Over enkele dagen beginnen de Olympische spelen. We zullen dan weer een schitterende demonstratie krijgen van wat de mens met zijn lichaam kan verwezenlijken: citius, altius, fortius. Sneller, hoger, sterker. Deelnemen is belangrijker dan winnen, zal men beweren, maar om deel te nemen moet je wel al een en ander gewonnen hebben, je komt er niet zomaar in, er moeten Olympische minima gehaald worden in de verschillende sporttakken. Een gewichtheffer maakt dan geen kans bij de honderd meter vlak, een renner niet bij het discuswerpen, een schermer niet bij de marathon enzovoort.

Het is dus een kwestie van specialisatie. We zijn allemaal mensen en we lijken meer op elkaar dan dat we van elkaar verschillen. Zelfs in extreme gevallen, qua lengte, gewicht, proporties, spiermassa, huidskleur of wat dan ook, bestaat er geen twijfel over dat we allemaal mensen zijn. Er mag al eens één geval zijn op vele tienduizenden waarbij het niet zo heel duidelijk is of het om een man gaat of een vrouw, maar niet of het een mens is of… ja, wat? Nee: we herkennen een mens blindelings.

De lichamelijke kenmerken zijn inderdaad enorm verschillend, maar niet altijd gemakkelijk te zien. Een sprinter als Bolt is een prachtige atleet, als je niet zou weten wat zijn specialisme is, zou je het niet kunnen afleiden uit zijn lichaamsbouw. Zelfs sommige gewichtheffers zien er heel normaal uit, in de laagste gewichtscategorieën zelfs iets minder dan indrukwekkend. Langeafstandslopers zien er helemaal niet uit alsof ze de voorgeschreven afstand zullen halen. We kunnen ons lichaam dus trainen om bepaalde dingen te doen en dat is zowel een mentale kwestie als een puur lichamelijke.

Men spreekt wel van een sporthart: dat klopt veel trager en kan bepaalde inspanningen beter verwerken. Men zegt dat niet van de lever, of de nieren, de maag of de darmen enzovoort. Ons lichaam bestaat uit verschillende onderdelen, die allemaal min of meer goed moeten functioneren en met elkaar samenwerken om tot een bepaald resultaat te komen. Als één ervan het laat afweten, dan zijn de gevolgen vaak aanzienlijk. Het aantal sportblessures op het hoogste niveau is spectaculair, in alle sporttakken.

We zien dus dat ons lichaam een complex geheel is, met duidelijk onderscheiden onderdelen, die elk voor een bepaalde functie instaan en die er samen voor zorgen dat wij in leven blijven en in staat zijn tot zelfs uitzonderlijke sportieve prestaties. Training is daarbij van groot belang. We zien ook in dat onze mentale vermogens daarbij een belangrijke rol spelen.

Maar niet iedereen is tot alles in staat. Hoe goed ons lichaam ook gebouwd is, hoe hard we ook trainen, hoezeer we het ook willen, sommige dingen, of zelfs de meeste lukken ons niet. Er zijn maar enkele atleten die de wereldtop bereiken in elke discipline. Wij, de gewone mensen, kunnen er allen naar kijken en ervan dromen. Sommige mensen zijn in staat tot zeer uitzonderlijke prestaties, die voor anderen zonder meer uitgesloten zijn.

Ik heb tot hiertoe niets nieuws of verrassends verteld. Het zijn dingen waarover we het eens zijn. Maar laten we nu eens denken aan onze geestelijke vermogens?

Een eerste verschil is dat we onze hersenen niet kunnen zien. Een Nobelprijswinnaar herken je niet op straat. Ons lichaam verraadt onze mentale capaciteiten niet. Stephen Hawking is een van de knapste geleerden die er ooit geweest zijn, maar zijn lichaam is… waardeloos. Slechts met grote moeite slaagt hij erin om zijn mentale processen in gang te houden en zonder hulp van anderen kan hij zo goed als niets.

Wij gaan ervan uit dat iedereen ongeveer dezelfde hersenen heeft en dat is grotendeels ook zo, maar alleen zoals wij ook allemaal ongeveer hetzelfde lichaam hebben, hetzelfde hart, lever, nieren, maag… Bovendien zijn onze hersenen geen homogeen orgaan zoals de andere. Wat wij met een verzamelterm ‘hersenen’ noemen, is een bonte verzameling van zeer verschillende onderdelen, die er ook verschillend uitzien en die totaal verschillende functies waarnemen, die samen leiden tot het algemeen resultaat. Je kan onze hersenen eigenlijk vergelijken met het geheel van ons lichaam: een eenheid in complexiteit, waarbij de verschillende onderdelen samenwerken om een bepaald resultaat te bereiken.

Zoals alle mensen een lichaam hebben dat in de details grondig verschilt van dat van alle andere mensen, zo is dat ook voor onze hersenen. Elk onderdeel ervan kan groter of kleiner zijn, beter of slechter werken, minder of meer mogelijkheden hebben om zich te ontwikkelen door oefening en met wilskracht enzovoort. En zoals bij ons lichaam zijn de prestaties waartoe wij met onze hersenen in staat zijn, verschillend van persoon tot persoon. Misschien is ook dat een evidentie, maar dan een waarbij we niet stilstaan en waarmee we niet altijd voldoende rekening houden.

Wij nemen zomaar aan dat iedereen over verstand beschikt, geestelijke vermogen, een bewustzijn, een ziel of hoe men het ook wil noemen. Zeker als we het over de ziel hebben, zijn we geneigd om nogal uniform te denken. Iedereen heeft een ziel en wat we ons daarbij moeten voorstellen weten we niet goed, maar we gaan uit van de veronderstelling dat iedereen dezelfde ziel heeft, of men die nu van God gekregen heeft of niet. Ook als we over onze ‘geest’ spreken, zoals in het duo lichaam-geest, denken we minder aan mogelijke verschillen dan aan identieke exemplaren. De mens is een geestelijk wezen, in tegenstelling met andere, en dat verschil is universeel, het geldt evengoed voor alle mensen. Het geeft ook zonder meer recht op een menswaardige behandeling, gegarandeerd door de Universele verklaring van de rechten van de mens. Alle mensen zijn vanuit dat oogpunt volkomen gelijk, het is een kwaliteit die ze allen in dezelfde mate bezitten, zonder onderscheid des persoons op welk secundair punt dan ook: ras, geslacht, leeftijd, huidskleur, godsdienstige of ideologische overtuiging, seksuele geaardheid enzovoort.

Als we er even over nadenken, dan weten we dat wij mensen net zo verschillend zijn op mentaal als op lichamelijk gebied. Onze hersenen zijn onderling zo verschillend als onze lichamen, niet alleen in hun fysiologische verschijning, zoals gewicht en relatieve grootte van de verschillende onderdelen, maar ook, zoals bij ons lichaam, in wat wij ermee kunnen doen, zomaar en met training, oefening en wilskracht. Sommige mensen zijn ook op mentaal gebied Olympisch kampioen, er zijn bijvoorbeeld wiskundeolympiades, spellingwedstrijden, quizzen, schaaktornooien enzovoort.

Als we dus spreken over ‘de’ mens en zijn of haar geestelijke vermogens, dan moeten we goed beseffen dat we over een ‘denkmachine’ praten die in elk individu enorme verschillen vertoont die nog veel aanzienlijker zijn dan die van onze lichamelijke kenmerken.

Een mens is echter geen geest-in-een-lichaam, maar een eenheid van lichaam en geest. Onze hersenen zijn een orgaan zoals onze andere organen, ze kunnen niet functioneren los van de rest van het lichaam, zoals het lichaam niet zonder dat essentiële onderdeel kan werken. Onze lichamen verschillen dus van elkaar op twee manieren: enerzijds lichamelijk, inclusief onze hersenen, maar ook in wat wij met ons lichaam kunnen doen, zowel op puur lichamelijk gebied als op mentaal, waarbij die twee voortdurend samenwerken en elkaar bepalen. Twee mensen met een vergelijkbaar lichaam zijn tot zeer verschillende prestaties in staat. Onze fysieke verschijning geeft ons mogelijkheden en ook grenzen en die zijn voor iedereen anders, vooral omdat wij met onze mentale vermogens onze mogelijkheden enorm kunnen uitbreiden en onze grenzen quasi eindeloos verleggen, of juist niet.

De individuele verschillen in onze lichamelijke opmaak zijn dus in zekere mate bepalend voor wie we zijn en wat we aankunnen, maar dat wordt gewijzigd, in min of meer belangrijke mate, door wat we met onze mogelijkheden aanvangen. De verscheidenheid is dan ook zo groot, dat we gerust kunnen stellen dat er geen twee mensen eender zijn in wat ze zijn en tot wat ze in staat zijn.

Dat heeft een aantal uiterst belangrijke gevolgen, die vooral in extreme en specifieke gevallen tot uiting komen, maar die we eigenlijk nooit uit het oog mogen verliezen.

Zo zijn er mensen die defecte hersenen hebben, we spreken van mentaal gehandicapten of mensen met een mentale beperking. Die kan ook lichamelijk zichtbaar zijn, of niet. Ze kan onschuldig zijn, of niet. Er is een groep van mensen die men psychopaten noemt of sociopaten en dat is een mentale afwijking (van de statistische algemene norm) die men uiterlijk kan vaststellen op basis van het gedrag, niet op basis van uiterlijke lichamelijke kenmerken, maar die wel degelijk fysiologisch waarneembaar is in de hersenen: de hersenen van psychopaten zien er anders uit dan die van niet-psychopaten. Het is dus niet zo dat hun hersenen alleen maar anders werken, nee: hun (defecte) werking wordt veroorzaakt door het feit dat ze anders zijn, (ten minste!) zo anders als bij iemand die met één arm of een been of blind of doof geboren wordt.

Dat stelt ons voor grote uitdagingen. Kan men een psychopaat verantwoordelijk stellen voor zijn daden, die evident bepaald worden door de hersenen die hij of zij heeft?

Men heeft kunnen vaststellen dat alle mensen die typisch psychopathisch gedrag vertonen (bijvoorbeeld seriemoordenaars), ook die typische hersenstructuur vertonen. Maar anderzijds heeft men ook vastgesteld dat een aantal mensen, inzonderheid de verwanten van die psychopaten, (min of meer) dezelfde structuur vertonen, zonder dat dit aanleiding geeft tot psychopathisch gedrag. We kunnen dus niet zomaar iedereen onder de scanner leggen en op basis van de hersenstructuur opsluiten, voor het geval dat zij ooit seriemoordenaar zouden worden. Zie je het probleem? Alle seriemoordenaars hebben een specifieke hersenafwijking, maar niet iedereen met die afwijking is of wordt een seriemoordenaar. Er zijn dus bijkomende elementen die maken dat iemand met dergelijke mensen ook begint te moorden. We weten nu dat de levensomstandigheden daarbij een grote rol spelen, zoals armoede, lichamelijke en geestelijke verwaarlozing en het ondergaan van misbruik en geweld. Maar ook voor die omstandigheden is het individu zelf niet (alleen) verantwoordelijk.

Minder spectaculair maar misschien nog belangrijker vanuit een bepaald oogpunt, is de kwestie van het onderwijs en de opvoeding. Traditioneel proberen we onze kinderen op te voeden tot een bepaalde algemene norm. Voortdurend leggen we termen vast waaraan ze moeten voldoen: leesvaardigheid, maar ook rekenen, onthouden, algemene kennis enzovoort. Heel het onderwijs is daarop gebouwd: de kinderen zover brengen dat ze bepaalde minimale normen halen. We vergeten daarbij al te vaak dat alle kinderen verschillend zijn, zeer verschillend, zowel fysiek als mentaal, zoals we hebben gezien. En niet alleen dat: ook de manier waarop ze die twee elementen integreren is verschillend, en hun omstandigheden zijn verschillend, zeer verschillend. En toch willen we dat ze allemaal hetzelfde kunnen. Het is een vrijwel onmogelijke opgave.

Wat mij daarbij vaak tegen de borst stuit, is dat het onderwijs die (negatieve) verschillen toewijst aan de luiheid, onwil, domheid, tegendraadsheid of wat dan ook van de leerlingen en al te weinig rekening houdt met een aantal mogelijke oorzaken, fysieke, mentale en omgevingsfactoren die een grote invloed kunnen hebben op de mogelijkheden en de prestaties van een kind.

Meer in het algemeen zien we dat in onze samenleving de mensen zeer verschillend leven. Men kan wel bepaalde patronen en gewoonten aanwijzen en zelfs gedragingen voorspellen. Zo weten we dat het druk zal zijn op de wegen naar de kust als de zon schijnt en dat je op vrijdag- en zaterdagavond moeilijk een vrije tafel in een restaurant zal vinden. Maar kijk eens om je heen naar je buren en je stelt meteen vast dat er binnen de algemene mogelijkheden die er zijn, heel wat variatie mogelijk is.

Bedenk dan altijd dat heel wat van die verschillen, en vooral die aspecten die jou het meest verwonderen of irriteren, niet zonder meer te wijten zijn aan de onwil, de domheid of de boosaardigheid van de betrokkenen, maar wellicht het resultaat zijn van hun genetische samenstelling en van hun persoonlijke geschiedenis en dat zij voor geen van beide persoonlijk verantwoordelijk kunnen of mogen geacht of gesteld worden.

Wij zijn verschillend, zeer verschillend en niet alleen hoe we eruit zien. Ook onze hersenen zijn verschillend, zeer, zeer verschillend en dat heeft gevolgen, kleine en grote. Wij zijn zoals we zijn en niet altijd zoals we verondersteld worden te zijn. Laten we elkaar dus wat vaker welwillend benaderen zoals we zijn. En als we daar in een aantal gevallen al dan niet terecht moeite mee hebben, laten we dan niet al te lichtvaardig oordelen, maar gewoon rustig die mensen vermijden waar we het nu eenmaal moeilijk mee hebben, zonder hen te veroordelen, in het besef dat er ook mensen zijn die het niet zo op ons begrepen hebben. Er is genoeg volk op aarde en de aarde is groot genoeg opdat we niet gedwongen zouden zijn om voortdurend samen te leven met onmogelijke anderen.

We lazen het in de vorige aflevering bij Cicero: het is veel gemakkelijker om in te zien dat iets niet juist is, dan om uit te leggen hoe het dan wel is. Kritiek is de eerste stap naar inzicht, maar de tweede stap moet ook gezet worden, anders blijft het een steriele bezigheid.

De godsdienstlessen die ik in mijn jeugd heb gekregen, staken schril af tegenover al de andere vakken. Er was altijd wel iets dat niet klopte, dat je niet letterlijk mocht nemen, of dat helemaal onwaarschijnlijk was. Wat je geleerd had over rekenen, taal, biologie enzovoort, kon je niet toepassen in de godsdienstles. En dus was mijn spontane reactie steeds: dat klopt niet! En zo is het gebleven. Uiteindelijk schoot er van de godsdienst, in mijn geval het katholicisme, niets meer over dat ook maar enigszins weerstand kon bieden aan grondige, eerlijke kritiek.

Maar daar zit je dan: je bent tot de overtuiging gekomen dat godsdienst waardeloos, ja zelfs nefast is, gevaarlijk. Maar hoe moet het dan wel? Moeten we de godsdiensten nu uitroeien? En hoe? Hoe moeten wij onze samenleving ordenen? Hoe is de wereld ontstaan? Wat is goed en wat is slecht? Als er geen hiernamaals is, wat voor gevolgen heeft dat voor ons leven? Hoe ziet een maatschappij zonder godsdienst eruit? Hebben we geen nood aan profane rituelen, bijvoorbeeld voor de belangrijke momenten in ons leven: geboorte, de overgang naar adolescentie, huwelijk, pensionering, dood? Is het niet zinvol om regelmatig samen te komen met de mensen met wie je samenleeft? En wie zal dat allemaal organiseren? Op welke basis? Het zijn vragen die wij ons meer en meer moeten stellen, nu de godsdienst zo goed als volledig uit ons leven is verdwenen.

Met deze overwegingen wil ik ook proberen de indruk te ontkrachten die de aandachtige of toevallige lezer van mijn teksten zou kunnen opdoen, namelijk dat ik alles weet, alles al bedacht heb, voor elke vraag een antwoord klaar heb. Lieve lezers, dat is niet zo! Hoe meer je nadenkt, hoe complexer de dingen worden.

Ook dat vinden we bij Cicero in zijn tekst over De Goden: ‘Vraag je me naar de ware natuur en de hoedanigheid van de godheid, dan verwijs ik naar het voorbeeld van Simonides. Toen deze dezelfde vraag kreeg van de tiran Hiëro, bedong hij een dag om erover na te denken. De dag daarop werd hem hetzelfde gevraagd en vroeg hij om twee dagen. En zo ging dat verder, waarbij hij steeds het aantal dagen verdubbelde. Toen Hiëro verbaasd vroeg waarom hij dat deed, zei hij: “Omdat hoe langer ik erover denk, des te minder hoop ik eruit te komen.” Nu staat Simonides niet alleen bekend als een zoetgevooisd dichter, maar ook als anderszins geleerd en wijs. Ik kan me dus indenken dat hem een hoop scherpzinnige en subtiele argumenten voor de geest kwamen, maar dat hij niet kon uitmaken welke het meest waar was, en zo ging wanhopen aan het bereiken van de waarheid.’

Sinds jaren stond De natura deorum of ‘De goden’ van Cicero op mijn verlanglijstje. Er is een goede Nederlandse vertaling van Vincent Hunink, maar die is al jaren uitverkocht. De auteur is zo vriendelijk geweest om de tekst integraal en gratis op het web aan te bieden, samen met nog een hele reeks andere vertalingen van zijn hand, een ware goudmijn voor de liefhebber.

Maar een langere tekst op scherm lezen vraagt enige inspanning, zeker in pdf-formaat. Met het Kindle-formaat op pc heb ik minder moeite. Toen ik dus op een keer bij de Slegte of zo een tweedehands exemplaar van ‘De goden’ vond, heb ik het me meteen aangeschaft. Maar ook dat was nu al weer een hele tijd geleden. Gisteren heb ik me er dan in vastgebeten.

