werd. Dat komt van het Latijn hoc ille, letterlijk ‘dat hier’. In het zuiden had men het ille weggelaten en zei men gewoon hoc of oc. Vandaar dat men sprak van de langue d’oc voor het zuidelijke Frans. Langue d’oïl was de naam voor de noordelijke versie, maar dat is niet blijven hangen in het moderne Frans.

Wetenschappers spreken van het Occitaans. Je ziet het woordje oc er nog netjes in staan, en met een beetje moeite ook in Aquitaine. Vandaag spreken nog meer dan 1,5 miljoen mensen die taal elke dag, naast hun typische zuiderse Frans. Een andere benaming is het Provençaals, om evidente redenen. In de Middeleeuwen was het Provençaals een vrij gestandaardiseerde taal onder de hogere klassen. Er is een uitgebreide literatuur in het Provençaals, denk maar aan de troubadours. Het hedendaagse Provençaals is sterk verwant aan het Catalaans.

Het ‘bestaat’ allemaal: een steen, een plant, een dier. Een mens bestaat ook. Een steen leeft niet, een plant wel, een dier ook, maar anders. De mens nog anders. Dat anders ligt in zijn vermogen om zijn kop te gebruiken, beter dan het meest ontwikkelde dier.

Dat een mens denkt en voelt, gebruik maakt van zijn geestelijke vermogens, is evident: ik ben er nu mee bezig, en jij ook. Ik bedoel evident niet het louter theoretische logisch nadenken, als dat al zou bestaan, maar elke geestelijke en emotionele activiteit.

Wat dat precies is, weten we niet zo goed. We weten nu dat het gebeurt met onze hersenen, gevoed door informatie en energie uit ons hele lichaam. We weten niet alles over wat er daar precies gebeurt, al maken we goede vorderingen. Men heeft bepaalde processen zoals spreken, geheugen, zintuigen, emoties kunnen lokaliseren in specifieke plaatsen in onze hersenen. Denken is dus een proces in onze hersenen, waar allerlei gegevens bliksemsnel worden gecombineerd. Dat gebeurt bewust, bijvoorbeeld als we herinneringen oproepen, of bewust bepaalde methoden gebruiken zoals optellen en vermenigvuldigen. Er zijn ook minder duidelijk bewuste processen: waarom herinneren we ons bepaalde dingen, en andere niet? Waarom gebruiken we precies die elementen in ons intern overleg en andere niet? Waarom maken we bepaalde associaties? Zijn we ons altijd wel volledig bewust van bepaalde motivaties bij het nemen van beslissingen?

Denken is dus iets dat gebeurt in onze hersenen, iets dat wij doen met of in onze hersenen. Zonder die hersenen is er geen mentale activiteit zoals denken, voelen, spreken… mogelijk. Ze zijn een noodzakelijke voorwaarde, maar niet altijd een voldoende voorwaarde: de hersenen kunnen ook stuk gaan, gedeeltelijk of helemaal, en dat beïnvloedt het vermogen om te denken radicaal, zoals bij de ziekte van Alzheimer.

Is dat denkproces een fysiek gebeuren? Natuurlijk, wat anders? En wat we dan denken, een gedachte: is die fysiek? Dat is al moeilijker. Als we een gedachte uitspreken: ik heb honger, dan is dat uitspreken fysiek. En honger zelf, het gevoel, is ook fysiek, het is het complex van signalen dat ons doet denken: tiens, ik heb honger, zou het al tijd zijn om te gaan eten? Honger is anderzijds ook iets waarover we in het algemeen kunnen spreken: de honger in de wereld… Het ‘begrip’ honger, dat is niet iets dat je kan aanraken, het heeft geen fysieke kenmerken.

Bij het begrip honger moet je nog altijd denken aan mensen die honger hebben, als je daar niet aan denkt, wordt het een leeg begrip. We hebben ook namen voor dingen die niet zo tastbaar zijn: complexe gevoelens zoals heimwee, emoties zoals woede of geluk, abstracte begrippen zoals causaliteit. Onze taal beschikt over termen die het de mens mogelijk maken om abstract te redeneren, om na te denken over zichzelf, zoals ik nu ook bezig ben. Het is zoals wiskunde, waar je bepaalde afspraken maakt, regels opstelt, die ons dan toelaten vrij ingewikkelde problemen op een eerder eenvoudige wijze op te lossen. We maken gebruik van die middelen, we denken in die categorieën. Het is duidelijk dat onze gedachten bestaan, we twijfelen er niet aan, we zijn ons immers bewust dat we ze denken. Ze zijn voor ons even reëel als de lucht die we inademen.

Filosofen daarentegen zijn het nooit eens geraakt over het ‘zijn’ van die ‘ideeën’. Ze twisten al eeuwenlang verhit over de vraag wat er nu echt bestaat: is er alleen maar de woede die de mensen concreet voelen, of is enkel de idee ‘woede’ echt, en al de rest schijn? Het lijkt me een futiele bezigheid, die haar oorzaak enkel vindt in vooringenomen stellingen zoals het bestaan van een almachtige God, een visie op de mens als een minderwaardig wezen, of de behoefte aan universele waarheden en morele voorschriften die altijd en overal gelden. De uitkomst van die discussies is zelden relevant voor de mens en de samenleving. Zelfs Kant vond het vanzelfsprekend dat al zijn filosofie tot geen ander resultaat kon komen dan wat we al lang wisten, bijvoorbeeld dat we het bestaan van God niet kunnen bewijzen maar dat we er wel kunnen in geloven, of dat de beste morele regel deze is: behandel de anderen zoals je wil dat zij jou behandelen.