Het was een heel bijzondere ervaring. Het eerste boek lees je in één ruk uit. Het is zo modern als Dawkins! Het tweede boek viel wat tegen, het derde is dan weer veel interessanter. De zeer uiteenlopende benaderingen van het fenomeen godsdienst in één boek roepen ernstige vragen op over de authenticiteit van de klassieke werken en van dit werk van Cicero in het bijzonder. In zijn inleiding wijst de vertaler daar ook zelf op, zonder daar echter consequenties aan te verbinden. Mij komt het voor dat er hier ten minste twee verschillende auteurs aan het werk geweest zijn: een zeer modern aandoende kritische, ja atheïstische filosoof enerzijds en voor het meest uitvoerige tweede deel anderzijds een simplistische verdediger van de traditionele Grieks-Romeinse godsdienst en mythologie. Het derde deel is kritisch, niet zozeer filosofisch maar geconcentreerd op de interne tegenspraken en de frivoliteit van de folkloristische mythologie en het bijgeloof. Door belangrijke lacunes in de manuscripten hebben wij een onvolledig en zeer vertekend beeld van hoe de oorspronkelijke tekst er moet uitgezien hebben.

Om een idee te hebben van de uitzonderlijke kwaliteit van dit werk van Cicero neem ik u graag mee op een tochtje door het eerste boek. De citaten zijn genomen uit de Hunink-vertaling, met dank aan de auteur.

De vraag waar alles om draait, is of ze niets doen, niet handelen en geheel vrij zijn van de zorg en het bestuur van de wereld, of dat alles juist vanaf het begin door hen is gemaakt en ingericht en tot in de eeuwigheid geleid en bewogen wordt. Vooral hierover bestaat grote onenigheid. Maar als dit niet wordt uitgemaakt, zullen de mensen onvermijdelijk in grote onzekerheid verkeren en onwetend blijven van de allerbelangrijkste zaken.

Beter kan men het niet formuleren. Daarover gaat het inderdaad, ook vandaag nog. Wat heeft het voor zin om het bestaan van een God aan te nemen, indien men over die God niets kan zeggen? Een God die niet ingrijpt in de wereld, die geen enkele concrete rol speelt in het leven van de gelovige, kan er net zo goed niet zijn. Dat is ook mijn ervaring met mensen die beweren gelovig te zijn: als ik enkele minuten met hen praat, blijkt dat ze hooguit geloven dat er ‘toch ergens iets is’, maar daar blijft het bij. Meteen stelt Cicero hier het probleem van wat wij vandaag ‘intelligent Design’ noemen: de wereld is geen chaos, er is een ordening; waar komt die vandaan? Hebben we ‘goden’ of een God nodig om die te verklaren?

(#3) Er zijn (en waren) filosofen die verkondigen dat de goden zich absoluut niet bekommeren om het menselijk reilen en zeilen. Maar als hun opvatting juist is, hoe zou er dan nog vroomheid kunnen bestaan, of godsvrucht of godsdienst? Want al die dingen kunnen alleen eerlijk en oprecht bewezen worden aan de goddelijke machten als die ze ook opmerken, en als de onsterfelijke goden ook diensten bewijzen aan de mensheid. Als de goden ons echter niet kunnen en willen helpen, zich helemaal niet om ons bekommeren en niet eens opmerken wat wij doen, en als zij geen enkele invloed kunnen hebben op het leven van de mensen, waarom zouden we de onsterfelijke goden dan nog vereren, verheerlijken of aanbidden? In uiterlijke vorm en valse schijn kan vroomheid niet bestaan, net zomin als de andere deugden. En met vroomheid verdwijnen ook godsvrucht en godsdienst, en op hun verdwijning volgt ontwrichting en grote chaos in het leven. (#4) Ik ben zelfs bang dat als vroomheid jegens de goden verdwenen is, ook trouw, broederschap van mensen en de voortreffelijkste van alle deugden, rechtvaardigheid, zullen verdwijnen.

Hier wordt de agnosticus voor de keuze geplaatst. Wie gelooft in een God, maar hem reduceert tot een vaag ‘iets’, dat geen enkele invloed heeft op het ontstaan en de geschiedenis van de wereld, heeft geen enkele reden om godsdienstig te zijn. Dat is de grote reden voor de secularisering van onze maatschappij. Als alleen overtuigde atheïsten zouden wegblijven uit de kerken, dan zaten die nog zo vol als zestig jaar geleden. De realiteit is dat men niet meer gelooft aan een God die de wereld heeft geschapen, maar de wetenschappelijke verklaringen volgt; dat men niet meer gelooft dat die God ingrijpt of zelfs kan ingrijpen in deze wereld en dat het dus geen zin heeft om tot hem te bidden om hem te paaien of gunstig te stemmen; dat men ook niet gelooft dat er een hiernamaals is waarin God de goeden zal belonen en de slechten straffen en dat er dus geen enkele reden is om te luisteren naar godsdienstige leiders en priesters die het tegendeel beweren. Wie derhalve in de praktijk doet alsof er geen God is, is geen agnosticus, maar een atheïst, ook als hij of zij weigert om dat in te zien of te aanvaarden.

De grote ontwrichting van de maatschappij waarop Cicero, of zijn personage, alludeert aan het einde van deze paragraaf, is er, ondanks eeuwenlange dreigende voorspellingen en donderpreken door de priesterkaste, slaafse theologen en christelijke ‘filosofen’, niet gekomen, in tegendeel. Onze maatschappij is op alle punten beschaafder, minder gewelddadig, rechtvaardiger, menslievender en vooral ook rijker geworden, ook zonder God, godsdienst en priesters.

Maar er zijn ook andere filosofen, en wel grote en vooraanstaande, die verkondigen dat heel de wereld wordt bestuurd en geleid door een goddelijke geest en rede. En dat niet alleen: diezelfde goden zouden ook zorg dragen en voorzienig zijn voor het menselijk leven. Want graan en andere veldvruchten, maar ook het klimaat, de seizoenen en het weer, waardoor alles wat de aarde voortbrengt op de juiste tijd rijp wordt, zijn volgens hen aan de mensheid geschonken door de onsterfelijke goden.

Deze filosofen hebben veel dingen geïnventariseerd (verderop in dit boek meer hierover) die door de onsterfelijke goden bijna ontworpen lijken voor menselijk gebruik.

Dit is de andere opvatting, die veel aandacht krijgt in het tweede boek: alles lijkt zo op mensenmaat gemaakt, dat het niet anders kan dan dat ‘iemand’ dat zo georganiseerd heeft. Zo zal de spreker in het tweede boek stellen dat er geen andere reden is voor de wol van een schaap dan dat ze kan gebruikt worden om er wol van te maken voor de mens. Ook ten tijde van Cicero en zelfs eeuwen daarvoor beseften verstandige mensen hoe belachelijk dit wel niet is. Het is de wereld op zijn kop zetten, natuurlijk. De mens is geëvolueerd tot wat hij is in een voortdurende aanpassing aan zijn omgeving en van zijn omgeving aan zijn eigen noden. Stellen dat God de zon om de aarde doet draaien opdat wij overdag voldoende licht en warmte zouden hebben om te leven en ’s nachts niet zouden gestoord worden door het licht in onze slaap, zodat we kunnen uitrusten en niet de hele tijd moeten wakker blijven en werken, is een idee die slechts bij de meest primitieve fundamentalistische sekten nog hier en daar opduikt. Wie de natuur bekijkt en bestudeert, komt onvermijdelijk tot de conclusie dat de natuur eigen wetten heeft en dat die niet specifiek gericht zijn op het welzijn van de mens, noch op zijn ondergang. Er is geen God of kracht die voor de mens zorgt, individueel of collectief.

(#5) Er is geen onderwerp waarover zowel ongeschoolden als geschoolden zozeer van mening verschillen. De opvattingen zijn zo talrijk en onderling zo verschillend dat het goed mogelijk is dat er geen enkele van waar is, en tegelijk onmogelijk dat er meer dan één van waar is.

Ook dit is nog steeds een argument tegen de bestaande godsdiensten en de ontelbare sekten, ook binnen het christendom: ze spreken elkaar tegen op de essentiële punten, zoals het belonen van wie goed doet en het bestraffen van het kwaad, het hiernamaals en het eeuwig leven, en niet zomaar op louter liturgische punten, zoals op welke dag de rustdag moet vallen, of en wanneer men moet vasten, en of vrouwen een hoofddoek moeten dragen of besneden worden. Een (humane!) oppervlakkige verscheidenheid zou nog aanvaard kunnen worden, hoewel dat vandaag ook al voor heel wat heibel zorgt en dikwijls de enige bron van ergernis en conflicten is. Maar dat de grote godsdiensten zowel als de kleine sekten elkaar op de grondslagen van hun geloof tegenspreken kan allen tot de conclusie leiden: ze kunnen niet allemaal gelijk hebben.

Zij zelf zijn daar ook van overtuigd, nu en vroeger. Dat betekent dat elke godsdienst en elke godsdienstwaanzinnige denkt dat hij de enige is die gelijk heeft en dat al de andere moeten bekeerd en/of uitgeroeid worden. De geschiedenis van de godsdiensten levert ons een schrijnend beeld van een mensheid die verscheurd is door moorddadige bekeringsdrang. Er zijn meer mensen gedood in godsdiensttwisten dan in welk ander conflict dan ook.

(#9) Een tweede stimulans om me hiermee bezig te houden was mijn psychische toestand. Door een groot en ingrijpend verlies had ik een zware klap gekregen.* Als ik hiervoor een sterkere verlichting had kunnen vinden, had ik niet hiertoe mijn toevlucht genomen. En ik kon er geen groter voordeel uit putten dan wanneer ik me niet alleen zou wijden aan het lezen van boeken maar ook aan het integraal behandelen van de filosofie. Al haar aspecten en al haar onderdelen leert men juist dan het gemakkelijkst kennen wanneer complete vraagstukken schrijvenderwijze worden uitgezocht. Er is namelijk een wonderlijke koppeling en aaneenschakeling tussen alle thema’s: het een hangt samen met het ander, en alles blijkt met alles verbonden en verstrengeld.

Cicero’s dochter Tullia was gestorven in -45 en haar dood had hem sterk aangegrepen. Heel wat mensen, toen en nu, stellen zich vragen over leven en dood en de zin van het leven, over God en over wat men ons vroeger geleerd heeft, wanneer er zich ingrijpende gebeurtenissen voordoen in ons leven. Dat was ook voor mij zo. Zoals bij talloze anderen kwam er rond mijn vijftigste een totaal onverwachte en drastische wijziging in mijn professioneel leven; daarop volgde een echtscheiding en een nieuwe relatie; dan kreeg het nieuw samengesteld gezin de zelfdoding te verwerken van de zoon van mijn partner. Vervolgens ging mijn partner op pensioen en enkele jaren later ook ik. Dan ga je wel nadenken. En net zoals Cicero ben ik ook gaan lezen, veel meer dan vroeger en geen romans of ontspanningsliteratuur, maar ernstige werken. Ik wou eindelijk eens weten wat godsdienst is en of er een God is; hoe de wereld ontstaan is en hoe de mens er gekomen is; wat de beste manier is om samen te leven; of er zoiets als liefde is; waarom we leven… De antwoorden vind je niet door naar je navel te staren of in te treden in een contemplatieve orde. Als er ergens antwoorden te vinden zijn, dan bij de grote denkers die de mensheid heeft gekend en die met dezelfde problemen geconfronteerd, geprobeerd hebben om voor zichzelf en voor anderen antwoorden te bedenken.

En ja, het hangt allemaal aan elkaar. Een godsdienst die onverenigbaar is met de wetenschap is onvolmaakt en wellicht vals. Een levensleer die niet steunt op maatschappelijke inzichten en op betrouwbare psychologische ideeën, draagt grote risico’s in zich. Een wetenschap die haaks staat op het gezond verstand is waardeloos. We moeten het beste uit alles integreren in een leefbaar geheel.

(#10) Wie echter wil weten wat ik zelf over elk afzonderlijk onderwerp denk, is overdreven nieuwsgierig. Men moet bij discussies immers niet zozeer afgaan op iemands persoonlijk gezag als op het gewicht van argumenten. Vaak vormt het gezag van leraren zelfs een hinderpaal voor mensen die iets van hen willen leren. Die gebruiken dan namelijk niet meer hun eigen oordeel, maar nemen dat voor waar aan wat duidelijk de goedkeuring wegdraagt van degene in wie ze hun vertrouwen stellen. Ik kan daarom ook niet goedkeuren wat altijd verteld wordt over de volgelingen van Pythagoras. Als zij in een discussie iets beweerden en daarop de vraag kregen waarom dat dan zo was, antwoordden zij (zo wil de traditie) ‘hij heeft het zelf gezegd,’ waarbij ‘hij’ dan Pythagoras was. Zoveel vermocht zijn a priori vaststaand oordeel dat zijn gezag ook zonder argumenten gold.

Een wijze levensles. Geloof niet alles wat men je vertelt of wat je leest, al klinkt het nog zo verleidelijk. Toets het een aan het ander, vergelijk, verifieer, zoek bevestiging, laat ook de tegenpartij aan het woord en vooral: sapere aude, durf zelf na te denken. Dat is niet gemakkelijk. Ondanks mijn tegenstribbelen ben ik in mijn jeugd zoals velen van mijn leeftijd zwaar geïndoctrineerd, thuis, op school, in de jeugdweging, in de kerk, de mutualiteit, de media enzovoort. Het is niet simpel om altijd opnieuw de vraag te stellen: maar is dat wel zo? Waarom? En dan het onaanvaardbare domme antwoord te krijgen: ja, het is zo, omdat ik het zeg! Indoctrinatie is een sluipend gif, waarvan men zich niet eens bewust is, noch wanneer men het ondergaat, noch wanneer men het doet.

Ik ben er zeker van dat ik nooit meer alles kan afleren dat me is wijsgemaakt. Ik kan mijn leven niet opnieuw beginnen, ik moet leven met mijn verleden. Van de meeste invloeden weet ik niet eens dat ze er zijn, tenzij ik geconfronteerd wordt met uitdagingen die vragen doen oprijzen over opvattingen die ik blijkbaar heb, zonder te weten waarom. Jezelf eindeloos in vraag stellen is een ongezonde bezigheid. En toch begint de weg naar wijsheid met de verwondering.

Daarna volgt een lange opsomming van filosofen uit de oudheid, met telkens een korte omschrijving van het opvattingen. Daarop komt van een van de deelnemers aan de dialoog deze opmerking:

(#57) Toen zei Cotta, vriendelijk als altijd: ‘Nu Velleius, als jij niets had gezegd, had je van mij in elk geval niets te horen gekregen. Gewoonlijk kom ik er namelijk niet zo makkelijk op waarom iets waar is, als waarom iets onwaar is. Dat gebeurt me vaak, en zo ook daarnet weer toen ik naar jou luisterde. Vraag je me naar mijn opinie over het wezen der Goden, dan heb ik daarop misschien geen antwoord; maar vraag je me of ik denk dat de Goden zo zijn als jij hebt uiteengezet, dan zeg ik dat niets mij minder waar lijkt. Maar voordat ik nader inga op de punten uit je betoog, wil ik graag zeggen hoe ik over jou persoonlijk denk.

Dat is inderdaad zo. Mijn eerste reacties op de onbeholpen godsdienstlessen die in de lagere school kreeg van slecht opgeleide onderwijzers en zelfingenomen priesters was: dat kan toch niet! Wat al onzin! Dat klopt niet! Ze spreken zichzelf tegen! Wat zitten wij hier te doen, op onze knieën? En vooral: ze doen zelf niet wat ze zeggen en ons opleggen… Ons gezond verstand wijst ons vaak feilloos op dwaasheid en leugens. Het komt er alleen op aan om daaruit dan ook de conclusies te trekken die zich opdringen. Als wat men ons vertelt niet waar is, waarom zegt men het dan? Wat zit erachter? Wie heeft er baat bij? Wat is dan de ware toedracht?

De eerste vraag in een onderzoek naar het wezen der Goden is of ze al dan niet bestaan. "Dat is moeilijk te ontkennen." Ja, als de vraag in een openbare vergadering zou worden gesteld, maar in een gesprek en gezelschap als dit is het heel gemakkelijk! Welnu, zelf ben ik hogepriester en vind ik dat de openbare erediensten en godsdienstige plechtigheden met het grootste respect gehandhaafd dienen te worden. Toch zou ik ook het liefste willen dat het eerste punt, het bestaan van de Goden, voor mij niet slechts een kwestie van persoonlijke overtuiging was, maar dat het ook op waarheid berustte. Helaas is er veel dat een mens op dit punt in verwarring brengt, zodat het soms lijkt of er helemaal geen Goden bestaan.

Ook vandaag vinden we nog mensen die geboren en getogen zijn in een godsdienst en die daar lijdzaam mee doorgaan zonder zich veel vragen te stellen over de grond van de zaak. Voor mij is dat niet voldoende. Ik wil aan rituelen wel deelnemen, maar enkel indien er een goede grond voor is en indien ze niet strijdig zijn met het gezond verstand. Ik erger me mateloos aan de onzin die je in de kerk te horen krijgt bij begrafenissen, ik kan het niet aanhoren! Het is niet waar wat men zegt. En door het ene te zeggen, verzwijgt men het andere. Wat men debiteert, biedt geen troost en verhindert meteen dat men woorden zou spreken die wel degelijk kunnen troosten, omdat ze aansluiten bij onze levenservaring, en niet resulteren uit mensonwaardige verzinsels.