De mens heeft geleerd om zijn hersenen te gebruiken. Het is het instrument waarmee de mens met zijn lichaam interactief in de wereld is, waarmee we ook met elkaar omgaan, in liefde en vaak ook even verblind door haat. Het heeft hem tot de machtigste soort op de aarde gemaakt. Door het gebruik van die hersenen beheersen we de wereld en zijn we nu met meer mensen dan men ooit voor mogelijk gehouden heeft, zodanig zelfs dat men al begint te vrezen dat het er te veel worden. We maken steeds ingewikkelder en machtiger instrumenten, zoals robots en computers, die voor ons taken vervullen die anders totaal onmogelijk zouden zijn. Hoewel vele mensen onnodig lijden, heeft de mensheid het nog nooit zo goed gehad in zo groten getale.

Zonder hersenen is er geen geestelijke activiteit, een mens zonder actieve hersenen mist de mogelijkheid om met de wereld in contact te treden, het is een ‘plant’, zoals men dat gewoonlijk zegt. We aarzelen, gelukkig maar, maar ons eerlijk aanvoelen is dat een mens zonder enige hersenactiviteit eigenlijk geen mens meer is en we zoeken dan naar een humane manier om zo’n lichaam te laten afsterven. Het louter kunstmatig in stand houden van een lichaam dat zijn geestelijke vermogens totaal en onherroepelijk moet missen, lijkt ons immers fundamenteel oneerbiedig, diep onmenselijk. Een mens sterft met zijn geest, hij geeft de geest. Als het lichaam bezwijkt onder ouderdom, ziekte of ongeval, dan aanvaarden we, noodgedwongen, het einde van de hersenactiviteit van de meest briljante geleerde, de meest liefdevolle partner, de meest onzelfzuchtige dienaar van de mensheid. Wij huiveren zeer terecht bij de gedachte aan hersentransplantaties of een kunstmatig leven voor een louter stel hersenen in een bokaal. Laat ons dan ook respectvol het afsterven aanvaarden van het lichaam dat niet meer in staat is tot een menselijk bestaan.

De mens is onverbrekelijk één, als een denkend, voelend levend wezen. Elk onderscheid tussen een sterfelijk lichaam en een onsterfelijke geest is verwarrend, misleidend, niet ter zake. Wij zijn ons lichaam, die machtige brok levende materie, dat ons eindeloos blijft verbazen in zijn grootste verwezenlijkingen en zijn zwartste wandaden.

Gedurende heel lange tijd hebben zeer vele zeer verstandige mensen aangenomen dat de zon om de aarde draait, evenals de planeten, en de sterren ook. Men dacht ook dat elk van die hemellichamen vastzat in een holle kristallen bol, concentrisch met de aarde, zoals die ingewikkelde chinese ivoren bollen die in elkaar uitgesneden zijn en onafhankelijk van elkaar kunnen draaien.

Wij weten nu dat ons zonnestelsel niet zo werkt.

Kepler, die de beweging van de planeten beschreef, kon zelf nog niet geloven dat er in die planeten een (zwaarte-)kracht aanwezig is die ze onderling beïnvloedt over enorme afstanden.

Newton, die de wiskundige bewijzen leverde voor de beweging van de hemellichamen, was ervan overtuigd dat ze uiteindelijk toch tegen elkaar moesten aanbotsen; de enige reden waarom ze dat niet deden, zo meende hij, was dat er een God was die dat verhinderde.

Wij weten nu dat het heelal nog een heel lange tijd zal blijven draaien, en dat zonder rechtstreekse tussenkomst van God, maar gewoon omdat we de wetten van de zwaartekracht nu beter begrijpen.

Waar wil ik naartoe?

Soms is de oplossing veel eenvoudiger dan men denkt. De beweging van de planeten kan men veel gemakkelijker verklaren als men ervan uitgaat dat ze, net als de aarde, om de zon draaien, en niet andersom.

De kristallen sferen waarin men zo lang geloofd heeft, blijken uiteindelijk totaal onnodig.

Ockham’s razor, in het Nederlands Ockhams scheermes, zegt ons precies dat: maak het niet te ingewikkeld, de eenvoudigste uitleg is de meest waarschijnlijke.

William of Occam (1285?-1347) was een Engelse Franciscaanse monnik, en een van de knapste koppen van zijn tijd; hij schreef over theologie, filosofie en wat we nu psychologie en sociale en politieke wetenschappen noemen. Hij had het, zoals iedereen die zijn verstand gebruikt, moeilijk met gezagsargumenten (‘het is zo omdat ik het zeg’, ‘doe wat u gezegd wordt’) en kwam ook in conflict met het hoogste gezag in die tijd, de paus. Hij stierf tijdens een uitbraak van de pest.

Het principe van Ockham (alle schrijfwijzen zijn juist…) was al eerder bekend en gebruikt in de theologie en de filosofie. Het is een toepassing van het gezond verstand: maak geen wilde veronderstellingen, hou het simpel; geen fantasietjes, blijf bij wat je zeker weet. En als blijkt dat je veronderstellingen toch niet kloppen, pas ze dan aan, maar alleen als dat echt nodig is om het weer te doen kloppen

Er zijn twee versies van het scheermes, novacula in het Latijn; wij zeggen meestal: Non sunt multiplicanda entia praeter necessitatem, het aantal der dingen moet niet zonder noodzaak vermeerderd worden. Het oorspronkelijk citaat zou zijn: Pluralites non est ponenda sine necessitate, meervoudigheid moet niet gesteld worden zonder noodzaak.

Men gebruikt deze stelregel vaak tegen allerlei paranormale theorieën. Neem nu bijvoorbeeld telekinesis, of het verplaatsen van dingen zonder gebruik te maken van materiële middelen. Het is inderdaad moeilijk te bewijzen dat iets absoluut niet bestaat, niet kan bestaan. Maar zolang we de wereld kunnen verklaren zonder te aanvaarden dat er zoiets als telekinesis bestaat, doen we het beter zonder, want anders komen we zo in het ongerijmde terecht: als de dingen zomaar kunnen bewegen, kunnen we nergens nog zeker van zijn. We hebben dat begrip echt niet nodig, alles is te verklaren zonder. Er is nog nooit een experiment geweest waarbij iemand telekinesis kon aantonen, ook al zijn er zeer grote bedragen uitgeloofd voor iemand die dit kan.

Een andere context voor het scheermes zijn de zogenaamde complot-theorieën, waarbij men achter bepaalde gebeurtenissen duistere krachten ziet, ook al heeft men er geen bewijzen voor. Zo heeft men zeer lang blijven volhouden dat de Joden hosties zouden ontwijden, kinderen vermoorden en hun bloed drinken… Vrouwen werden als heksen verbrand omdat men hen duistere machten toedichtte, bijvoorbeeld het veroorzaken van ziekten, miskramen of misvormingen bij pasgeborenen. Telkens is het de wetenschappelijke methode die de ware toedracht zocht en met antwoorden kwam die konden geverifieerd worden, of met veronderstellingen waarvan men aannam dat ze de waarheid zo goed mogelijk weergaven, tot bewijs van het tegendeel.

Een voorbeeld.

Vroeger dacht men dat materiële dingen enkel bestaan als men ze kon zien, betasten, ruiken, smaken, horen: waarnemen met onze vijf zintuigen. Maar al gauw bleek dat we die zintuigen wat kunnen helpen, en dat de waarneembare dingen dan plots veel talrijker worden: we zien een wondere wereld opengaan met de telescoop, de microscoop en nog ingewikkelder toestellen.

Men sprak vroeger over ‘ingebeelde ziekten’, maar nu weten we dat psychische afwijkingen even reëel zijn als een ontsteking van het appendix (die we vroeger het vuur in de buik noemden, omdat we het ontstoken aanhangseltje niet konden zien…).

We moeten onze zintuigen ook niet elk afzonderlijk nemen, maar als een geheel van mogelijkheden die we hebben als mens om de werkelijkheid te ontmoeten. Neem nu intuïtie. We weten wel wat we daarmee bedoelen, maar het is geen zintuig in de letterlijke betekenis van het woord. Soms hebben we een indruk, een ingeving, een overtuiging die we niet goed kunnen plaatsen, maar die toch zeer reëel is, en vaak ook bevestigd wordt. Veel van de grote wetenschappelijke ontdekkingen zijn op dergelijke intuïties gebaseerd: iemand ving allerlei signalen op, combineerde bewust of onbewust allerlei gegevens in zijn geest en kwam dan met een opmerkelijk en verrassend antwoord op oude vragen: veronderstel nu eens dat de aarde bolvormig is, en als je oostwaarts blijft varen, je uiteindelijk terug op dezelfde plek komt? dat de aarde om de zon draait, en niet andersom? dat je iemands botten kan zien met bepaalde stralen, en zo dwars door zijn vlees kan kijken? dat je met heel weinig uranium een heel krachtige bom kan maken?

Intuïtie bestaat, maar het is geen erg betrouwbaar ‘zintuig’, je kan er evengoed naast zitten… Occams scheermes zal dan zeggen: ga in op je intuïties, maar onderzoek of ze wel kloppen, probeer ze te bewijzen, test ze in de praktijk.

De evolutieleer is zo’n meesterlijke intuïtie, waarmee sommige mensen nog altijd last hebben. Maar die (veronder)stelling blijkt wel alle testen te doorstaan en is een verheldering voor vele verschijnselen die we vroeger niet konden verklaren. Het is in alle geval duidelijk dat God de mens niet op een mooie dag heeft geschapen zoals hij nu rondloopt, al heeft de kerk dat tot vrij onlangs volgehouden, en al zijn er nog steeds mensen die denken dat het wel zo is.