Het feit dat mensen van alle volkeren en typen geloven aan Goden, was volgens jou voldoende reden om hun bestaan te erkennen. Maar dat is op zichzelf nogal gauw geconcludeerd en bovendien onwaar. Ten eerste, hoe zijn jou de opvattingen van alle mensen ter wereld bekend? Volgens mij zijn veel volkeren zo woest en barbaars dat ze geen flauw besef van Goden hebben. (#63) En hebben Diagoras, bijgenaamd de Goddeloze, en later Theodorus niet openlijk het bestaan van Goden bestreden? En dan was er Protagoras van Abdera, van wie je daarnet gewag maakte. Deze man, destijds de grootste sofist, had in het begin van zijn boek geschreven: ‘Over de Goden kan ik niet zeggen hoe ze bestaan of niet bestaan.’ Daarom werd hij op bevel van de Atheners uit de stad en het land verbannen, en werden zijn boeken in het openbaar verbrand. Ik neem aan dat de meeste mensen hierdoor niet meer zo gauw deze mening zullen uiten, want zelfs twijfel aan de Goden bleek zijn straf niet te kunnen ontlopen.

Hier vinden we een duidelijk bewijs dat er tweeduizend jaar geleden ook al mensen waren die twijfelden aan het bestaan van een god of goden en zelfs gewoon stelden dat die er niet waren. Het argument dat men eeuwenlang heeft aangehaald: men gelooft altijd en overal in God, het zijn slechts boosaardige en verdorven enkelingen die er niet in geloven, houdt geen steek. Als we het op de keper beschouwen, gelooft bijna niemand in God en zij die erin geloven, geloven allemaal iets anders. En toch is het ook vandaag nog zo dat iemand die openlijk atheïst is, uit de gemeenschap verbannen wordt en ja, er worden ook vandaag nog boeken verbrand.

(#71) Hetzelfde doet hij dus bij de vraag naar het wezen der Goden. Het idee van een samenbinding van ondeelbare materiedeeltjes wil hij hier vermijden, om te voorkomen dat er ondergang en uiteenvallen uit volgt. Dus zegt hij dat de Goden geen lichaam hebben maar iets lichaamachtigs, en geen bloed maar iets bloedachtigs. Het is misschien al vreemd als twee waarzeggers elkaar in de ogen kunnen zien zonder in lachen uit te barsten, maar het is nog vreemder dat jullie je lachen kunnen houden wanneer je onder elkaar bent. "Het is geen lichaam maar iets lichaamachtigs." Dat zou ik me nog kunnen voorstellen bij afbeeldingen in was of klei, maar wat bij een God iets lichaamachtigs of bloedachtigs is, gaat mijn begrip te boven. Ook jouw begrip, Velleius, alleen wil je dat niet toegeven.

Dat we ons God niet als mens mogen voorstellen, daarvan zijn zelfs de meeste christenen overtuigd. Zogezegd, want als je met hen praat, blijkt hun God gewoon een mens te zijn, met menselijke gedachten, emoties, verlangens enzovoort. Het blijkt onmogelijk om een godsbeeld te hebben dat niet menselijk is, want hoe verder men gaat in de abstractie, hoe minder er overschiet van God, tot men het heeft over de gans andere, de onkenbare. En hoe men daarover moet spreken, dat is een mysterie. Een God die is, maar over wie we verder niets kunnen zeggen, is zo goed als een God die er niet is.

Lieve lezers, ik houd het hierbij. Ik hoop dat ik jullie hiermee een goed idee heb gegeven van de verfrissende aanpak van Cicero in zijn discussie over de goden, of God. Misschien dat dit jullie aanzet om de hele tekst te lezen. Bedenk dan echter dat er ook heel wat bladzijden in staan die gewijd zijn aan aspecten van rituelen, bijgeloof, mythologie en folklore die wij nu niet meer kunnen smaken. Je kan die geamuseerd lezen, en bedenken dat we nu gelukkig toch dat stadium voorbij zijn; of je kan ze overslaan.

Ik althans vond dit een boeiende ervaring. Wanneer ik deze ideeën terugvind bij een verstandig man als Cicero, nog voor het ontstaan van het christendom, dan voel ik me gesterkt in mijn opvattingen. Alleen vraag ik me wel af waarom wij op school van Cicero zoveel oninteressant pompeus geleuter hebben gelezen en niet deze heerlijke passages!

Systemen

Toen de machtige, grote en Ene rechtgeaarde

In zes dagen zijn werk had gedaan hier op aarde

En al de hemellichamen op hun plaats had gerangeerd

Heeft hij de mechanieken van zijn grootse machine gemaskeerd

En over de natuur een ondoordringbare sluier gedrapeerd.

Bij een rabbijn heb ik gelezen dat dit onzegbare Wezen

Op een dag de geleerden bijeenriep voor zijn troon

De trotse kinderen van het sofisme, de eindeloze criticasters

De goede Thomas van Aquino, Scotus en Bonaventuur

Uit de Provence zelfs een leerling van Epicuur

En meester René die men vandaag vergeten is gewoon

De grote gek, vervolgd door nog grotere gekken dan hij was en

Al die knappe koppen die met hun geleerde fratsen

Het wereldbouwwerk optrokken van het ingebeelde leven.

Welaan, vrienden, zei God, ontraadsel mijn geheim:

Zeg me wie ik ben, en hoe ik gemaakt moet zijn

En als supplement daarbij, zeg me wie jullie zijn

Welke kracht de kometen doet tollen als zot

En waarom er op deze aardkloot door het fatale lot

Voor elk pond goeds honderd centenaars kwaad moet zijn.

Ik weet dat dank zij de goede zorgen van nobele genieën

Prijzen worden uitgeschreven door de academiën

Ik loof er ook een uit. Wie het doel het dichtst benadert

Krijgt veel geld en verwerft ook het heil, maar dan later.

Zo sprak hij. Thomas stond op voor een august vertoog,

Thomas de dominicaan, de engel van de scholastiek

Die wel honderd redetwisters diende van repliek

Die op alles een antwoord wist en nooit zichzelf bedroog.

Gij zijt, zo sprak hij tot hem, de existentie en de essentie,

Eén met attributen, zuivere act en ook substantie

Einde, begin en midden, binnen en buiten alle tijden,

Altijd overal aanwezig zonder ooit ergens te verbeiden.

De Eeuwige nam na die woorden bewonderd door een lorejas

Het woord met een glimlach en sprak: Goede moed, Thomas!

Descartes nam diens plaats in en stommelde wat rond

Op zoek naar een werveling die hij maar niet vond

En met zijn voorhoofd bepoederd met subtiele materie

Zonder ooit iets gelezen te hebben, zelfs niet het Evangelie,

Heer, zo sprak hij tot God, deze brave man Thomas

Loopt al te zeer met de dromerige Aristoteles in de pas.

Dit is mijn argument en ik vind dat het onweerlegbaar is

Om te zijn volstaat het dat het zijn mogelijk is.

Wat uw universum aangaat, het is erg imposant

Maar ik kan dat net zo goed, ik sta ervoor garant

Uit materie alles maken is iets wat ook ik vermag

De elementen, dieren, wervelingen en het licht

Als ik over de wetten van de mechanica goed ben ingelicht.

God schonk ook hem een meewarige glimlach.

Gassendi, een priester uit Digne, vroom maar onzeker

Verachtte die ongelooflijk brutale Bretoense grootspreker

En begon tegen God over zijn kromme atomen te brallen

Hoewel die uit de mode waren en helaas al lang vervallen

Het suprême zijn was voor hem echter de spelbreker.

Toen kwam er een joodje met een lange neus, bleek gelaat
Arm maar tevreden, bedachtzaam, desolaat
Subtiel van geest, op het ijle af, meer geroemd dan gelezen
Verstopt onder de mantel van Descartes, zijn meester
En stapte met gemeten schreden naar het grote Wezen.
Excuseer zei hij met nauwelijks hoorbaar gefluister
Maar ik denk, onder ons gezegd, dat u niet bestaat...

Ik heb dat meen ik bewezen met mijn mathematiek.

Ik heb ordinaire leerlingen en ook wat slechte kritiek;

Oordeel nu over ons. Bij die woorden begon de aardbol te daveren

En uit afschuw en vrees begon de Heilige Thomas achteruit te laveren

Maar de goede en clemente God beval slechts dat men

De ongelovige beklaagde de hersenen zou purgeren.

Nu hij zelf niet meer om de prijs kon concurreren

Vertrok hij, vergezeld door enkele knappe koppen.

Onze geleerden merkten hoe God in zijn grootmoedigheid

Toegaf aan al die verregaande stoutmoedigheid.

Ze etaleerden al gauw wel honderd diepe inventies

En nobele staaltjes van hun puntige pretenties.

Ze praatten, ze disputeerden en schreeuwden allen zonodig

Zo gaat het ook als een gastheer op het feestmaal nodigt

Vijftien of twintig raisonneurs, acteurs, commentatoren

Rijmelaars, compilatoren, chansonniers, traductoren,

Het huis weergalmt van hun geroep en hun geblaat

Voorbijgangers blijven verbouwereerd staan op straat.

Heel gedecideerd verzekerde Malebranche dat men zich bovenal

Tot Het Woord moet richten en dat het antwoorden zal

God in zijn opperste goedheid zo sprak Arnaud zonder verbloemen

Heeft speciaal het mensenras geschapen om ons te kunnen verdoemen.

Leibniz waarschuwde Turken en Christenen vastberaden

Dat het grondig verkeerd was zijn harmonie te versmaden

Dat God, de wereld en wij niets zijn zonder zijn monaden.

In de Koerier van Lapland was er een hansworst die aanvoerde

Dat we naar de straat moeten waar Magellaan ons voerde

Alsof het verstand verlicht wie een dissectie op een reus uitvoerde.

Benoît de Maillet, consul maar niet zoals die in Rome

Weet perfect hoe hier de eerste mens tot stand kon komen.

Eerst was hij een vis. De zeer wisselvallige bakermat

Van dat arme beest was zelfs in het fijnste kristal gevat.

En wij verbazen ons nog steeds dat de Chinese Zeeën

Door hun stromingen vorm gaven aan de Pyreneeën.

Elk creëert zijn systeem en al hun geleerde dromen

Lijken wel regelrecht uit het gekkenhuis te komen.

God werd echter niet boos: hij is de allerbeste vader

En wil ons niet beklemmen met al te strakke banden

Hij wil liever dat zijn kinderen als kleine libertijntjes

Zich amuseren en genieten van het werk zijner handen

Hij stelde de prijs dan maar uit tot een jaartje later

Maar nog dezelfde dag zond hij terstond en fijntjes

Zijn Engel Gabriël, als ambassadeur met vrede beladen

Vervuld van indulgenties en brenger van weldaden.

De gevederde zendeling overvloog wel twintig provinciën

Bezocht heiligen, pauzen en ook prinsen

Kranige kardinalen en ook inquisiteurs zeer ervaren

Die in vorige eeuwen toegewijde vervolgers waren.

Mijne heren, zo zei hij hen, de goede God ordonneert

Dat gij zonder iemand anders te genaken u goed amuseert.

Hij weet dat men op de wereld geleerden aantreft

Wiens domheid die van jullie ruim overtreft

Die de bedoeling noch de macht hebben om kwaad te doen

Moeten we hen dan omdat ze dwalen in de brandende olie doen?

Het gevaar van een boek, geloof me vrij, is niet baarlijk

Een handtekening van jullie echter is levensgevaarlijk.

In de Sorbonne, bij het geuzenkerkhof, is men één van gedacht:

Doe als de goede God, die er alleen maar om lacht.

Voltaire, Satires, Les Systèmes

Vertaald door Karel D’huyvetters, ©2012

Spinoza staat in de belangstelling, of toch enigszins. Ook in Vlaanderen zijn er mensen bezig met Spinoza, of willen meer weten over deze fascinerende figuur en zijn gedachtegoed. Er is echter in Vlaanderen bij mijn weten geen vereniging die zich daarvoor inzet. Men moet uitwijken naar de overigens uitstekende buitenlandse websites.

Samen met enkele anderen heb ik het initiatief genomen om een contactpunt te maken voor Spinoza in Vlaanderen, onder de vorm van een website met die naam. Het is onze bedoeling om daar allerlei nieuws te brengen over Spinoza in de Vlaamse context.

Sympathisanten met dit initiatief worden hierbij vriendelijk opgeroepen om zich aan te melden op die website. Door de vermelding van hun naam scharen ze zich achter de algemene doelstelling: Spinoza bekend maken in Vlaanderen.

Het is niet onze bedoeling om een vereniging op te richten. Dit initiatief is kosteloos en vrijblijvend.

We beginnen bescheiden. Samen kunnen we dan zien hoe het verder moet. Mag ik op jouw steun rekenen? Dank en van harte welkom!

http://blog.seniorennet.be/spinoza_in_vlaanderen

Homini igitur nihil homine utilius

Spinoza

in bescheidenheid

hult zich de meester

zonder ergernis

over anathema

leven voor vaal voetlicht

geruild voor verlichting

chaos geweld na-ijver

voor klaar onderscheiden gedachten

rijker worden kan

door ontvreemden

verwerven

of nood beperken

onvoorzichtig

doorn in het oog

vermaledijde

steen des aanstoots

mens

gezegend

mensen

te nutte

gedachten gepolijst

tot briljante lenzen

een en al onthullen

op ware grootte

ongenadig

ontoereikend

ontwaren

ontluisteren

kundig meten

onweerlegbaar

scherprechter

helder weten

die verder zag

ongehinderd dacht

ruimteloze einders

de tijd te buiten

waar gij tradt

staan mijlpalen geslagen

geen weg terug

geen excuus

denken

voelen

weten

doen

Karel D’huyvetters 2012

Het mag ons niet al te sterk verwonderen dat heel wat mensen het moeilijk hebben met de gedachte dat al de lumineuze (en andere) gedachten die wij hebben, zouden voortkomen uit de anderhalve kilogram grijze blubber die zich onder onze schedel bevindt. Hoe kan dat nou! Hoe kan iets dat er niet zo heel anders ziet dan onze darmen iets zo subtiels doen als denken, voelen, verbeelden? Hoe is dat mogelijk?

En toch is het zo. Wij kunnen er niet onderuit en we zijn er ons ook steeds meer van bewust, zij het vaag en heel in het algemeen. We weten dat mensen met een hersenletsel beperkt zijn, gehandicapt. Dat gaat van een lichte vergeetachtigheid tot de extreme aftakeling en het leven als een plant. We worden gemiddeld ouder, veel ouder zelfs dan nog niet zo lang geleden en dat maakt dat de ouderdomsverschijnselen die laat in een mensenleven optreden, nu veel meer voorkomen. Vergeetachtige oude mensen waren er vroeger ook al, maar nu zijn we met veel meer die oud worden. Onze hersenen gaan al bij al lang mee, ze blijven gewoonlijk redelijk goed hun werk doen. Er zijn andere lichaamsdelen die het eerder laten afweten, vooral bij mensen die zwaar labeur hebben gedaan, of die hun conditie niet verzorgd hebben.

 Als het in onze bovenkamer verkeerd gaat, dan is dat meestal een serieus probleem. Dat is zo op elke leeftijd. We kunnen daarbij een onderscheid maken tussen louter fysieke aandoeningen, beschadigingen van onze hersenen die men kan ‘zien’, meestal met ingewikkelde apparatuur, en psychische beschadigingen, die enkel blijken uit de problemen die ze veroorzaken. Denk in het eerste geval aan iemand die een zware hersenschudding oploopt, of een hersenbloeding; in het andere geval aan de zo vaak voorkomende depressies.

Meteen zien we dat er twee aspecten zijn aan ons ‘denken’: zonder hersenen gaat het niet, maar zelfs met gezonde hersenen kan het nog behoorlijk fout gaan. Onze hersenen zijn niet zomaar een lichaamsorgaan zoals een ander, onze darmen inderdaad of onze maag of ons hart. We doen er uitzonderlijke dingen mee, die van een heel andere aard zijn dan wat ik daarnet zo oneerbiedig ‘grijze blubber’ noemde.

Dat onze hersenen ons denkwerk doen, dat zal wel niemand meer betwijfelen en ik bedoel daarmee niet alleen het logisch nadenken; dat is zelfs maar een miniem gedeelte van al onze hersenactiviteit. Maar hoe ze dat doen, dat is veel moeilijker te begrijpen. Hoe kan ‘vlees’ denken? Hoe kunnen op zich stomme hersencellen ervoor zorgen dat wij denken, praten, dromen?

Dat ons hart het bloed rondpompt, dat is nog te vatten. Dat onze maag, darmen, lever, nieren voor onze spijsvertering zorgen, ook. Onze longen halen de zuurstof naar binnen en voeren de gebruikte lucht weer naar buiten. Onze spieren doen ons lichaam bewegen. Onze ogen gebruiken we om te kijken, enzovoort. Maar hoe kunnen die vreemd uitziende hersenen in hemelsnaam iets zo merkwaardigs doen als denken in al zijn complexiteit?

Het is allicht om die reden dat wij ons niet tevreden stellen met de gedachte dat wij met onze hersenen denken. Het is niet mooi genoeg. Ons fenomenaal verstand valt niet te rijmen met zoiets, nu ja, banaals en zelfs lichtjes afstotelijks als een kwakje hersenen. En dus heeft de mensheid allerlei woorden en beelden gezocht om de zetel van ons verstand aan te duiden en dat doen we nog, zelfs nu we eigenlijk weten dat het zonder die hersenen echt niet kan. Vandaag woedt een verhitte strijd tussen de zogenaamde materialisten en de anderen, die de ‘geest’ verdedigen. Het is voor het grootste gedeelte een woordenstrijd.

De materialisten beklemtonen de onmisbaarheid van de hersenen, de anderen gebruiken allerlei benamingen zoals geest, verstand, bewustzijn, innerlijk leven, geestelijke vermogens enzovoort, maar in feite hebben ze het over hetzelfde. Wat maakt het al bij al uit of je nu geestelijke activiteiten uitoefent met je hersenen of met je ‘geest’, die niet zonder die hersenen kan? Er is niemand, maar dan ook niemand die betwist dat de hersenen er moeten zijn. Alleen menen sommigen dat het nodig is om een specifieke benaming te vinden voor wat wij met onze hersenen doen. En zij hebben gelijk, natuurlijk.