Vroeger geloofde men in water- en bosgeesten, dwaallichten, elfen, trollen, heksen, weerwolven, vampieren, nimfen, engelen, duivels, spoken en verschijningen… Men geloofde ook in tovenarij, astrologie, toekomstvoorspellingen, vervloekingen… Wie daar nu nog in gelooft, is bezig met de verbeelding. Daar is niets verkeerd mee, zolang men beseft dat het verbeelding is.

The Lord of the Rings is een meesterwerk van verbeelding, maar tegelijk een vlijmscherp geslepen spiegel van de werkelijkheid. Dus alle macht aan de verbeelding!

Maar wie verbeelding en werkelijkheid verwart, begeeft zich op een glibberig pad. Mensen die dat voortdurend doen, noemen we geesteszieken. Als machthebbers zich aan die verwarring bezondigen, is de wereld in gevaar. Vandaag beroept George Bush Jr. zich op een goddelijke zending voor al wat hij doet. Hitler heeft tot op het laatst volgehouden dat zijn strijd gerechtvaardigd was als een antwoord op een misdadig complot van de Joden tegen de rest van de mensheid; hij steunde daarvoor onder meer op een tekst waarvan wij nu weten dat het een vervalsing is.

Waanzin in de plaats van gezond verstand.

Dat is wat Occams scheermes wil vermijden.

Dit is het honderdste bericht op mijn blog.
Wat kan je er zoal vinden?

23 boekbesprekingen en mijn literatuurlijst, 22 muziekbesprekingen en mijn muzieklijst, 18 encyclopedische stukjes inclusief vijf etymologische en twee over typografie, 16 opinie en actualiteit, 8 levensbeschouwelijke, 8 omdichtingen en een prozavertaling, 2 eigen gedichten, 1 recept en 1 over beeldende kunst.

Op 191 dagen kreeg ik 1836 unieke bezoekers, samen goed voor 3473 pageviews.

Ik heb intens genoten van het nadenken, opzoeken, uitschrijven, verbeteren, illustraties zoeken… Het heeft me intellectueel gestimuleerd en vaak verheldering gebracht, soms na vele jaren vaagheid of twijfel. Het heeft me stelling doen innemen over gebeurtenissen in de actualiteit en mijn levenshouding scherper afgelijnd.

Ik ben heel blij met de lezers uit binnen- uit buitenland (20% uit Nederland!). Zij zijn anoniem voor mij, tenzij ze me een mail stuurden, zoals sommigen gedaan hebben. Hun aanmoedigingen deden me telkens plezier.

De inspiratie blijft komen, dus gaan we door.
Dank voor uw bezoek, en tot binnenkort?

Karel 

Gerard Manley Hopkins (1844–89)

Poems, 1918.

7. God’s Grandeur

THE WORLD is charged with the grandeur of God. 

  It will flame out, like shining from shook foil; 

  It gathers to a greatness, like the ooze of oil 

Crushed. Why do men then now not reck his rod? 

Generations have trod, have trod, have trod;          

  And all is seared with trade; bleared, smeared with toil; 

  And wears man’s smudge and shares man’s smell: the soil 

Is bare now, nor can foot feel, being shod. 

And for all this, nature is never spent; 

  There lives the dearest freshness deep down things;          

And though the last lights off the black West went 

  Oh, morning, at the brown brink eastward, springs— 

Because the Holy Ghost over the bent 

  World broods with warm breast and with ah! bright wings.

De wereld is vervuld van Almachts pracht

vlammend als flitsend fonkelend floret

in grootsheid groeiend, als olie uit welige persen gered

waarom volgt de mens nu niet die kracht?

Generaties zijn gekomen, gegaan, getreden

alles heeft hun wandel verschroeid, bezoedeld en besmeurd

nu walgt de aarde in mensensmet en mensenstank, verbeurd

en braak de grond, geschoeid is elke voet, gevoel aldus vermeden.

En toch en desondanks is nimmer uitgeblust het vuur

pril en dierbaarst fris is het diepste diep der dingen

en al slinken de laatste lampen somber weg in westelijk uur

toch zal de dageraad duistere drempels oostwaarts ontspringen

Want de Geest waakt koesterend over die vertrappelde natuur

zal ons met warme borst en vleugelglans omringen.

Dat christelijke waarden ons ingeprent en soms zelfs ingestampt en ingeslagen zijn, weten wij senioren zeker wel.
Sommige van die 'waarden' zijn ondertussen waardeloos geworden. Denk maar aan echtscheiding: vroeger plaatste je je daarmee meteen buiten de kerk, nu stoppen hier 75% van de huwelijken voor de dood ons scheidt. Wie vroeger socialist was, was geen goede katholiek, enzovoort, voorbeelden genoeg te bedenken, en geen triviale. De blijde boodschap, dat is wat eu-vangelion letterlijk betekent, was al te vaak niets meer dan uiterlijkheden, vooroordelen en ver-oordelen. In plaats van verlichting, verplichting. Alles was verboden, behalve wat toegelaten was, en dat was verplicht.
De waarden die stand gehouden hebben zijn in feite universele waarden, en dat waren ze dat ook al voor, of ondanks het christendom.
Ik pleit ervoor dat wij als individu onze verantwoordelijkheid nemen, zelf beslissen, maar zeker ook op basis van de informatie die ons wordt aangereikt, en die stroom is vandaag eindeloos, en dat maakt ons onzeker, maar duizend keer liever die onzekerheid geboren uit individuele vrijheid dan terug naar de valse zekerheid van de dictatuur van kerk, politiek en kapitaal.

In Tolkiens onmisbaar boek, dat ik in 1967 ademloos (figuurlijk althans) uitlas in één ruk, en sindsdien wel dertig keer herlas, heb je de tragische Boromir, zoon van Denethor. Hij wil de Ring gebruiken voor een goed doel, namelijk Saurons bedreiging van Minas Tirith, het laatste bolwerk tegen het kwaad, weerstaan. Hij probeert dat eerst door op het overleg bij Elrond het gezelschap naar Minas Tirith te leiden, en herhaalt zijn pogingen ook nog onderweg. Aragorn en ook Frodo voelen evenwel dat hij de Ring ook begeert om de macht die ervan uitgaat. En uiteindelijk bezwijkt Boromir, als een waanzinnige Roeland, voor die verleiding van de macht en probeert hij Frodo de Ring met geweld af te nemen.
Waar wil ik naartoe? Het kwade, de vijand zit in onszelf, in elk van ons. Het heeft ook een naam: machtswellust: één Ring om te heersen over allen.

Als er een erfzonde is, dan is het die wel. En dat heeft de kerk niet gezien, dunkt mij, verblind als ze was door haar obsessie met de menselijke sexualiteit, die eigenlijk de meest normale zaak van de wereld is. En misschien ook wel omdat ze zelf niet vies was van de macht, in vroegere eeuwen wereldlijke macht, en tot op onze dagen in de macht over de zieltjes, de hoofden en de harten van de mensen. Op kleinere schaal had je de priesters: leraars, directeurs, opvoeders in onze scholen, proosten van de jeugd- en andere bewegingen en verenigingen, pastoors, bisschoppen, allen bezig om de mensen te beïnvloeden, en zich waarschijnlijk niet eens bewust dat ze daarmee de duivel in hun eigen hart volgden: machtswellust. Ze zijn nu wel bescheidener geworden, God zij dank…

Ongelooflijk toch dat mensen nu nog kunnen denken dat er ook goede dictaturen bestaan en beweren dat de mensen al even gelukkig waren en zijn zonder al die democratische rechten. Het is wel zeer simplistisch om te stellen dat de mensen gelukkig waren onder de almachtige farao’s, keizers en koningen. Wat laat ons toe te denken dat dat zo was? Ik zou in alle geval niet graag meegewerkt hebben als slaaf aan de bouw van de piramiden, kastelen, kathedralen en paleizen. De kloof die gaapt tussen degenen die de gebouwen hebben opgetrokken en degenen die ze hebben laten optrekken is ontstellend breed en diep. Het lot van de werkers was weinig benijdenswaardig, bijvoorbeeld als ze bij de voleinding van de piramide mee werden ingemetseld om geen geheimen te verklappen.
Ik heb tegenover onze kathedralen een frustrerende haat-liefde verhouding: ze zijn indrukwekkend, een summum van het kunnen van de mens in die tijd. Maar ze zijn evengoed in hun buitenmaatse arrogantie een schrijnend beeld van de ongelooflijke grootschalige uitbuiting toen van de ene mens door de andere, zij het ad maiorem Dei gloriam.

En waar blijft het individu en de cultuur onder een dictatuur? Er zijn mensen die ervan overtuigd zijn dat ook onder een dictatuur belangrijke culturele bloei en mogelijk is.

Het zou me benieuwen of iemand ook maar één goed voorbeeld heeft van een bloeiende cultuur, waarin individuen gedijen, onder een dictatuur. Gengish Khan, was dat niet die waarvan men zei dat er geen gras meer groeide waar zijn paard zijn hoeven had gezet? Pol Pot... had die ook nog maar iets met cultuur te maken? Hitler liet boeken verbranden en zag overal ontaarde kunst en kunstenaars die nodig naar de kampen moesten. Stalin en cultuur, moeten we nu lachen of wenen? Vraag eens aan Theodorakis wat hij van de kolonels vond, aan Neruda of hij gelukkig was in zijn vaderland? Wie kan er nog onder de indruk zijn van zielloze massamanifestaties zoals we die zo vaak gezien hebben in de vroegere communistische regimes? De cultuur en de vrijheid van het individu onder Franco, Salazar, Idi Amin, Mobutu... in hemelsnaam!
Ik meen dat er een bittere tegenspraak bestaat tussen cultuur en dictatuur, en dat cultuur enkel vooruitgaat als individuen een kans krijgen om zich te vrij ontwikkelen. Dictators zijn steeds verbeten tegenstanders en brutale onderdrukkers van zowel cultuur als individuele vrijheid. En zonder die individuele vrijheid geen cultuur die naam waardig. Dictatuur en geweld gaan onvermijdelijk samen, en geweld en cultuur niet, zo simpel is het.