Onze hersenen zijn wel degelijk verschillend van ons denken, totaal verschillend zelfs. Om te beginnen zijn onze hersenen materieel, organisch materiaal, vlees en bloed. Onze gedachten zijn dat niet. Er is voor elk van onze gedachten ook niet iets in onze hersenen dat daaraan beantwoordt. Met die grijze massa zijn we in staat om een ongelooflijke verscheidenheid van dingen te doen. Ik gebruik graag het beeld van een typemachine, of een tekstverwerker: met een beperkt aantal toetsen kan je al de boeken van de hele wereld schrijven. Met ons anderhalf kilootje hersencellen kunnen we alle gedachten ter wereld voortbrengen. Onze gedachten en onze herinneringen liggen niet opgeslagen in onze hersenen, we produceren ze voortdurend opnieuw, op grond van eenvoudige impulsen. Het is voldoende dat we iemand zien om hem of haar te herkennen en een miljoen details helder voor onze geest te halen, uit jaren ervaring. Wij hebben wel degelijk een diep en divers geestelijk leven, denken is niet materieel, het is geen vlees en bloed, zelfs geen elektrische of chemische impulsen tussen cellen. Denken heeft betekenis, en hersenen hebben geen betekenis, zij zijn inderdaad alleen maar vlees en bloed, grijze blubber.

Ik heb er dus geen bezwaren tegen dat men een benaming zoekt en gebruikt voor wát wij met onze hersenen doen, zolang men maar niet uit het oog verliest dát we het met onze hersenen doen.

Daar ligt het kalf gebonden, inderdaad. Het is niet dat de verdedigers van onze ‘geestelijke vermogens’ zomaar een naam willen voor onze meest subtiele hersenactiviteiten. Zij kennen aan dat vermogen een eigen, hoger leven toe en meer nog: een onsterfelijk leven. Op een of andere manier maken zij een sprong van ons denken, dat inhoudelijk inderdaad niet-materieel is, naar een niet-materieel ‘iets’ in ons, een ziel bijvoorbeeld, die ‘geestelijk’ is en dus niet materieel en niet aan verval onderhevig. Van daar is het maar een kleine stap naar een God die even geestelijk is en die de ziel heeft geschapen en in ons lichaam ingestort, die de ziel in stand houdt, voor eeuwig. Als we die ziel ongeschonden hebben bewaard, volgens de regels van God en van zijn Kerk, dan wacht haar de eeuwige zaligheid. Hebben we de regels te vaak of te zwaar overtreden, dan wacht die ziel de eeuwige marteling.

Kijk, daar scheiden de wegen. Zolang we het erover eens zijn dat wij inderdaad beschikken over geestelijke vermogens, dat ons denken een betekenis heeft die niet materieel is maar inhoudelijk en mededeelbaar, dan mag men dat op allerlei manieren beleven en verwoorden. Maar zodra men de band tussen het denken en de hersenen uit het oog verliest of verdonkeremaant, dan loopt het mis. Ons denken is onlosmakelijk verboden met onze hersenen, dat is wat we met onze hersenen doen, daar hebben we ze voor. Er zijn geen verstandelijke vermogens vóór er hersenen zijn, en zelfs wanneer die er zijn, duurt het nog vele jaren voor ze volgroeid zijn en nog veel langer vooraleer ze een beetje naar behoren functioneren. En als de hersenen het laten afweten, verdwijnen ook onze geestelijke vermogens, beetje bij beetje of almeteens, zomaar, op een dag, pfffft… weg. En als we dood zijn, is’t gedaan. Dan kan er nog gedacht worden, maar niet meer door ons. Dat is goed om weten.

Uriel da Costa: bibliografie

verzameld door Karel D’huyvetters, ©2012

NB Loutere tekstuitgaven van Exemplar humanae vitae zijn (in de regel) niet opgenomen in deze bibliografie, evenmin als artikels in encyclopedieën. Theaterstukken, romans, films, poëzie, schilderijen en dergelijke zijn gemerkt met een *. Aanvullingen zijn welkom.

Abreu, Luis Machado de, O déismo ético de Uriel da Costa, Rev. da Univ. de Aveiro/Letras 1, 1948, 119-130

Albiac, Gabriel, La sinagoga vacía, Madrid, 1987 (= La synagogue vide, PUF, 1994, 481 pp.)

-, Uriel da Costa, Espejo de una vida humana, Hiperion, Madrid, 1985, 114 pp.

Aurélio, Diogo Pires, Uriel da Costa : o discurso da vítima, Análise 3,1, 1985, 5-33

Barjitzchak, Yoshua, Uriël da Costa, ‘Helden van de geest’, Kruseman, Den Haag, 1962, 123 blz.

Basto, Artur de Maggalhães, Alguns documentos inéditos sobre Uriel da Costa, O Instituto 79, 1930, 1-20

-, Novo documento inédito sobre Uriel da Costa, ibid. 442-454

-, Nova contribuiçao documental para a biografia de Uriel da Costa, ibid. 81, 1931, 425-463

Bayle, Pierre, Dictionnaire historique et critique³, s.v. Acosta, http://urieldacosta.na.sapo.pt/bayle1.jpg

*Bessa-Luís, Agustina, Um Bicho da Terra, Guimaraes, Lisboa, 1984, 323 pp.

Bensaid, Daniel, Image d'une vie humaine : Exemplar Humanae vitae, Climats, Paris, 2006 (cf. Duff)

Bergman, Peter M, Uriel Acosta, A Specimen of Human Life, Bergman, New York, 1967, 127 pp.

Boer, Harm den, Was Uriel da Costa’s ’Examen’ seized by the Spanish Inquisition, St. Ros. 23, 1989, 3-7

Cadafaz de Matos, Manuel, Uriel da Costa, a coragem assumida, Jornal das Letras 10, 1990, 416

Damasio, Antonio, Looking for Spinoza, Harcourt, New York, 2003, viii + 356 pp.

Duff, Abraham-Beer & Kaan, Pierre, Une vie humaine, par Uriel da Costa. Traduit du latin et précédé d'une étude sur l'auteur, F. Rieder, 1926, 143 pp.

Faur, José, In the Shadow of History. Jews and Conversos at the Dawn of Modernity, New York State UP, 1992, x + 311 pp.

Fidora, Alexander, Uriel da Costa, Die sterbliche Seele eines Konvertiten (internet-artikel)

Fox, Marvin, The Rabbi and the Heretic, in Commentary 36, 1963, 174-6

Gebhardt, Karl, Die Schriften des Uriel da Costa, A’dam, 1922, xl + 285 pp.

*Gottlieb, Moritz, Uriel Acosta mit Judith van der Straeten (schilderij)

*Gutzkow, Karl, Der Sadduzäer von Amsterdam, 1833

*-, Uriel Acosta, Trauerspiel, 1846

*Hirszenberg, Schmuel, Uriel Acosta und der Junge Baruch (schilderij), 1901

Israel, J., and D. Katz, eds. Sceptics, Millenarians and Jews, Leiden, Brill, 1990, 303 pp.

Jancke, Oskar, Uriel Acosta. Dokumente eines Menschenschicksals, Verlag „Die Kuppel“, Aachen, 1923.

Jellinek, Hermann, Acosta’s Leben und Lehre, 1874

*Kastein, Josef, Uriel da Costa, oder die Tragödie der Gesinnung, Rowohlt, Berlin, 1932

Klaar, Alfred, Uriel da Costa, Leben und Bekenntnisse eines Freidenkers, Berlin, 1909

Klever, Wim, Een nieuwe Spinoza in veertig facetten, Wereldbibliotheek, A’dam, 1995, blz. 93-96

*Lifshitz, Shai, Uriel da Costa (opera), in voorbereiding

Limborch, Philippi a, De veritate religionis christianae amica collatio cum erudito judaeo, Gouda, 1687

*Liwschitz, M., Uriel Acosta, Schauspiel in 4 Akten nach Motiven des Karl Gutzkow, Berlin, 1930

*Meijer de Haan, Isaac, De banvloek van Uriel Acosta (schilderij), 1988. Het werk is verloren gegaan. Een voorstudie dook op in 2004: http://www.jhm.nl/collectie/aanwinsten/aanwinsten-museumcollectie-2004  

Meinsma, Koenraad Oege, Spinoza en zijn kring. Historisch-kritische Studiën over Hollandsche Vrijgeesten, Martinus Nijhoff, ’s-Gravenhage, 1896, xxiv + 457 + 22 blz., HES, Utrecht, 1980, = Spinoza et son Cercle, ed. P. Osier, Paris 1983

*Minkin, Jacob S., Gabriel da Costa. Rebel and Dreamer, Barnes, 1969, 460 pp.

Müller, Johannes, Judaismus oder Judenthumb, Hamburg, 1644

Müller, Konrad, Das Exemplar humanae vitae des Uriel da Costa, Sauerländer Verlag, Aarau, 1952.

Nadler, Steven, Spinoza’s Heresy, Clarendon, Oxford, 2001, xi + 225 pp.

-, Spinoza, A Life, Cambridge UP, 1999, 2008, xiii + 407 pp.

Osier, Jean-Pierre, D’Uriel da Costa à Spinoza, Paris, 1983, 299 pp.

-, Un aspect du judaïsme individualiste de Uriel da Costa, in Cahiers Spinoza 3, 1980, p. 101-115

*N.N, Uriel Acosta, starring Rosetta Conn and B. Adler, 1914 (Drama/History film)

Offenberg, Adri K., Meijer de Haan's Uriel Acosta, Zutot, Volume 6, Issue 1, pages 121 – 130, 2009

Perles, Joseph, Eine Neuerschlossene Quelle uber Uriel da Costa, Monatschr. Gesch. Jüdenthums 26, 1877, 193-213

Porges, Nathan, Leon Modena über Uriel da Costa, Zeitschr. hebr. bibliogr. 15, 1991, 80-82

-, Zur Lebensgeschichte Uriel da Costa, Monotschr. Gesch. Wiss. Judenthums 62, 1918, 37-48, 108-124, 199-218

Proietti, Omero, Uriel da Costa e l'«Exemplar humanae vitae», Quodlibet, Macerata, 2005, 287 pp.

*Reznikoff, Charles, Uriel Acosta: a play, and a Fourth Group of Verse, New York, 1922  

*Rathaus, Karol, Suite From Uriel Acosta (2 parties) "Judischer Tanz, part 1-2" Text : Karl Gutzkow, Orchester des jüdischen Kulturbundes Berlin,Generalmusikdirektor Joseph Rosenstock (78 rpm Lukraphon 1121-A 595-596, 03/1935)

Révah, Salvator Israel, Autobiographie d’un Marrane, in Rev. Et. Juives 119, 1961

-, La religion d’Uriel da Costa, Marrane de Porto, Revue Hist. Religions,161, 1962, 45-76

-, Les écrits portugais d’Uriel da Costa, Annuaire EPHE IV, 1964, 265-274

-, Du ‘marranisme’ au judaïsme et au déisme : Uriel da Costa et sa famille, Annuaire Coll. Fr. 67, 1967, 515-526; 68, 1968, 562-572; 69, 1969, 576-585 ; 70, 1970, 569-577 ; 72, 1972, 653-662

-, Uriel da Costa et les Marranes de Porto. Cours au Collège de France 1966-1972. Centre Culturel Calouste Gulbenkian, Paris, 2004

*Sackler, Howard, Uriel Acosta (play), 1954

Salomon, Herman Prins, A Copy of Uriel da Costa’s ’Exame das tradicões phariseas’ located in the Royal Library of Copenhagen, St. Ros. 24, 1990, 153-168

-, Uriel da Costa e as filactérias, Rev. Fac. Letras Univ. Lisboa

-, La vraie excommunication de Spinoza, in Forum Litterarum, red. Bots, H. & Kerkhof, M., A’dam, 1984

-, & Sassoon, IS.D., Uriel da Costa, Eamination of Pharisaic Traditions, Supplemented by Semuel Da Silva’s ‘Treatise on the Immortality of the Soul, Brill, Leiden, 1993, 578 pp.

*Serova, Valentina, Uriel Acosta (opera), premiere Moscow Bolshoi Theatre in 1885

*Schikkinger, Franciscus Johannes, De banvloek van Uriel da Costa, theaterscène, http://www.jhm.nl/collectie/museumstukken/01117  

Schmueli, Ephraim, Faith and Heresy - An Essay on Leon de Modena and Uriel da Costa, Tel Aviv, Massadah, 1961 (Hebrew text)

Schwartz, Daniel B., The First Modern Jew. Spinoza and the History of an Image,  Princeton UP, 2012, xv + 270 pp.

Seeligman, Sigmund, Bibliografie en Historie, 1927

Shepard, Sanford, The Background of Uriel da Costa’s Heresy: Marranism, Scepticism, Karaism, in Judaism 20, 1971

Sonne, Iaiah, Da Costa Studies, Jewish Qart. Rev. 22, 1932, 274-293

-, Leon Modena and the Da Costa Circle in Amsterdam, Hebrew College Annual 21, 1948, 1-28

Schwarz, Simon, Uriel da Costa - Ahnherr der Aufklärung und Vorläufer von Spinoza: Über die Anfänge der modernen europäischen Geistesgeschichte im Umfeld der Ethik- und Religionsphilosophie von Baruch Spinoza, 2011, 100 pp.

*Twerksy, Yohanan, Uriel Acosta, 3 vols., 1935–38

Uriel Jurista Hebraeus, Exame das tradições phariseas conferidas com a Lei escrita, Amsterdam, 1624 (cf. Salomon)

*Van Gogh, Theo, Brief aan Vincent over Meijer de Haans Uriel da Costa, http://vangoghletters.org/vg/letters/let708/letter.html

Vasconcelos, Carolina Michaëlis de, Uriel da Costa, Notas Relativas à sua vida e às suas obras, Rev. Univ. Coimbra 8, 1922, 237-395

-, Uriel da Costa, Notas supplementares relativas…, Lusitânia 1, 1924, 5-22

Vaz Dias, Abraham van Mozes, Uriel da Costa, Nieuwe bijdrage tot diens levensgeschiedenis, Mededelingen Spinozahuis nr. 2, Leiden, 1936, 32 blz.

Volkmann, Walther. Uriel Acosta: Eine Skizze. [S.-Abdr. A. Festschrift Zur 250jähr. Jubelfeier D. Gymnasiums Zu St. Maria Magdalena Zu Breslau]. [Breslau]: [Druck d. Breslauer Genossenschafts-Buchdruckerei], 1893.

*Wendt, Ernst (dir.), Uriel Acosta (film), Duitsland, 1920

(Whiston, John), The Remarkable Life of Uriel Acosta, an Eminent Freethinker; with his Reasons for Rejecting all Revealed Religion. To Which Is Added, Mr. Limborch's Defence of Christianity, in Answer to Acosta's Objections: with an introduction; containing Memoirs of Mr. Limborch’s Life, with an Account of his Writings, London, Boyle’s Head, 1740, 78 pp.

*Wyss, Stefan, Passagalia. Ästhetische Erkundungen über Uriel da Costa, über den Abschied vom dreifaltigen Gott und über die Erscheinung des Andern im Zweideutigen, Edition Exodus, Luzern 1996, (+ 1 CD).

Yovel, Yirmiyahu, Spinoza and Other Heretics, vol. 1, The Marrano of Reason, Princeton UP, 1889, 1992², xiii + 248 pp.

*Zangwill, Israel, Dreamers of the Ghetto. Uriel Acosta (p. 16-68), 1898

Zwarts, Jacob, Joodse Archiefsprokkels. Uriel da Costa in Utrechtse ballingschap 1627, in De Vrijdagavond 8, 24 april 1931, 61-64

*Zürcher, J., Meijer de Haan’s Uriël Acosta. Amsterdam 1888. Ill. 916

Met gepaste huiver maar niet zonder enige trots presenteer ik hier mijn originele vertaling van Exemplar humanae vitae, het zogenaamde Testament van Uriël da Costa. Een Nederlandse vertaling van deze tekst, die voor het eerst gepubliceerd werd in 1687, was niet meer in druk. Ik hoop hiermee deze lacune opgevuld te hebben. Citeren mag, met bronvermelding.

De vertaling is gebaseerd op de Latijnse tekst van Gebhardt, Die Schriften des Uriel da Costa (1922). De toevoegingen die in het manuscript in de marge zijn vermeld, zijn zoals bij Gebhardt in de tekst opgenomen. Met het oog op de leesbaarheid heb ik eigen tussentitels ingevoegd waar dat nuttig leek en ook de tekst ingedeeld in kortere paragrafen.

De vertaling volgt de oorspronkelijke tekst nauwlettend. Ik sta open voor alle opmerkingen of voorstellen tot correctie.

Ik dank Jacques, Lut, Maria en Paul voor het geduldig nalezen en voor hun waardevolle suggesties. De verantwoordelijkheid voor de uiteindelijke tekst berust vanzelfsprekend bij mij.

Karel

Een mensenleven als voorbeeld

Afkomst

Ik ben geboren in Portugal, in de gelijknamige stad, Porto in de volkstaal. Ik had ouders die tot de adel behoorden en die afkomstig waren van Joden die in dat land destijds met geweld tot het christendom gedwongen waren. Mijn vader was een waarachtig christen, een man die erg uit was op eerbewijzen en hoge prijs stelde op eerbaarheid. In zijn huisgezin ben ik eerbaar opgevoed. Aan huispersoneel ontbrak het niet. We hadden een Spaans raspaard op stal voor de ruitersport, waarin mijn vader zeer bedreven was, een voorbeeld dat ik van ver volgde. Toen ik eindelijk de opleiding had beëindigd die adellijke kinderen gewoonlijk krijgen, legde ik me toe op de studie van het recht.

Wat mijn inborst en natuurlijke gemoedsstemming betreft, was ik van nature heel vroom en in die mate geneigd tot medelijden dat ik op geen enkele manier mijn tranen kon bedwingen, wanneer men vertelde over het onheil dat iemand anders overkomen was. Eergevoel was mij zo aangeboren, dat niets mij meer beangstigde dan eerloosheid. Van temperament was ik allesbehalve lafhartig, noch ontbrak mij de verontwaardiging wanneer de gelegenheid dat rechtvaardigde. Bijgevolg keerde ik mij terdege tegen wie hoogmoedig en onbeschaamd was en gewoon was anderen met misprijzen en met geweld kwaad te berokkenen, begerig als ik was om de zaak te dienen van de zwakkeren en me als bondgenoot veeleer met hen te verbinden.

Christelijke opvoeding en twijfels

Inzake religie heb ik in mijn leven ongelooflijk veel geleden. Zoals gebruikelijk was in dat land, werd ik opgevoed in de pontificale christelijke godsdienst. Toen ik nog een jongeling was en zeer bevreesd voor de eeuwige verdoeming, wou ik alle voorschriften nauwkeurig navolgen. Ik legde mij toe op de lezing van het Evangelie en van andere geestelijke boeken en nam de penitentieboeken van de biechtelingen door. Hoe meer ik me daarin verdiepte, hoe groter de problemen die bij mij oprezen. Uiteindelijk zonk ik weg in onontwarbare perplexiteit, angsten en benauwdheden. Ik werd verteerd door neerslachtigheid en droefheid. Het bleek mij onmogelijk nog te biechten volgens de Romeinse rite, om een volwaardige absolutie te kunnen krijgen en alles te doen wat daarvoor vereist was. Bijgevolg was ik wanhopig over mijn zielenheil, indien dat met dergelijke canons te bewerkstelligen was.

Omdat het waarlijk moeilijk was een godsdienst te verlaten waarmee ik sinds mijn wieg vertrouwd was gemaakt en die door mijn geloof al zo diep in mij geworteld was, trok ik die in twijfel - dit gebeurde toen ik ongeveer tweeëntwintig jaar was - en vroeg me af of het niet mogelijk was dat wat er gezegd werd over het andere leven niet helemaal waar was en of het geloof dat men daaraan hechtte wel goed met de redelijkheid overeenstemde. Want het was zo dat de rede zelf heel wat aanvoerde en me voortdurend in het oor fluisterde wat daarmee helemaal in tegenspraak was. Met mijn gemoed zo in twijfel hield ik mij stil en kwam uiteindelijk tot het besluit dat het voor mij hoe dan ook onmogelijk was om mijn zielenheil na te streven door die weg te blijven gaan. Ik was, zoals gezegd, in die tijd bezig met mijn juridische studies en toen ik vijfentwintig was, deed de gelegenheid zich voor om een kerkelijk beneficie te bekomen, met name het eerbare ambt van schatbewaarder van een collegiale kerk.

De wet van Mozes

Omdat ik werkelijk in de pontificale christelijke godsdienst geen rust vond en ik verlangde een andere aan te hangen en me bewust was van de grote twisten tussen de christenen en de joden, nam ik de boeken van Mozes en de Profeten door. Daar vond ik een en ander dat niet weinig in tegenspraak was met het nieuwe verbond en waarin het woord van God minder moeilijkheden opleverde. Overigens was het ook zo dat aan het oude verbond zowel de joden als de christenen geloof hechtten, aan het nieuwe enkel de christenen. Toen ik eindelijk aan Mozes geloofde, meende ik dat ik ook de wet moest naleven, aangezien het zo was dat hij aanvoerde dat hij alles van God had vernomen en verklaarde dat hij een eenvoudige tussenpersoon was, door God zelf tot die taak geroepen, of veeleer ertoe gedwongen (zo misleidt men kinderen).

Toen ik eenmaal tot dat besluit was gekomen, en omdat het in dat land niet toegelaten was om deze godsdienst op enigerlei wijze te belijden, overwoog ik om mijn domicilie te wijzigen en mijn eigen geboorteland te verlaten. Met het oog daarop aarzelde ik niet om dat kerkelijk beneficie over te dragen aan iemand anders, zonder me zorgen te maken om het voordeel of de eer die daaruit voorvloeide zoals gebruikelijk was bij het volk aldaar. Ik liet inderdaad een mooi huis achter, gelegen in een uitstekend deel van de stad en dat mijn vader had gebouwd. Vervolgens gingen we scheep, niet zonder groot gevaar: het was aan hen die van Joodse afkomst waren niet toegestaan om het land te verlaten zonder een speciale toelating van de koning; mijn moeder en ikzelf en mijn broers, aan wie ik, door broederliefde bewogen, deze geloofszaken had medegedeeld die me het meest algemeen aanvaard leken, terwijl ik over andere mijn twijfels had; dit had ernstige gevolgen voor mij kunnen hebben, zo gevaarlijk is het om in dat land over die zaken te spreken. Eindelijk kwamen wij na de zeereis aan te Amsterdam, waar we joden vonden die vrijuit handelden. Meteen hebben we voldaan aan het wettelijk voorschrift van de besnijdenis.

Eerste confrontatie met de farizeeën

Na verloop van weinige dagen heb ik ondervonden dat de gebruiken en voorschriften van de joden allerminst overeenstemden met datgene wat door Mozes voorgeschreven is. Daar waar de wet waarlijk zuiver dient onderhouden te worden, zoals de wet zelf ook verordent, hebben zij die de wijzen van de joden genoemd worden, ten onrechte heel wat uitgevonden dat geheel en al afwijkt van de wet. Derhalve kon ik mij niet weerhouden, ik dacht zelfs dat ik iets zou doen dat God welgevallig was door vrijmoedig de wet te verdedigen. Maar die joodse wijzen van heden ten dage zijn erg gehecht aan hun gebruiken en hebben een verderfelijke inborst behouden, in die mate dat ze zich hevig beijveren ten gunste van de sekte en de instellingen van de verfoeilijke farizeeën, tot hun eigen persoonlijk voordeel. Zo werd hen overigens terecht verweten dat zij de voorste zetels in de tempel innemen en het eerst worden begroet in de marktplaats.

Zij konden dan ook op generlei wijze dulden dat ik zelfs maar in het geringste met hen van mening zou verschillen, maar eisten dat ik in alles zonder overtredingen hun voetsporen zou volgen. Deed ik dat niet, dan bedreigden zij mij met verwijdering uit de gemeenschap en met verbod op contact met eenieder, zowel in godsdienstige zaken als in menselijke. Het zou echter allerminst betamelijk zijn indien, uit vrees voor zoiets, iemand als ik de vlucht zou nemen, ik die omwille van mijn vrijheid aan mijn geboorteland en andere voordelen had verzaakt; mij onderwerpen aan mensen die bovendien niet over de nodige jurisdictie beschikten, was in een dergelijke kwestie noch vroom, noch manhaftig. Ik besloot om alles te verdragen en in mijn opvatting te volharden. Bijgevolg ben ik door hen geëxcommuniceerd van alle contact met anderen. Zelfs mijn eigen broers, die ik destijds had ingewijd, liepen mij voorbij zonder mij te groeten op straat, uit vrees voor hen.

Het controversiële boek

Toen de zaken er zo voorstonden, besloot ik om een boek te schrijven, waarin ik de gerechtigdheid van mijn zaak zou aantonen en vanuit de wet zelf op heldere wijze de ijdelheid zou bewijzen van die zaken die de farizeeën aanvoeren en onderhouden en de weerzin die hun tradities en instellingen oproepen bij de wet van Mozes. Toen ik daarmee begonnen was, geviel het mij (het past dat ik alles openlijk en naar waarheid vertel zoals het gebeurd is) dat ik met overtuiging en vastbesloten toetrad tot de mening van hen, die de beloning en de straf van de oude wet beperken tot het tijdelijke en allerminst bedacht zijn op het andere leven en de onsterfelijkheid van de zielen. Ik steunde mij onder meer op dit argument, dat de voornoemde wet van Mozes daarover geheel en al zwijgt en niets anders oplegt aan wie de wet naleeft of overtreedt, dan een beloning of straf die tijdelijk is.

Zodra mijn vijanden doorhadden dat ik tot die opvattingen gekomen was, verheugden zij zich uitermate, ervan overtuigd dat zij zich verzekerd hadden van een behoorlijk grote steun vanwege de christenen, die volgens een bijzonder geloofspunt, gesteund op de wet van het Evangelie, waarin uitdrukkelijk melding wordt gemaakt van eeuwig heil en straf, de onsterfelijkheid van de ziel geloven en aanvaarden. Met die intentie voor ogen en om mij het zwijgen op te leggen over de andere kwesties en me gehaat te maken bij die christenen, en nog voor mijn boek dat ik aan het schrijven was in druk was gegeven, lieten zij een boek verschijnen van de hand van een zekere arts, onder de titel Over de onsterfelijkheid van de zielen.

In dat werkje kastijdde die arts mij copieus, als zou ik de opvattingen van Epicurus verdedigen (in die tijd had ik over Epicurus kwalijke ideeën en sprak mij vermetel over hem uit, zonder met hem kennis gemaakt te hebben of hem gehoord te hebben, op grond van onheuse verhalen van anderen; nadien heb ik naar waarheid van enkele waarheidlievende personen een oordeel over hem vernomen, evenals zijn leer zoals hij was en ik betreur dat ik ooit een dergelijk man als dom en infaam bestempelde, terwijl ik zelfs nu niet volledig over hem kan oordelen, omdat zijn geschriften mij onbekend zijn). Wie immers de onsterfelijkheid van de ziel ontkent, is maar een stap verwijderd van het afzweren van God.

Hun kinderen, opgehitst door de rabbijnen en door hun ouders, troepten bijeen in de straat en beschimpten me met opgewonden stem en wekten mijn woede op met allerhande beledigingen en riepen me toe: ketter! Afvallige! Op een keer verzamelden zij zich zelfs voor mijn deur, gooiden met stenen en lieten niets onverlet om mij te verontrusten, zodat ik zelfs in mijn eigen huis niet meer gerust bezig kon zijn. Toen dat tegen mij gerichte boek was verschenen, bereidde ik mij meteen voor op mijn verdediging en schreef daartegen een ander boek, waarin ik de onsterfelijkheid met alle kracht bestreed, hier en daar en passant zaken vermeldend waarin de farizeeën afwijken van de wet van Mozes. Zodra dit boekje verschenen was, kwamen de senatoren en de Joodse magistraat bijeen en stelden over mij een beschuldiging op bij de openbare magistraat, zeggende dat ik een boek had geschreven waarin ik de onsterfelijkheid van de zielen ontkende en niet alleen hen krenkte maar ook de christelijke godsdienst ontwrichtte. Op grond van die aanklacht van hen ben ik naar de gevangenis geroepen en na een verblijf aldaar van acht of tien dagen ben ik onder borgtocht vrijgelaten: de Schout eiste van mij een onderpand en uiteindelijk ben ik veroordeeld om hem driehonderd florijnen te betalen, met verbeurdverklaring van de boeken.

Ondanks twijfels over de wet van Mozes: verzoening

Nadien heeft het verloop van de tijd, waarin de ervaring en de jaren veel hebben duidelijk gemaakt en bijgevolg de mening van een mens hebben veranderd, me opnieuw doen twijfelen. Het betaamt, zoals ik al zei, om vrijmoedig te spreken; wat zou het niet toegestaan zijn aan iemand die als het ware een testament opmaakt, om aan de mensen een verantwoording achter te laten van zijn leven, een waarachtig voorbeeld van menselijk onheil en althans ten dode de waarheid te verhalen? Ik trok in twijfel dat de wet van Mozes voor die van God moest gehouden worden. Er was immers veel dat het tegendeel aantoonde, of liever, dat me dwong om dat te zeggen. Ik besloot ten slotte dat de wet van Mozes dat niet was, doch slechts een verzinsel van de mensen, zoals er ontelbare andere in de wereld geweest zijn. Veel was immers strijdig met de wet van de natuur; als schepper van de natuur kon God niet met zichzelf in tegenspraak zijn en in tegenspraak zou hij zijn, indien hij de mensen zou opdragen dingen te doen die in strijd waren met de natuur, waarvan men zegt dat hij de schepper is.

Toen ik tot dat besluit was gekomen, zei ik tot mezelf: wat nut heeft het (en ik wou dat een dergelijke gedachte nooit in mijn gemoed was binnengeslopen) dat ik totterdood in deze situatie zou blijven, gescheiden van gemeenschap met deze oudsten en dit volk, temeer daar ik een balling was in deze streken, niet vertrouwd met de burgers en zelfs hun taal onkundig? Het zou genoegzamer zijn om in hun gemeenschap te komen en hun voetsporen te volgen zoals ze wensten en, zoals men zegt, als een aap onder de apen te handelen. Aangezet door die overweging keerde ik terug in hun gezelschap en trok mijn uitspraken weer in, en dit na verloop van vijftien jaren, die ik van hen gescheiden had doorgebracht. Een neef van mij was nu als het ware de tussenpersoon voor deze verzoening.

Nieuwe beschuldigingen

Na verloop van enige dagen werd ik aangeklaagd door een kind, de zoon van mijn zuster, die bij mij thuis was, over het voedsel, de bereidingswijze en andere kwesties, waaruit bleek dat ik geen jood was. Wegens deze aanklacht braken nieuwe en bittere twisten uit. Die neef van mij immers, van wie ik vermeldde dat hij de tussenpersoon was geweest voor de verzoening, was van oordeel dat mijn daad hem te schande maakte; hij was inderdaad zeer hoogmoedig en arrogant, nu eens onvoorzichtig, dan ook weer onbeschaamd. Hij is openlijk tegen mij ten strijde getrokken en schaarde al mijn broeders achter zich en liet niets onverlet dat ook maar enigszins kon bijdragen tot mijn ondergang en de verguizing van mijn eer, mijn bezit en bijgevolg mijn leven. Hij verhinderde een huwelijk dat ik op het punt stond aan te gaan; ik had toen inderdaad mijn echtgenote verloren. Hij zorgde ervoor dat een broer van mij sommige van mijn bezittingen die hij in handen had, achterhield en verstoorde zo de zakelijke relaties die er tussen ons waren. Wegens de situatie waarin ik mij toen bevond, heeft mij dat zoveel nadeel berokkend als nauwelijks gezegd kan worden. Het moge volstaan nu te stellen dat deze man mijn meest gevaarlijke vijand was inzake mijn eer, mijn leven, mijn have en goed.

Naast deze oorlog binnen onze familie, zoals ik die noemde, was er een andere, publieke oorlog, namelijk met de rabbijnen en het volk, die mij begonnen te haten met vernieuwde woede en zij brachten onbeschaamd allerlei tegen mij in, zodat ik mij terecht van hen afkeerde. Daarbij gebeurde er nog iets anders. Ik had immers toevallig een gesprek met twee personen die naar deze stad waren gekomen vanuit Londen, de ene een Italiaan, de andere daarentegen een Spanjaard; het waren christenen, niet van Joodse origine en zij gaven aan behoeftig te zijn en vroegen mijn raad over wat nodig was om tot de gemeenschap van de Joden toe te treden en over te gaan tot hun godsdienst. Ik gaf hun de raad dat niet te doen, maar veeleer zo te blijven: ze wisten immers niet wat voor een juk ze zich op de nek zouden halen. Onderwijl waarschuwde ik hen om namens mij niets aan de joden bekend te maken, wat ze me ook beloofden. Die kwaadwillige personen waren uit op kwalijk gewin, dat ze hoopten zo te zullen ontvangen en als dank maakten ze alles bekend aan de farizeeën, mijn dierbaarste vrienden.

De aanklacht

Daarop zijn de voornaamsten van de synagoge bijeengekomen, de rabbijnen zijn in woede ontstoken en de brutale menigte riep met luide stem: kruisig hem, kruisig hem! Ik werd voor de grote raad gedaagd en zij legden mij voor wat zij tegen mij hadden, met gedempte en droevige stem als was het een halszaak; ze verkondigden ten slotte dat, als ik een Jood was, ik hun oordeel moest afwachten en eraan voldoen; deed ik dat niet, dan zou ik nogmaals geëxcommuniceerd worden. Wat een voortreffelijke rechters, die wel rechters zijt om mij te benadelen, maar wanneer ik uw oordeel nodig heb om mij te vrijwaren van het geweld van een ander en erover te waken dat ik ongedeerd blijf, dan zijt gij geen rechters maar de vuigste slaven, onderworpen aan vreemd gezag. Wat is uw oordeel waaraan gij wilt dat ik me onderwerp?

Alsdan werd een aanklacht voorgelezen waarin stond dat ik in rouwkledij gehuld de synagoge moest betreden, een zwarte kaars in de hand en een aantal vastgelegde woorden uitbraken, door hen voorgeschreven en afschuwelijk genoeg, in het openbaar en in aanwezigheid van de opgehitste gemeenschap, woorden die de ongerechtigheden die ik bedreven had tot in de hemel opvoerden. Vervolgens moest ik dulden dat ik in het openbaar in de synagoge gegeseld werd met een lederen zweep, of strengen. Vervolgens moest ik mij neerleggen op de drempel van die synagoge zodat iedereen over mij heen stapte, en op bepaalde dagen vasten. Toen de aanklacht was voorgelezen laaide mijn gemoed op en brandde in mij een onblusbare woede. Maar ik beheerste me en antwoordde gewoon dat ik aan zoiets niet kon voldoen. Toen ze mijn antwoord gehoord hadden, besloten zij mij weerom te verwijderen uit de gemeenschap.

Ballingschap

Maar daarmee niet tevreden, spuwden velen onder hen wanneer ze mij op straat tegenkwamen en ook hun kinderen deden dat, door hen aangezet. Ik werd alleen maar niet gestenigd, omdat de toelating ontbrak. Die strijd duurde zo zeven jaar en gedurende die tijd heb ik ongelooflijke dingen ondergaan. Zoals ik zei waren er twee legers tegen mij in het geweer, de ene strijdmacht die van het volk, de andere die van mijn naasten, die om zich op mij te wreken het op mijn eer gemunt hadden. Zij rustten niet alvorens ze mij uit mijn eerdere situatie hadden verdreven; ze zeiden immers onder elkaar: hij zal niets doen behalve onder dwang, dus moet hij gedwongen worden. Als ik ziek was, was ik eenzaam ziek. Als enige andere last mij geviel, hielden ze dat onder hen voor een felbegeerde uitkomst. Wanneer ik voorstelde dat iemand uit hun midden scheidsrechter zou zijn om tussen ons recht te spreken, kon dat geenszins. Over dergelijke zaken spreken met de magistraat, wat ik ook begon te proberen, was een zeer lastige onderneming. Lang was immers de weg om bij het gerecht een proces aan te spannen, waar naast vele andere lasten talrijke nevenkwesties en verdagingen gebruikelijk waren.