In elke discussie geldt: ieder zijn zeg, of in het Latijn: tot capita tot sensus. En zoals ik al zei: gelukkig dat wij mogen zeggen wat wij denken, of we daarbij nu ver en diep nagedacht hebben of eerder gewoon even kwijt willen wat op onze lever ligt. Een discussie over individu en maatschappij mag evenwel niet verglijden naar een partij-politieke twist.
Ik vrees dat in de komende maanden en zelfs jaren, met de opeenvolgende verkiezingen, de partijen zich graag zullen profileren, en ons, individuen, hun denkpatroon zullen trachten op te leggen. Zij zullen de agenda gaan bepalen, terwijl het juist andersom zou moeten zijn: wij, de burgers van dit land, zouden de politici moeten herinneren waarover het gaat. En de kwestie van de hoofddoeken bijvoorbeeld is daarbij voor mij van zeer ondergeschikt belang, dat wil zeggen: het is eventueel een interessant discussiepunt, maar er staat meer op het spel dan dat, bijvoorbeeld onze economie, ons sociaal model, en het recht van het individu om een eigen mening te hebben, los van wat de politieke partijen of de georganiseerde godsdiensten verordenen of op het voorplan schuiven.

Het zijn steeds individuen, individualisten, die het opnemen tegen de gevestigde waarden en gedachten. En in een democratie mogen zij dat doen, zij kunnen het doen, het wordt zelfs van hen verwacht. In Stalins tijd en die van Hitler mocht dat NIET, punt uit, men werd uitgeschakeld. Het verschil tussen een dictatuur en zelfs een manke democratie moet je uiteindelijk meten aan het aantal lijken dat ze achterlaten, uitgedrukt in miljoenen in het geval van Stalin en Hitler.

Als individu moeten we voor onszelf bepalen wat wij het belangrijkste vinden in ons leven, en daarvoor moeten we ons inzetten, dat moeten we verdedigen. En dan kunnen we nog stemmen voor de partij waarvan we denken dat ze daar het meest zal voor doen als ze aan de macht is. ALS ze aan de macht komt, want wat heb je anders bereikt met je stem? Het is al wat je hebt, maak er gebruik van. Door je stem te onthouden aan die partijen die volgens jou de verkeerde beslissingen hebben genomen, kan je die partijen dwingen om hun standpunt bij te stellen.

Een voorbeeld.

Onze traditionele politici hebben hier vijftien, twintig jaar geleden een uitstekende opvang georganiseerd voor asielzoekers uit landen waar de mensenrechten deerlijk geschonden werden. Zij deden dat ongetwijfeld vanuit de beste grootmoedige gevoelens en overtuigd dat de meerderheid van de kiezers er net zo over dacht. Toen de wereld daarop natuurlijk onmiddellijk reageerde met een stroom gelukzoekers (ook daarmee is in principe niets verkeerd, anders was Amerika nu quasi onbewoond), hebben die partijen niet (tijdig) ingezien dat de gevolgen van hun haastig en onrealistisch idealisme niet geaprecieerd werden door de bevolking. En dat hebben ze aan den lijve moeten ondervinden: het individu maakte gebruik van zijn stemrecht om zijn ongenoegen kenbaar te maken. Nu weten ze het wel, en al die allicht goedbedoelde maatregelen zijn ondertussen grotendeels ingetrokken, en de asielstroom is tot normale proporties teruggebracht.
Partijen moeten de kristallisatie zijn van wat er leeft onder de mensen, dat was vroeger zeker zo, denk maar aan de verzuiling. Maar de traditionele partijen hebben in het recent verleden vaak de bal misgeslagen en hebben noodgedwongen hun stijl en zelfs hun inhoud moeten aanpassen.

Dat is dus ook mijn pleidooi: laten we ons toch niet te veel de les spellen door anderen, zoals dat vroeger ging: de kerk, de partij, het kapitaal... We zijn ondertussen genoeg geëmancipeerd en opgevoed om zelf te denken. En het denken verandert ongelooflijk snel, er zijn geen vaste waarden en grote verhalen meer die de massa kunnen beroeren. Men blijft ook niet meer zijn hele leven voor één partij stemmen, zoals vroeger. Er zijn steeds meer onbesliste kiezers en blanco- en proteststemmers. De waarheid wordt niet meer van bovenaf vastgelegd, ze ontstaat in de individuele bewustwording.

ex libris  George, Elizabeth, In the Presence of the Enemy, 1996, 637 pp., paperback, In ‘t Profijtelijk Boeksken-Leuven, € 3.

De naam van Elizabeth George zie je voortdurend opduiken in boekhandels en 2dehandse boekenwinkels. Ze is een succesvolle schrijfster van thrillers, krimi’s, detectiveverhalen, politieromans, hoe je ze ook wil noemen. Ik heb het bekijken van de Tv-series van dergelijke boeken lang geleden afgezworen, maar ik zie in de Tv-programma’s vaak de naam van haar ‘hoofdfiguur’, Inspector Lynley, verschijnen.

Waarom zet ik die aanhalingstekens?

Lynley is al zoveel hoofdfiguur in dit verhaal als koning Arthur in de Arthur-verhalen. De term ‘raamvertelling’ lijkt me hier zeer van toepassing. Het is een trucje dat de auteur werk bespaart: eenmaal ze de figuur heeft, kan ze die, samen met enkele vaste nevenfiguren en een specifieke omgeving, in dit geval de vrouwelijke sergeant Havers en CID-New Scotland Yard, als vaste achtergrond gebruiken voor telkens weer nieuwe verhalen. Maar Lynley en Scotland Yard spelen geen rol van betekenis in de ontwikkeling of de oplossing van het verhaal, en de sergeant nauwelijks.

De andere personages moeten het dan maar doen. En ook hier hapert er entwat. Ik heb nog maar zelden een zogenaamd ernstig boek gelezen, dus geen parodie of persiflage, waar de personages zo karikaturaal getekend waren.

Je hebt een jonge vrouw, een rijzende ster in de politiek, die enkel aan die politiek denkt, en daar zelfs haar eigen familie opoffert, zonder ook maar één ogenblik te aarzelen, zonder een traan te laten. Je hebt een specialist in forensische technieken, vingerafdrukken en zo, met een toegewijde vrouw en een even toegewijde medewerkster, allemaal very upper class, met huispersoneel en al. Je hebt een vrijwel gewetenloze hoofdredacteur van een schandaalkrant. En verder nog een aantal nevenfiguren, allemaal uitvoerig beschreven, en allemaal parodieën van zichzelf, karikaturen in wat ze zeggen, doen en zijn, totaal voorspelbaar in hun reacties, ongevoelig voor wat anderen zeggen, onverschillig voor de gebeurtenissen die hen en anderen overkomen.

Wat ze ook gemeen hebben is dat ze praten, en praten, en blijven praten, bladzijden lang. De auteur kruipt dan in hun vel en geeft de conversaties weer met al de trekjes die bij die typetjes horen: de zwarte politieman, de Ierse muziekleraar, de oudere secretaresse, de kapelaan, de B&B-houdster… Het is allemaal wel knap gedaan, maar meer dan zeshonderd bladzijden kleine druk is echt meer dan genoeg van dat.

En de gebeurtenissen zelf zijn eerder aan de magere kant: kidnapping, met alles erop en eraan, maar als enige actie voor een lange thriller is dat pover. De ontrafeling is dus lang uitgesponnen, en pas in de laatste bladzijden komt de actie wat op dreef, maar dan weet je al dat het niet lang meer kan duren, het boek is bijna uit. Ik kreeg dat nare teleurgestelde gevoel dat me ook overviel als kind in de bioscoop, toen ik op de lichtende klok zag dat de film nog maar tien minuten kon duren en dat er dus niet veel meer op komst was…

Wat bij andere dergelijke verhalen een van de meer aantrekkelijke kanten is, namelijk het behoedzaam toestoppen van allerlei suggesties over wie ‘het’ zou kunnen gedaan hebben, en het even stiekem ontkrachten ervan, zodat je zelf betrokken geraakt bij het oplossen, dat proces wordt hier verknoeid door de ongeloofwaardigheid van de ‘hints’ en het binnenhalen van allerlei figuren als zovele deus ex machina, een noodoplossing uit het oude theater, waarbij een externe figuur het onmogelijk geworden verhaal komt redden met een totaal onvoorspelbare ingreep.

Ik heb mezelf wat moeten dwingen om niet na dertig bladzijden te stoppen met dit boek. De rest van de bladzijden heeft me enkel bevestiging gebracht van mijn eerste indrukken. De auteur kan natuurlijk wel schrijven, al is het taalgebruik soms zo krampachtig gekunsteld dat het zelfs ongewild grappig wordt of, zoals gezegd, onnatuurlijk ‘natuurlijk’.

De langdradige conversaties, het zwakke verhaal en de onwaarschijnlijk rechtlijnige karakters maken dit boek althans voor mij totaal overbodig, er is zoveel beter op deze drukke markt. Minder kieskeurige lezers (en ik wil deze medemensen geenszins met de vinger wijzen, iedereen geniet van wat hij of zij het best vindt) kunnen deze turf misschien nog smaken op een strand ergens op vakantie, maar zelfs aan hen zou ik eerder aanraden om iets te lezen van John Le Carré, P.D. James, Ed McBain, Alistair MacLean, Ian Rankin, Lee Child, Martin Cruz Smith, je vindt besprekingen hiernaast onder het trefwoord ex libris.

Of (her)lees eens Shogun van James Clavell, of Dune van Frank Herbert.

Geweld. Het is niet weg te denken uit onze geschiedenis. Als we denken over de primitieve mens, dan denken wij in de eerste plaats aan geweld. Primitieve mensen zijn mensen die denken en handelen in termen van geweld, het is pas later dat beschaving optreedt en dat de mensen leren praten over hun problemen, eerder dan onmiddellijk op de vuist te gaan. Althans, dat is wat wij denken. En onze contacten met de primitieve stammen lijken ons gelijk te geven. Anderzijds is er nooit op zo’n grootschalige en doortrapte manier geweld gepleegd als door de moderne mens. En in elk van ons is dat geweld nog aanwezig, klaar om naar buiten te komen bij de eerste gelegenheid.