Zij zeiden maar al te vaak: onderwerp je aan ons, wij zijn immers als vaders voor jou, en denk of vrees niet dat wij u gemeen zullen behandelen. Zeg nu een keer dat ge bereid zijt om alles te volbrengen wat wij u opgelegd hebben en laat dan de afloop van de kwestie aan ons over, wij zullen immers alles doen zoals het betaamt. Mocht ik over deze kwestie van mening veranderen, dan ware een dergelijke onderwerping en aanvaarding, met geweld afgedwongen, voor mij ongemeen schandelijk.

Niettemin, om deze aangelegenheid tot een einde te brengen en me eens te verklaren met haar afhandeling, overwon ik mijn weerstand en nam het vaste besluit om alles te aanvaarden en te ondergaan wat ze wilden. Immers, indien er mij afschuwelijke zaken zouden opgelegd worden en oneerbare, zouden die veeleer voor mijn zaak pleiten, tegen henzelf in en aan het licht brengen hoe hun gevoelens tegenover mij waren en hoe goed ze te vertrouwen waren. En uiteindelijk is duidelijk geworden hoe afschuwelijk en verwerpelijk de zeden zijn van die lieden, die de meest eervolle mensen afschuwelijk misbruiken als waren het de meest gemene slaven. Ik zei hun immers: ik zal alles vervullen wat gij mij maar hebt opgelegd.

De tuchtiging

Hoor mij nu aan, eenieder die eerlijk, bedachtzaam en menselijk is en overweeg keer op keer, uw geestesoog strak gevestigd, welk een oordeel die lieden over mij geveld hebben, inzonderheid lieden die aan een vreemd gezag onderworpen zijn, en dit zonder enige overtreding van mijn kant.

Ik trad de synagoge binnen, die vol was met mannen en vrouwen; zij waren immers gekomen voor het spektakel. Toen het ogenblik aangebroken was, beklom ik het houten spreekgestoelte in het midden van de synagoge, bestemd voor de bijeenroeping en andere functies; met heldere stem las ik het geschrift voor dat zij hadden opgesteld en waarin een bekentenis was opgenomen, onder meer dat ik het verdiende om duizendmaal te sterven voor de feiten die ik had gepleegd, namelijk verbreking van de sabbat, het niet onderhouden van het geloof, dat ik in die mate geweld aandeed, dat ik zelfs anderen ervan overtuigde om niet in te treden in het Jodendom. Om daarvoor te boeten wilde ik me onderwerpen aan hun verordening en voldoen aan die zaken die me waren opgelegd, belovend dat ik in het vervolg niet opnieuw zou vervallen in dergelijke ongerechtigheden en misdaden.

Na deze voorlezing stapte ik af van het spreekgestoelte; de hogepriester kwam naar me toe en fluisterde me in het oor dat ik me naar een bepaalde hoek van de synagoge moest verwijderen. Ik wendde mij naar die hoek en een deurwachter zei dat ik mij moest ontbloten. Ik ontblootte mijn lichaam tot aan de gordel, bond een linnen hoofddoek om, trok mijn schoenen uit en hief mijn armen op, met mijn handen een soort van zuil omvattend. De deurwachter kwam naderbij en maakte mijn handen met een soort band vast aan de zuil. Toen dit gedaan was, kwam de voorzanger naderbij, nam de zweep en sloeg mijn lenden met negenendertig slagen, volgens de traditie: het voorschrift van de wet was immers dat men de veertig slagen niet zou overschrijden; deze lieden waren zo godsvruchtig en nauwgezet dat ze erop letten niet te zondigden door er teveel te geven. Tijdens de tuchtiging werd een psalm gezongen.

Toen dit vervuld was, ging ik op de grond zitten en de voorganger, of wijze (hoe lachwekkend zijn de menselijke aangelegenheden!) kwam naderbij en ontsloeg mij van de excommunicatie. Zo werden mij alreeds de poorten des Hemels geopend die mij, tevoren met de allersterkste grendels afgesloten, van de drempel en de toegang uitsloten. Daarna trok ik mijn kleren weer aan en begaf me naar de dorpel van de synagoge, legde me neer en de huisbewaarder ondersteunde mijn hoofd. Dan stapten allen, die naar buiten kwamen, over mij heen, dat wil zeggen ze hieven één voet op en stapten over het onderste deel van mijn onderbenen heen. Dat deden ze allen, jong zowel als oud. Er zijn geen apen die aan mensenogen meer ongerijmd gedoe of meer lachwekkende gedragingen kunnen ten toon spreiden. Toen deze opdracht volbracht was en er dan niemand meer achterbleef, stond ik op die plaats op en de man die mij had bijgestaan, stofte mij af, opdat niemand zou zeggen dat zij mij niet met respect hadden bejegend: daar waar ze met de zweep hadden gekastijd, hadden ze anderzijds getreurd en mijn hoofd gestreeld. Ik begaf me naar huis.

Verontwaardiging

O, meest onbeschaamde van alle mensen! O, meest vervloekte vaders, van wie ik geen enkele wet hoefde te vrezen! Dat wij u hiervoor zouden geselen, zeiden ze, we denken er niet aan! Moge elkeen die het hoort nu oordelen wat een spektakel het was om een oudere man te zien, niet onbedeeld door het lot, van nature boven alles waarheidlievend van aard, in een publieke bijeenkomst in aanwezigheid van allen, mannen zowel als vrouwen en kinderen ontbloot, geslagen met de zweep op bevel van rechters en wel van zulke rechters, dat het veeleer verwerpelijke slaven zijn dan rechters. Moge men overwegen wat een smart het was om aan de voeten van zijn meest boosaardige vijanden neer te vallen, van wie men zoveel kwaad en onrecht moest aannemen en zich op de grond gelegen met voeten te laten treden.

Wat nog erger is, een onnatuurlijk mirakel, een gruwelijk monster, de aanblik waarvan men verafschuwt en vlucht, zo moge terecht gezegd worden: men stelle zich voor dat mijn natuurlijke broeders uit dezelfde schoot, geboren uit dezelfde vader en moeder, samen opgevoed in hetzelfde gezin, te dien einde alles in het werk gesteld hebben, geen oog hebbend voor de liefde waarmee ik hen steeds heb liefgehad, zoals mij immers eigen was en aangeboren; noch voor de vele weldaden die ze tijdens hun leven van mij hadden aangenomen; in ruil daarvoor viel mij als vergoeding oneer te beurt, verdoemenis, kwaad, zoveel afschuwelijks en onuitsprekelijks, dat ik schroom om het te verhalen.

Zij die me zo haatten en nooit genoeg kunnen verfoeid worden, zeiden dat ze mij rechtmatig straffen hadden opgelegd, als voorbeeld voor anderen, opdat nadien niemand zich zou durven verzetten tegen hun leerstellingen of iets tegen de wijzen zou schrijven. O grootste schurken van de hele mensheid en vaders van alle leugen! Hoeveel meer terecht ware het dat ik u zou bestraffen als een voorbeeld, opdat gij daarna niet onbeschaamd zoiets zou aandurven tegen waarheidlievende personen, die bedrog haten, vrienden van de hele mensheid zonder onderscheid, van wie gij de gemene vijanden zijt, aangezien gij alle volksgroepen minacht en hen onder de beesten rekent, terwijl alleen gij tot in de hemel onbeschaamd tekeer gaat, uzelf vleiend met uw leugens, terwijl gij niets hebt om u werkelijk op te beroemen.

Tenzij misschien uw roem hierin bestaat dat gij bannelingen zijt, door allen geminacht en gehaat wegens uw belachelijke en exquise gewoonten, door middel waarvan gij u van de rest van de mensen wilt distantiëren. Indien gij u echter wilt beroemen op eenvoud van leven en rechtvaardigheid, wee u, die daarin zonder twijfel de minderen van de meesten zult blijken. Daarom zeg ik: ik wou, mocht ik over de kracht beschikken, dat ik op hen wraak kon nemen voor het allerergste kwaad en het vreselijkste onrecht waarmee zij mij hebben overladen en waarom ik het leven zelf grondig heb gehaat. Welk eerzaam mens zou het immers lijdzaam ondergaan om een eerloos leven te leiden? En zoals iemand terecht gezegd heeft: ofwel leven zoals het hoort, ofwel eervol sterven past de nobele mens.

Een tegen allen

Mijn zaak is immers zoveel rechtvaardiger dan de hunne, als de waarheid de leugen te boven gaat. Zij zetten zich in voor het bedrog, om mensen te misleiden en tot slaaf te maken. Ik echter voor de waarheid en voor de natuurlijke vrijheid van de mensen en het betaamt veeleer dat zij, vrij van vals bijgeloof en van de meest zinloze riten, een leven leiden dat mensen niet onwaardig is. Ik geef toe dat het mijn zaak meer had gediend indien ik van meet af aan zou gezwegen hebben en aanvaardend wat er in de wereld gebeurt, mijn mond had gehouden. Dat komt immers goed uit voor wie met mensen moeten omgaan, zodat zij niet door een onwetende menigte noch door onrechtvaardige tirannen verdrukt worden, zoals gewoonlijk gebeurt. Eenieder immers die bezorgd is voor zijn eigenbelang zet zich in om de waarheid te verdrukken, spant valstrikken voor de kleinen en treedt het recht met voeten. Maar nadat ik, misleid door een onware godsdienst onvoorzichtig het strijdperk had betreden, ware het beter met lof ten onder te gaan, of anders te sterven zonder die smart, die bij eerzame mensen samengaat met smadelijke vlucht of ongepast geduld.

Zij beroepen zich gewoonlijk op hun aantal. Gij alleen moet het afleggen tegenover ons, die met velen zijn. Vrienden, het is best nuttig dat de ene toegeeft aan de meerderheid, opdat hij niet door hen verscheurd wordt. Maar niet alles wat nuttig is, is meteen eervol. Eervol is het voorwaar niet om oneervol te wijken en aan de gewelddadigen en de onrechtvaardigen de overwinning te laten. Gij moet daarom bevestigen dat moed lovenswaardig is en aan hoogmoedigen weerstaan zoveel als mogelijk is, opdat zij niet door kwaad te doen en door voordeel te halen uit hun boosaardigheid van dag tot dag nog meer hoogmoedig worden. Het is echter eerzaam en een vroom en genereus mens waardig, om nederig te zijn met de nederigen, een schaap onder de schapen; maar het is dwaas en men moet het eerloos en laakbaar noemen indien men de strijd met leeuwen aangaat en de houding van een schaap aanneemt.

Want indien men het als een van de meest eervolle zaken beschouwt om voor het vaderland te strijden totterdood, omdat het vaderland iets van ons is, waarom dan niet voor onze eigen eer, die uitermate de onze is en zonder dewelke wij niet goed kunnen leven, tenzij we misschien als smerige varkens willen rollen in de allersmerigste modder van het winstbejag. Maar mijn gruwelijke spotters zeggen dat hun recht helemaal gesteund is op hun groot aantal: wat kan jij alleen tegen zovelen? Ik bevestig en betreur dat ik door uw overmacht word overweldigd; maar door die gedachten en uw uitspraken rijst in mijn inborst nog meer woede op en schreeuwt het uit dat het gewetenloos is om tegenover goddelozen, hoogmoedigen, hooghartigen en onverzettelijken met eerbied tewerk te gaan. Dat was mijn woord, maar de krachten ontbraken mij.

Verstoten

Ik weet dat die tegenstanders van mij, met de bedoeling mijn naam te besmeuren bij het ongeletterde volk, gewoon waren om te zeggen: die daar is geen jood, geen christen, geen mohammedaan. Let maar liever op wat je zegt, farizeeër. Want gij zijt blind en terwijl ge van boosaardigheid overloopt, slaat ge toch toe als een blinde. Ik vraag u, zeg me wat ge mij zoudt zeggen indien ik een christen was? Het is duidelijk dat ge zoudt zeggen dat ik de vuigste van alle afgodendienaars ben en dat ik met Jezus van Nazareth als leraar van de christenen, van de ware God straffen zou krijgen waarbij ik het leven zou inschieten. Indien ik een mohammedaan was, dan wist iedereen meteen met welke eerbetuigingen ge me zoudt overstelpen. Op die manier kan ik mij nooit aan uw gezeur onttrekken en is er maar een uitweg, namelijk aan uw knieën neervallen en uw smerige voeten kussen, ik bedoel uw goddeloze en vreesaanjagende leer.

Ik bid u, kent ge een andere godsdienst dan die ik vermeldde, waarvan ge de laatste twee voor vals houdt en niet zozeer godsdiensten noemt maar een afkering van de godsdienst. Ik hoor u al zeggen dat ge tot hier toe slechts één godsdienst kent, die waarlijk een godsdienst is en door middel waarvan de mensen aan God kunnen behagen. Indien immers alle volkeren, met uitzondering van de Joden (want het hoort zo te zijn dat gij altijd van de anderen gescheiden zijt en u niet verbindt met het gewone volk en de eerlozen), de zeven voorschriften zouden naleven waarvan gij zegt dat Noah ze naleefde en anderen die voor Abraham leefden, dan is dat voldoende voor hun heil. Bijgevolg is er inderdaad volgens u een andere godsdienst, waarin ik kan ingewijd worden, ook al ben ik van Joodse origine. Ik zal derhalve met smeekbeden van u afsmeken dat gij mij vergunt om mij te mengen onder die andere menigte; verkrijg ik dat niet van u, dan neem ik zelf de toelating.

De ware wet

O blinde farizeeër! Gij hebt de wet vergeten die de eerste is en er was sinds het begin en er altijd zal zijn en ge vermeldt niettemin andere wetten, die later een aanvang namen en die ge vervloekt, met uitzondering van die van u, die anderen ook veroordelen, of ge het wilt of niet, op grond van de ware rede, die de echte norm is voor die natuurlijke wet, die gij vergeten hebt en die ge graag wilt begraven, zodat ge uw verfoeilijk juk kunt leggen op de nek van de mensen, hun gezonde geest in verwarring brengt en hen onmondig maakt.

Maar nu we daartoe gekomen zijn, past het dat ik er even blijf bij stilstaan en dat ik de lof van deze primordiale wet niet helemaal verzwijg. Ik zeg daarom dat deze wet gemeenschappelijk is en aan alle mensen aangeboren, door het feit zelf dat ze mensen zijn. Die wet verbindt hen allen door wederzijdse liefde, kent geen verdeeldheid, die de oorzaak en de oorsprong is van alle haat en van het allergrootste kwaad. Die wet is de leermeester voor het goede leven, maakt het onderscheid tussen recht en onrecht, tussen het vuige en het eervolle. Al het beste in de wet van Mozes of in enig andere, bevat de wet van de natuur helemaal en volmaakt in zich en zodra men ook maar enigszins afwijkt van deze natuurlijke norm, ontstaat er meteen tweedracht, ontstaat er meteen een scheiding van de geesten en kan er geen rust komen. Wijkt men er echter op belangrijke wijze van af, wie zal dan bij machte zijn om het kwaad op te sommen en de afschuwelijke monsters die in deze afdwaling hun oorsprong vinden, en hun gevolgen?

Wat heeft de wet van Mozes of gelijk welke andere voor voortreffelijks, met betrekking tot de gemeenschap van de mensen, zodat de mensen behoorlijk met elkaar samenleven en goed overeenkomen? Voorzeker is het eerste: zijn familieleden eren, vervolgens: zich niet vergrijpen aan het goed van een ander, of dit goed behoort tot het leven, de eer, of andere zaken die bevorderlijk zijn voor het leven. Ik vraag je: wat in deze regels is niet vervat in de wet van de natuur en de ware norm die tot ons gemoed behoort? Van nature beminnen wij onze kinderen, kinderen hun ouders, een broer zijn broer, een vriend zijn vriend. Van nature wensen wij dat al ons bezit veilig is en haten wij diegenen die onze vrede verstoren en hen die onze eigendommen van ons willen afnemen, met geweld of door list.

Uit deze natuurlijke wens van ons volgt het klare besluit, te weten dat wij die overtredingen niet mogen begaan, die wij bij anderen veroordelen. Indien wij immers anderen veroordelen omdat zij ons bezit ontvreemden, veroordelen wij meteen onszelf indien wij ons aan dat van een ander vergrijpen. Ziedaar een eenvoudig principe dat wij hebben dat in elke wet geldt. Wat het voedsel betreft, dat laten wij over aan de artsen; zij kunnen ons immers genoegzaam passend onderrichten welk voedsel heilzaam is en welk daarentegen schadelijk kan zijn. Wat echter de andere ceremoniëlen betreft, de rituelen, de regels, de offeranden, de tienden (een uitzonderlijke bedriegerij, waarbij iemand op schandelijke wijze geniet van het werk van een ander), helaas, helaas! Hoe betreuren wij het dat wij in dergelijke labyrinten terechtgekomen zijn door de boosaardigheid van mensen.