Nu zijn er gelegenheden waarbij het gebruik van geweld aanvaard wordt. Dat is in de eerste plaats zelfverdediging, en ik neem daar de verdediging van anderen, zoals gezinsleden, ook bij. Recentelijk heeft men de grenzen van zelfverdediging afgetast: eigenaars van handelszaken die hun bezit verdedigden tegen herhaalde en drieste aanvallen en daarbij vuurwapens gebruikten, soms met dodelijke afloop, worden door het gerecht vervolgd. Soms worden ze vrijgesproken, soms veroordeeld maar niet effectief bestraft. Het is duidelijk dat de letterlijke zelfverdediging niet het enige aanvaard gebruik van geweld is. Een gangster die op de politie schiet en die in zo’n vuurgevecht het leven laat, heeft maar gevonden wat hij gezocht heeft, zegt men, en men is verontwaardigd dat men die politiemannen zelfs maar aan een onderzoek onderwerpt. Moeilijker is het wanneer een politieman een ongewapende wegvluchtende man per ongeluk in de rug schiet, maar laten we maar aannemen dat dat inderdaad een jammerlijk ongeluk was.

Verantwoord geweld is ook het verzet tegen een aanval, zoals die van België, Frankrijk, Polen… tegen Hitler, de inval van Sadam Hoessein in Koeweit. Maar wat met die van Bush II in Irak? Wat met de USA in Vietnam? Rusland in Tsjetsjenië?

Geweld is meestal niet efficiënt. Meestal zijn er andere middelen om een doel te bereiken. Maar geweld is vaak onvermijdelijk. Als iemand je op je gezicht slaat, is het wijs van te gaan lopen, maar het is waarschijnlijk dat sommigen onder ons even agressief zullen reageren. We moeten ons toch niet laten doen, zeker? En dan escaleert geweld.

In Israel wordt één soldaat ontvoerd. Akkoord dat men die terug wil, maar ondertussen zijn er al honderden doden gevallen en enorme schade aangericht en de kans op blijvende vrede weer voor jaren verkeken.

Er is zo veel geweld in deze wereld, de oorlogsindustrie is een van onze voornaamste bezigheden. Elk ogenblik worden er mensen gefolterd, vermoord, doodgeschoten in oorlogen en guerilla-gevechten. En dan spreken we nog niet over misdaden, over wat mensen elkaar aandoen buiten die zogenaamde internationale conflicten en burgeroorlogen.

We verwoesten onze omgeving om de haverklap, zoals nu weer in Libanon, een van de mooiste landen ter wereld, en Israël, Irak, landen waar onze beschaving ontstaan is, waar de Bijbel de tuin van Eden situeert.

Is geweld echt onvermijdelijk? Is er werkelijk niets aan te doen?

Ik krijg af en toe het verwijt te horen dat ik het kwaad in de wereld onderschat. Niet iedereen wil het goede, er zijn ook kwaadwillige mensen, misdadigers die ander mensen neerknallen zonder er bij stil te staan. Er zijn ook misdadige regimes die dat doen. En daartegen moeten we ons verdedigen. Wettige zelfverdediging.

Maar moet dat door op onze beurt geweld te gebruiken? Geweld is niet efficiënt: de doodstraf uitvoeren heeft, zo zegt wetenschappelijk onderzoek ons, geen gunstig gevolg effect in de misdaadbestrijding. In Irak is de gewelddadige tussenkomst van de USA tegen de misdaden van Sadam uitgedraaid op nog meer geweld, met uiteindelijk misschien meer doden dan Sadam kon maken? Rusland moest al gaan lopen in Afghanistan, en in Tsjetsjenië ziet her er al niet beter uit. Hitler was duidelijk in het ongelijk toen hij ander landen binnenviel, maar de reactie na zijn nederlaag, met de bezetting en onderdrukking van heel Oost-Europa door de Sovjets was niet veel beter, toch?

Mensen die de oorlog hebben meegemaakt zeggen me dat ik niet weet waarover ik praat. Zonder de gewelddadige tussenkomst van de geallieerden zou er nooit een einde gekomen zijn aan het nazisme en zijn misdaden. En de Amerikanen mogen dan veel invloed hebben in West-Europa, maar we zijn toch nog vrij? Of toch vrijer dan daarvoor? En dan de landen achter het IJzeren Gordijn? Dus gerechtvaardigd geweld kan toch efficiënt zijn, de enige oplossing?

Ik vraag het me af.

Had het nazisme het nog lang kunnen uithouden? Is het mogelijk dat één land tientallen andere landen onderdrukt en onderdrukt houdt? Is dat niet wat de sovjets geprobeerd hebben? En is dat uiteindelijk ook niet mislukt? En is die overgang niet vrijwel geweldloos gebeurd? Net als in Spanje en Portugal? Oekraïne? Polen? Roemenië? Argentinië? Chili?

Is er dan toch een alternatief voor geweld?

Is de pen dan toch sterker dan het zwaard?

Is de mens dan toch in staat om bij te leren?

Is er dan toch nog hoop?