De ware christenen, die dit hebben ingezien, verdienen stellig onze lof omdat ze al die zaken naar de verbanning verwezen hebben en alleen die behouden hebben, welke ze als moreel verantwoord beschouwden voor het goed leven. Wij leven niet goed wanneer we veel onbeduidende dingen onderhouden, we leven daarentegen goed wanneer we op redelijke wijze leven. Men zou kunnen zeggen dat de wet van Mozes of het Evangelie iets bevat dat hoogstaander en volmaakter is, met name dat wij onze vijanden moeten liefhebben, en wat de natuurwet niet vermeldt. Daarop antwoord ik, zoals ik voorheen al zei: indien wij van de natuur afwijken en iets gaan uitvinden dat meer is, ontstaat meteen tweedracht en wordt de rust verstoord. Wat baat het dat mij onmogelijke dingen worden opgedragen, die ik niet kan vervullen! Indien men stelt dat het van nature onmogelijk is om zijn vijanden lief te hebben, komt daar niets anders van dan droefheid van gemoed. Het is immers van nature niet helemaal onmogelijk om zijn vijanden goed te behandelen (dat kan ook gebeuren zonder liefde), omdat de mens, algemeen gesproken, een natuurlijke neiging heeft tot eerbied en meevoelen. Bijgevolg kunnen we niet absoluut ontkennen dat een dergelijke perfectie in de natuurwet begrepen is.

De valse wet

Laten we nu dit bekijken, met name welke kwalijke zaken ontstaan, wanneer wij al te zeer van de natuurwet afwijken. Wij zegden dat er tussen ouders, kinderen, broers en vrienden een natuurlijke liefdesband is. Een dusdanige band vernietigt en vervaagt een positieve wet, of het nu die van Mozes is, of van om het even wie anders, wanneer die voorschrijft dat een vader, broer, echtgenoot of vriend, zijn zoon, broer, echtgenoot of vriend moet doden of verraden voor de godsdienst, of wanneer een dergelijke wet iets voorschrijft dat meer is en superieur en dat niet door de mensen kan nageleefd worden; en wanneer het nageleefd zou worden, ware dat de hoogste misdaad tegen de natuur, want de natuur verafschuwt dergelijke zaken. Maar wat zou ik dat nog vermelden, wanneer de mensen in die mate in waanzin vervallen zijn, dat ze hun eigen kinderen aan afgoden, die ze goddeloos vereren, als brandoffer aanbieden en in die mate afwijken van de natuurlijke norm en hun natuurlijke vaderlijke gevoelens zo besmeuren.

Hoeveel aangenamer ware het wanneer de mensen zich hielden aan de natuurlijke grenzen en nooit dergelijke vreselijke uitvindsels zouden bedenken! En wat te zeggen over de terreur en de bezwarende angsten, waarin de boosaardigheid van de mensen anderen doet belanden. Niemand hoefde daaronder te lijden, indien men enkel naar de natuur zou luisteren, die zoiets helemaal niet kent. Hoeveel zijn er niet die wanhopen over hun heil? Die martelingen ondergaan op grond van ideeën die ze van anderen overnemen? Die moedwillig een in alle opzichten miserabel leven leiden, hun lichaam ellendig kastijden, de eenzaamheid en de afwezigheid uit de gemene omgang met anderen nastreven, onophoudelijk verscheurd door innerlijke kwellingen, die zelfs het kwaad dat ze in de toekomst vrezen al betreuren als was het er nu al.

Deze en andere ontelbare kwalen brengt een valse godsdienst, die door mensen kwaadwillig is verzonnen, met zich mee voor de stervelingen. Ben ikzelf niet een van de velen, die door zulke bedriegers uitermate misleid ben en door hen te geloven mijzelf te gronde heb gericht? Ik spreek uit ervaring. Maar zij zeggen: als er geen andere wet bestaat dan de natuurwet en de mensen niet door het geloof tot het besef komen dat er nog een ander leven is en de eeuwige straffen vrezen, waarom zouden ze dan niet zonder ophouden het kwade doen? Gij hebt dergelijke verzinsels bedacht (wellicht ligt hier meer verborgen, want men moet vrezen dat ge aan anderen een last hebt willen opleggen voor uw eigen profijt) en gelijkt zo op hen die om onmondige kinderen vrees aan te jagen, spoken verzinnen of andere vreesaanjagende namen bedenken, zodat kleine kinderen door schrik verteerd zich naar hun wil schikken en hun eigen wil laten gijzelen door walging en neerslachtigheid. Maar die dingen vallen inderdaad voor, zolang een kind onmondig is. Zodra het echter de ogen van zijn geest opent, lacht het met dat bedrog en vreest spoken niet meer. Zo belachelijk zijn die verzinsels van u, dat ze enkel kleine kinderen en dwazen vrees kunnen aanjagen; de overigen, die u doorhebben, lachen met u.

Ik laat het om nu te spreken over de gerechtvaardigdheid van zulk bedrog; omdat gij zelf, die dergelijke dingen verzint, in uw eigen wetten voorziet dat men geen kwaad mag doen opdat er goed uit voorkome. Tenzij gij het misschien niet als een kwaad aanrekent om te liegen met ernstige consequenties voor iemand anders en aan kleingeestigen de kans te geven om dwaasheden te begaan. Indien er in u een zweem van ware godsdienstigheid is of van schroom, dan zoudt gij ongetwijfeld niet weinig moeten vrezen, aangezien gij zoveel kwaad in de wereld hebt binnengebracht, zoveel verwijdering hebt teweeggebracht tussen de mensen, zoveel vijandigs en oneerbiedigs in het leven hebt geroepen, in die mate dat gij niet geaarzeld hebt om zonder schroom ouders tegen hun kinderen en kinderen tegen hun ouders op te zetten.

Een kwestie wil ik u voorleggen, namelijk deze: wanneer gij die dingen verzonnen hebt wegens de boosaardigheid van de mensen, om hen met verzonnen verschrikkingen binnen de perken te houden, omdat ze anders het kwaad ten prooi zouden vallen, is het in u dan niet opgekomen dat gij eveneens mensen zijt die vol zijn van boosaardigheid, die niets goeds kunnen verrichten, zonder ophouden niets dan kwaad aanrichten, anderen schade berokkenen en niemand met mededogen behandelen? Ik merk al dat gij tegen mij in woede ontsteekt, die u een dergelijke vraag durft voor te leggen en dat elk van u heftig opkomt voor de gerechtigheid van uw daden. Er is niemand die niet van zichzelf beweert dat hij schroomvallig is, mededogend, verknocht aan waarheid en recht. Ofwel zijn daarom deze dingen die gij zo over uzelf zegt vals, ofwel klaagt gij valselijk de boosaardigheid van alle mensen aan, die gij met spoken en verzonnen verschrikkingen wilt genezen en zo God krenkt, die gij als de meest wrede beul en als een verschrikkelijke scherprechter aan de ogen van de mensen voorstelt en zo de mensen krenkt, die gij wilt geboren zien voor een zo betreurenswaardige ellende, alsof wat elkeen in dit leven te beurt valt nog niet genoeg is.

De ware religie

Maar laten we aannemen dat de boosaardigheid van de mensen groot is, dat beaam ik en ik roep u tot getuigen, aangezien gij tot in het extreme kwaadaardig zijt, anders zoudt gij dergelijke verzinsels niet kunnen bedacht hebben; zoek de meest doeltreffende remedies uit die zonder grote schade dit kwaad uit alle mensen verdrijven en zie af van de spoken, die alleen van kracht zijn tegen onmondige kinderen en stompzinnigen. Indien echter dit kwaad in de mensen onuitroeibaar is, zie dan af van leugens en beloof niet, zoals onkundige artsen, een genezing die gij niet kunt bewerkstelligen. Stel u tevreden met het ondereen vastleggen van rechtvaardige en redelijke wetten, vereer wie goed is met beloningen, pak de kwaden met terechte straffen aan; verlos wie geweld wordt aangedaan van hun geweldenaars, opdat ze niet roepen dat er geen rechtvaardigheid is op aarde en dat er niemand is die de zwakkere onttrekt aan de hand van de sterkere.

Voorwaar, wanneer de mensen de ware rede willen navolgen en leven volgens de menselijke natuur, zouden ze allen elkaar liefhebben, zouden ze allen met elkaar meeleven. Elkeen zou de tegenslagen van de anderen zoveel mogelijk verlichten, ofwel zou niemand zomaar iemand anders schade berokkenen. Wat ze anders doen, doen ze tegen de menselijke natuur; en dergelijke dingen doen ze veel, omdat de mensen zich allerlei wetten hebben bedacht, die afwijken van de natuur, en de ene windt de andere op door zich te misdragen. Er zijn er veel die huichelachtig rondlopen en doen alsof ze uiterst godsdienstig zijn en onbedachtzamen misleiden, onder het mom van de godsdienst, om hen te verschalken en te misbruiken. Men kan ze terecht vergelijken met een dief in de nacht, die op slinkse wijze mensen overvalt die verdoofd zijn door de slaap en op zoiets niet bedacht zijn. Zij hebben gewoonlijk de mond vol met: ik ben een jood, ik ben een christen, geloof me, ik zal je niet misleiden. O slechte beesten! Wie niets van dat alles zegt en enkel aangeeft dat hij een mens is, is veel beter dan gij. Indien gij hem immers niet wenst te geloven als mens, kunt gij op uw hoede zijn. Wat zou men echter op zijn hoede zijn voor u, die gehuld in valse kledij onder het mom van geveinsde heiligheid als een dief in de nacht bij nietsvermoedende slapende mensen door de openingen binnendringt en hen erbarmelijk wurgt.

Kerk en staat

Onder vele andere is er een zaak die me verwondert: het is waarlijk verwonderlijk dat farizeeën die met christenen omgaan over zoveel vrijheid beschikken, dat zij zelfs recht kunnen spreken. Ik kan waarlijk stellen dat, indien Jezus van Nazareth, die de christenen zo vereren, in Amsterdam het woord zou richten tot de gemeente, en het de farizeeën zou behagen om hem opnieuw met de zweep te bewerken omdat hij hun tradities bestreed en hen hypocrisie verweet, zij dit in alle vrijheid zouden kunnen doen. Dit is zeker schandelijk en iets dat men niet zou mogen tolereren in een vrije stad die er prat op gaat dat ze de vrijheid en de vrede van de mensen beschermt, maar hen niet beschermt tegen het onrecht van de farizeeën. En wanneer iemand geen verdediger heeft of een beschermer, dan is het geen wonder dat hij zichzelf zoekt te beschermen en zich te wreken voor het geleden onrecht.

Afscheid

Gij beschikt over het ware verhaal van mijn leven en ik heb u laten zien wat voor een rol ik heb gespeeld in het allerijdelste theater van deze wereld, in dit allerijdelste en meest onzekere leven van mij. Oordeel nu eerlijk, mensenkinderen, en breng zonder enige emotie, vrijuit en naar waarheid uw oordeel uit. Dat is wat men in de eerste plaats verwacht van mensen die waarlijk mens zijn. En mocht gij iets vinden dat u aanzet tot mededogen, erken dan het droevige lot van de mensen en betreur het, ge deelt er ook in.

Hier mag ook niet ontbreken: de naam die ik in Portugal droeg als christen was Gabriël Acosta, bij de joden, ware ik maar nooit tot hen toegetreden, werd ik met een kleine verandering Uriël genoemd.

vertaald uit het Latijn door Karel D’huyvetters, © 2012

Wanneer wij ons vragen stellen over onszelf en onze plaats in de wereld, zoals wel eens gebeurt, dan worden wij geconfronteerd met een paradox, een tegenstelling waarvan we niet goed weten of die er echt is of enkel schijnbaar.

Enerzijds leert de wetenschap ons dat ons universum zich laat verstaan, zij het niet zonder enige moeite en steeds voorlopig, als iets dat eensklaps is ontstaan, wellicht met een enorme explosie, de Big Bang, en dat van dan af alles is geëvolueerd volgens wetmatigheden die wij nogal adequaat kunnen beschrijven. Er zit met andere woorden niet een of andere bedoeling achter dat alles, het is een kwestie van oorzaak en gevolg, op uiterst grote schaal en tot in de kleinste details, in een ongelooflijk complex geheel.

Anderzijds stellen wij vast dat heel die ontwikkeling vanaf het eerste vrijwel onbegrijpelijke begin geleid heeft tot de wereld die wij kennen en waarvan wij de ontwikkelingsgeschiedenis met dezelfde wetenschappen proberen te reconstrueren, met vrij groot succes. In die wereld staat de mens centraal. Wij mensen zijn veruit de belangrijkste aanwezigheid op aarde, niet numeriek maar wel door de plaats die we innemen en de consequenties daarvan voor de hele aarde, inclusief de andere levensvormen. Wij staan aan de absolute top van de evolutie van het leven, er is geen enkel ander levend wezen dat beschikt of ooit beschikt heeft over de uitzonderlijke kwaliteiten die wij hebben. Daarmee bedoelen wij dan vooral onze verstandelijke vermogens, die ons toelaten die plaats in te nemen.

De paradox is dan dat enerzijds de mens slechts een van de vele levende wezens is die de evolutie heeft opgeleverd als gevolg van vaste principes, zoals Darwin die voor het eerst overtuigend heeft vastgelegd, en een aantal onvoorspelbare factoren. De mens is het onbedoeld resultaat van de wetmatigheden die in de natuur te vinden zijn. Anderzijds komt het ons voor dat de hele natuur gericht is op het tot stand komen van de mens, het toppunt van die evolutie.

In de ene benadering is de mens in het geheel der dingen zo goed als niets, een van de levensvormen ergens op een kleine planeet van een niet al te grote ster, die daar gedurende een zeer beperkte periode voorkomt. Onze invloed op onze planeet zelf is al bij al beperkt, wij zijn niet veel meer dan een vlekje korstmos op een rots of een heel continent.

In de andere benadering, waarbij de mens centraal staat, is er een verbijsterende beschaving van zeven miljard denkende en voelende wezens, die samenleven met elkaar en met de andere levensvormen en die dat op een intense manier beleven.

Vanuit het standpunt van de mens is niets belangrijker dan de mens, als individu en als soort. Vanuit het standpunt van de Natuur, of het Universum, of Al-Tijd, betekenen wij zo goed als niets. Het volstaat dat een min of meer grote asteroïde op onze aarde botst om aan alle leven op aarde een einde te maken. En dan spreken we nog niet over onze eigen niet te onderschatten mogelijkheden om eigenhandig hetzelfde resultaat te bereiken.

Wij worden dus voortdurend geconfronteerd met het dubbele aanvoelen van de nietigheid en het uitzonderlijk belang van ons bestaan, als individu en als soort. In mijn aanvoelen ligt daarin een heilzame kern van inzicht in la condition humaine.

Wanneer wij ons al te zeer concentreren op onze concrete situatie en het grotere perspectief uit het oog verliezen, dan bezondigen wij ons aan een gevaarlijke vorm van hybris, hoogmoed of overmoed. Wij handelen vaak alsof we eeuwig zullen leven en er geen beperkingen bestaan voor onze ambities. We zijn geneigd om vooral ons direct eigenbelang na te streven en zoveel mogelijk te genieten van het moment, zonder ons al te druk te maken over onze toekomst en nog minder over die van de Aarde of, godbetert, die van het Universum.

Een mens werkt zich op tot een uitzonderlijk begaafd kok, bouwt met veel moeite een sterrenrestaurant op, krijgt media-erkenning en verdient goed zijn brood. Tot op een dag het ‘noodlot’ toeslaat: een hartinfarct, een verkeersongeluk, een verslaving aan alcohol of drugs, een bacterie in de keuken… En weg is de droom.

Een knap student haalt schitterende studieresultaten en wordt op jonge leeftijd professor aan een prestigieuze universiteit, is uiterst succesvol als wetenschapper, krijgt internationale erkenning en bekleedt belangrijke functies. En dan krijgt hij of zij te horen dat er een ongeneeslijke kanker is vastgesteld, of slaat alzheimer toe.

Wij bouwen onze wereld uit en gebruiken de energiebronnen die voor de hand liggen, zoals petroleum. Na honderd jaar stellen we vast dat we door de verbranding van die olie onze natuur grondig vervuilen en de temperatuur op onze planeet rechtstreeks beïnvloeden, met onvoorstelbare gevolgen voor al wat leeft. We schakelen over naar atoomenergie en stellen vast dat die vorm van energieproductie nog veel grotere gevaren inhoudt.

Kortom, we leven veel te onbekommerd, zowel individueel als collectief. Wij zijn teveel met onszelf bezig, hier en nu en zelfs als dat ons materieel voordeel oplevert, maakt het ons nog niet gelukkig. De grootste bedreiging van ons welzijn is niet armoede, ziekte of tegenslag, maar ons psychisch evenwicht. Wat wij in de eerste plaats nastreven, is gelukkig zijn. Maar daarin zijn we veel minder succesvol dan in het verbeteren van onze materiële omstandigheden.

In mijn aanvoelen is het heilzaam om in alles wat we doen steeds het ruimere perspectief voor ogen te houden, zowel individueel als collectief. Het besef van onze nietigheid kan ons behoeden voor gevaarlijke zelfoverschatting en vrijwaren voor de desastreuze gevolgen daarvan, en ons helpen bij het maken van de juiste keuzes.

Laten we vooreerst eens kijken naar het aller-ruimste perspectief, dat van het Universum en van de eeuwigheid, wat ik wel eens Al-Tijd noem, een combinatie van Alles en Tijd, dus alles wat er was, is en zal zijn.

We doen er goed aan om daarbij een klare kijk op de grond van de zaak te behouden: er komt geen God aan te pas, alles gebeurt volgens de wetmatigheden van de natuur, met een stevige dosis van onvoorspelbare gebeurtenissen wegens de omvang, de veelheid, diversiteit en complexiteit van de dingen. Aan die wetmatigheden kunnen wij niet tornen en onze invloed op het Universum is zo infinitesimaal klein, dat we er amper rekening moeten mee houden. Daar blijkt onze nietigheid. We hoeven geen Schepper te veronderstellen die aan de basis ligt van alles, zeker niet als een persoonlijke God of Kracht, die goede bedoelingen heeft met de mensheid en met elk van ons. Er is geen volmaakte God en er is dus geen volmaakte natuur, de natuurwetten zijn onpersoonlijk en neutraal, ze hebben geen bedoeling, geen doel, ze zijn niet gericht op deze Aarde of op de mensheid, ze zijn er gewoon.

We moeten ons dan ook niet druk maken over een leven na de dood en een vergelding of vergoeding voor wat we hier tijdens ons leven hebben uitgespookt. Er zijn geen absolute geboden en verboden, verordend door een belonende en bestraffende Hogere Macht. Voor ons doen en laten zijn we aangewezen op de regels die we zelf onder elkaar afspreken; daarbij zullen we ons laten leiden door wat goed is voor het leven hier op aarde, waarin wij een belangrijke plaats innemen, die ons echter ook enorme verantwoordelijkheden oplegt.

Het is goed dat wij ons bezinnen over de korte tijd die elk van ons hier op aarde doorbrengt.

Wij maken allen keuzes in ons leven, soms heel bewust, meestal de voor de hand liggende ‘keuze’, omdat er geen andere is of omdat het alternatief nog slechter is. Soms maken we de verkeerde keuzes, omdat we niet beter weten of niet beter willen weten. Dat proces van kiezen en beslissen, of juist niet, is zeer complex en wij weten nog niet precies hoe dat in zijn werk gaat. Wel wordt stilaan duidelijk dat heel veel onderbewust gebeurt. Wij zullen daarmee meer rekening moeten gaan houden in de toekomst, bijvoorbeeld bij het beoordelen van de daden van onze medemensen. ‘Misdaden’ begaat men niet tegenover God of zijn Kerk, en ook niet tegenover de Staat, maar tegen de Mensheid en de mensen, of beter nog: tegenover het Leven. De vraag naar onze verantwoordelijkheid zal zich scherper gaan stellen naarmate wij doordringen in de ongelooflijk ingewikkelde processen die zich in een mens afspelen. Nu reeds weten wij dat sommige mensen niet voor sommige van hun daden verantwoordelijk zijn, omdat zij door de Natuur bedeeld zijn met een denkend lichaam dat niet naar behoren functioneert, zonder dat zij daaraan ook maar iets kunnen verhelpen. Wij krijgen stilaan zicht op de extreme gevallen, zoals de criminally insane, mensen die wij interneren in plaats van te bestraffen. Het is echter veel moeilijker om op een correcte manier de daden te beoordelen van mensen die als redelijk of zelfs perfect normaal voorkomen, maar die toch afschuwelijke misdaden begaan, of dat nu geweldpleging is of witteboordencriminaliteit. Hopelijk brengt het veelbelovend wetenschappelijk onderzoek ter zake enig licht in die zaak.

Hoe dat ook zij, wij moeten altijd de vraag naar goed en kwaad op de beide niveaus bekijken. Steeds moeten wij de concrete en onmiddellijke gevolgen bekijken, hier en nu, voor onszelf in de eerste plaats, maar ook voor de anderen om ons heen en voor het leven op aarde in het algemeen. Dat is op zichzelf al een hele opgave. Door ons eigenbelang af te wegen tegenover dat van anderen en dat van het leven zelf, verruimen we het perspectief al op een indrukwekkende manier.

Laten we een concreet voorbeeld nemen. Als ik een abonnement neem om wekelijks naar het voetbal te gaan kijken, dan doe ik daarmee niemand kwaad. Het is mijn goed recht, zeker als ik zelf het financieel kan dragen. We moeten ons echter ook de vraag durven stellen of dat voldoende is als motivering, namelijk dat ik er geen kwaad mee doe. Is er niets dat beter is dan dat? Dat meer bijdraagt tot mijn eigen welzijn en eventueel dat van anderen, of zelfs globaal gezien? En is het voetbal wel zo onschuldig als het eruit ziet? Welke financiële belangen spelen daarin mee? Wie verdient eraan? Gebeurt alles wel netjes, worden de belastingen wel betaald zoals het hoort? Wat met allerlei afspraken en niet-sportieve belangen die de resultaten beïnvloeden? Wat met de gezondheid en het evenwichtig leven van de spelers, gezien op de hele termijn van hun leven? En als je bekijkt wat een belang het voetbal in de wereld nu heeft, hoeveel geld er wordt aan uitgegeven, hoeveel tijd en energie we erin steken, moeten we ons dan niet de vraag durven stellen: hebben we echt niets beters te doen, individueel en collectief?

Wat zouden we met zijn allen niet kunnen doen om de wereld te verbeteren met al de inspanningen die wij ons getroosten voor activiteiten die toch niet als onze eerste prioriteiten kunnen gezien worden, individueel of collectief!

Over het algemeen staan we niet stil bij dergelijke kwesties. En als iemand daarover begint, halen we verveeld de schouders op. We hoeven geen zedenprekers, we maken het zelf wel uit en de rest kan ons gestolen worden. Maar zo komen we er niet.

Als we ons niet met zijn allen meer en beter inzetten voor het verbeteren van de levensomstandigheden van alle leven op aarde, dan zullen er talloze slachtoffers blijven vallen van perfect vermijdbare fatale omstandigheden, zoals een gebrek aan drinkwater, hygiëne of voedsel.

Bovendien leidt een dergelijke onverantwoordelijke houding ook tot onvrede met zichzelf. De mens is van nature zo geëvolueerd dat wij allen sociale wezens zijn, die niet zonder elkaar voort kunnen. Dat besef zit in onze genen ingebakken, wij zijn zo, of we het willen of niet. Wie niet leeft volgens dat basisprincipe van het mens-zijn, kan onmogelijk een evenwichtig innerlijk leven leiden. Wij hebben talloze voorbeelden om ons heen van mensen die menen dat ze gelukkig kunnen zijn door rijkdom, eer of genot te verzamelen, maar die doodongelukkig en fundamenteel ontevreden, angstig en gefrustreerd zijn.

Het is dus niet alleen zo dat we de dingen in een veel ruimer perspectief moeten zien, we moeten ook rekening houden met onze condition humaine, met onze psychologie, met ons innerlijk leven. Ook op dat vlak staat de wetenschap nog niet heel ver. Wij weten eigenlijk niet goed wat ons gelukkig maakt, wij hebben geen verstand van onszelf of anderen gelukkig te maken. En dus grijpen we meestal naar gemakkelijkheidsoplossingen of kunstmatige middelen om ons verlangen naar geluk te bevredigen. Je voelt je rot? Ga eens goed uit, eet en drink en rook en snuif en spuit, ga naar het voetbal kijken of beklim een berg, ga op vakantie, maak een verre reis, koop een Picasso, of een koi… Maar dat brengt allemaal ten hoogste tijdelijk soelaas, het bevredigt niet te gronde en dus blijft er diepe onvrede, frustratie en onbehagen, die ons verhinderen gelukkig te zijn.

Ik ben ervan overtuigd dat wij alleen gelukkig kunnen zijn als wij het ruimere perspectief zien en ernaar leven. Wanneer we dat doen, hebben we geen alcohol nodig, noch de opwinding van een voetbalwedstrijd, noch een van al die andere oppervlakkige genoegens die wij uitgedacht hebben. Enkel wanneer wij kunnen zeggen dat wat wij doen waardevol is voor onszelf, voor anderen, voor het leven hier op aarde, kunnen wij echt vrede vinden. Wanneer wij zo proberen te handelen, zullen wij onvermijdelijk ontdekken dat wij als mens niet afhankelijk zijn van enige macht of kracht buiten onszelf. Dat zal ons bevrijden van religieuze of ideologische waanideeën en hun individuele en maatschappelijke schadelijke gevolgen en ons sterken in een terecht en verantwoord zelfbewustzijn. En dan kunnen wij volop genieten van al het goede en schone dat de Natuur en het Leven en ook onze menselijke samenleving ons bieden.

Soms herken je in de wolken, de bergen of in de natuur afbeeldingen van iets anders, zoals een gezicht, of een dier. Een lezer met een (te) groot vertrouwen in mijn kennis vroeg me of ik de naam van dat verschijnsel kende. Nee, maar ik wou het wel eens opzoeken.

Sinds ik jaren geleden in de The New Yorker een lovend artikel las over een (toen) nieuw zoekprogramma, gebruik ik, zoals miljarden anderen, dagelijks Google. Je typt gewoon: seeing faces en meteen vult Google zelf aan: …in things en verwijst je zonder aarzelen naar die andere schat van informatie, Wikipedia, s.v. pareidolia. Er is ook een Nederlandstalige versie, klik gewoon op ‘Nederlands’ in de lijst van de talen links bij het Wikipedia-artikel. Van Dale heeft geen weet van die term.

Zo simpel is het. Als je dus nog eens iets niet weet, dan kan je het zo zoeken. Maar je mag het ook altijd aan mij vragen. Als ik het antwoord weet, dan kan ik je trots antwoorden en ik houd er nog een goed gevoel aan over, iedereen content. Weet ik het niet, dan beschouw ik dat als een uitdaging en ik zet me meteen aan het zoeken, want vaststellen dat ik iets niet weet vind ik vervelend en daarop betrapt worden nog veel vervelender. Bovendien ben ik mateloos nieuwsgierig… En zo leren we allemaal bij.

Atheïsme in Vlaanderen… Je kan het vergelijken met andere min of meer welmenende maar marginale groeperingen, zoals de Groenen, Gaia of de voorstanders van euthanasie. En toch is het ongetwijfeld ook hier zo, dat een zeer groot aantal Vlamingen helemaal niet meer in een god gelooft; volgens Wikipedia en andere bronnen is dat al ruim meer dan zestig procent, zoals in de meeste Noord-Europese landen. Bij de hoger opgeleiden stijgt dat tot meer dan negentig procent. Het aantal Vlamingen dat kerkelijk is, is ondertussen gedaald tot ongeveer drie procent, een van de laagste cijfers ter wereld.

En toch hoor je niemand hardop zeggen dat hij of zij atheïst is. Ik vernam onlangs nog het verhaal van een oudere vrouw die aan haar leraar in het deeltijds kunstonderwijs terloops bij de bespreking van een werk dat ze aan het maken was, ‘bekende’ dat ze atheïst was; toen hij haar zei dat hij dat ook was, begonnen ze spontaan hun gesprek al fluisterend verder te zetten, tot hun eigen verbazing…

Je kan in Vlaanderen alles zijn en dat ook bekennen, behalve dat je atheïst bent, blijkbaar.

Van een kennis kreeg ik deze link toegestuurd naar een korte toespraak door Richard Dawkins over ‘atheïst zijn’. Het is uiteraard in het Engels en er zijn geen onderschriften.

N.B. Ik verneem van mijn correspondent Paul B. dat er wel degelijk onderschriften zijn, bij nazicht inderdaad ook in het Nederlands (Dutch). Dank je Paul!

Ik hoop dat je er toch eens naar luistert, het is niet alleen interessant maar ook best grappig met momenten. Als je klikt op het kleine schermpje in de rechter bovenhoek, krijg je een volledig scherm. Geniet ervan!

http://www.ted.com/talks/lang/en/richard_dawkins_on_militant_atheism.html

oe vaak ik hier al geschreven heb over body and soul, over geest en stof, over materie en denken… het is niet te tellen. Het is dan ook een belangrijke vraag, misschien wel de meest fundamentele die wij ons kunnen stellen, de eerste die we ons moeten stellen, die waar al het andere van afhangt. Dat blijkt ook uit de geschiedenis van de filosofie: alle filosofen hebben met deze kwestie geworsteld en ze blijven dat doen. Dat is niet zonder reden: alles hangt er inderdaad van af, niet zomaar voor de filosofen, maar voor elk van ons.

Wij zijn denkende wezens. Dat is wat ons onderscheidt van al het andere leven, dat is wat ons bijzonder maakt, machtig, heersers over de aarde, aan wie alles ondergeschikt is. Als denken ons mens maakt, dan is het inderdaad wel erg belangrijk te weten wat dat denken precies is.

Over ons denkvermogen kunnen we heel veel zeggen, we kunnen het van alle kanten bekijken. Maar het heeft ook iets ongrijpbaars: het is niet tastbaar, zoals de materie. Wij hebben er geen enkele moeite mee om vast te stellen dat we denken, het is zelfs veeleer zo dat we ons niet kunnen voorstellen dat we niet zouden denken. Maar onze gedachten, hoe reëel ook, zijn vluchtig. Ze zijn er, maar ze zijn niet materieel, bestaan niet uit materie en dat is vreemd, want wij zijn gewoon om ‘bestaan’ en ‘zijn’ te verbinden met materie. Als iets niet materieel is, wat is dat dan wel? Kan iets dat niet materieel is wel bestaan? Hoe dan wel? Waaruit bestaat dat iets dan? Dat is de kern van de zaak.

Laten we beginnen met de materiële wereld. Dat die bestaat, daar hebben we geen moeite mee. We kunnen het vaststellen met onze zintuigen. We leven in die wereld, we bewerken hem voortdurend, we voeden ons ermee, we maken er deel van uit. Het is iets waar we niet aan twijfelen. Onze zintuigen kunnen ons soms parten spelen, maar dat is veeleer uitzonderlijk. We hebben de wetenschap ontwikkeld en de technologie en dat is voor ons een afdoend bewijs dat de materie werkelijk bestaat. Wie daaraan twijfelt, loopt het gevaar gek te worden. Zeker, we kennen niet het hele universum, er is veel dat we niet begrijpen, zowel in het uiterst grote, zoals de sterrenstelsels en de grenzen van het universum en zijn ontstaan, als in het uiterst kleine, zoals de elementaire deeltjes waaruit alles is samengesteld en hoe die functioneren. Maar we vertrouwen erop dat alles op een min of meer ordelijke manier ineen zit en dat wij stilaan ontdekken hoe. De materie bestaat en ze is niet chaotisch.

Ons denken is even reëel, maar het is niet materieel, dat is ook duidelijk voor ons. Maar een gedachte kan je niet met een microscoop onderzoeken, je kan er geen chemische proeven mee doen, je kan ze niet optellen en aftrekken. Gedachten zijn anders, het zijn geen dingen. De mensen hebben dat altijd al geweten en ze hebben dat proberen uitdrukken in beelden, maar dat is altijd al een lastige opgave gebleven. Opvallend is, dat gedachten alleen bij levende wezens, en dan vooral bij mensen voorkomen. Wij ontdekken geen gedachten wanneer we het universum onderzoeken, noch wanneer we in iemands hersenen kijken. We stellen wel vast dat iemand denkt, met behulp van ingewikkelde apparatuur, maar wat iemand denkt, dat is veel moeilijker, zelfs onmogelijk. Recente technologische ontwikkelingen lijken daarin wel te slagen, maar dat is maar een indruk, maar daarover later meer. Laten we voorlopig vaststellen dat de materie en het denken allebei evident zijn, maar dat ze fundamenteel van elkaar verschillen.

Dan dringt zich meteen deze vraag op: wat hebben die twee met elkaar te maken?

Ook op deze vraag zijn er talloze antwoorden bedacht. Het is pas naar het einde van de twintigste eeuw toe, dat men stilaan is beginnen inzien dat ze wel degelijk met elkaar te maken hebben, op een onlosmakelijke manier. Daarvoor was de overheersende opvatting dat er in de mens ergens een geest aanwezig was, een ziel, een verstand, een bewustzijn dat voor het denken zorgde, binnen in een materieel lichaam. Maar dat is natuurlijk het probleem alleen maar verschuiven: wat is die geest dan? Wat is een ziel? Wat is het bewustzijn, het verstand? Het zijn maar woorden, waarmee we het denken aanduiden. Door er een naam op te plakken, hebben we niets meer gezegd. Door te stellen dat er ‘geestelijke’ dingen zijn, zoals er materiële dingen zijn, los je niets op, want het bestaan van die geestelijke dingen blijft even onduidelijk, even ongrijpbaar als het denken zelf.

Het probleem verschijnt in al zijn scherpte als we de vraag stellen of het geestelijke kan bestaan zonder het materiële. Vroeger dacht men van wel. Het geestelijke heeft niet die typische kenmerken van het materiële, zo dacht men, het is namelijk niet onderhevig aan verval. Men zag het als een pure, zuivere, eeuwige wereld, die werkelijk bestond en die de grond en het einddoel was van alles. Er waren zuiver geestelijke wezens, zoals engelen en duivels, of de zielen van de overleden (of nog niet geboren) mensen; en er was God. Er was dus een parallelle wereld, naast of onder of boven de materiële. Op die gedachte is zowat heel onze beschaving gebouwd.

Er zijn altijd mensen geweest die daarmee geen vrede namen. Zij voelden aan dat dit wereldbeeld niet accuraat was. Zij legden er de nadruk op dat geest en materie niet los van elkaar kunnen gezien worden. Er zijn maar gedachten als iemand ze denkt. Als er helemaal niemand zou zijn, zou er niet gedacht worden en zou er ook helemaal geen geestelijke wereld zijn. De gedachten zijn dus onvoorwaardelijk verbonden met mensen die ze denken. Louter geestelijke wezens bestaan dus niet, kunnen niet bestaan. Die heldere filosofische gedachte is men ook gaan toetsen in de praktijk en men heeft vastgesteld dat een mens, om te kunnen denken, hersens nodig heeft. Als die goed functioneren, verloopt dat denken meestal vlot. Als je iemand een dreun op zijn kop geeft, merk je meteen hoe het denken onlosmakelijk verbonden is met de materie. De medische wetenschap heeft die band verder onderzocht en zo zijn we tot de vaststelling gekomen dat het denken volledig afhankelijk is van het lichaam, waarbij de hersenen de belangrijkste rol spelen. Elke beschadiging van de hersenen heeft onvermijdelijke en drastische gevolgen voor het denken, dat is nu wel duidelijk.

De gevolgen voor ons wereldbeeld zijn ingrijpend. Als er geen denken is zonder een persoon die denkt, dat wil zeggen een lichaam dat behoorlijk functioneert, dan kunnen er ook geen zuivere geesten zijn die denken zonder lichaam. Geen engelen, duivels, heiligen in de hemel, zieltjes die branden in het vagevuur of de hel, geen God, Vader, Zoon, Heilige Geest, Moeder Maria. Ook in de mens is er dan geen ‘geest’. Denken is een activiteit van een levende mens; het is zelfs zo dat een levende mens die niet denkt, niet als een mens beschouwd wordt, maar als een plant.

Er is dus geen denken zonder materie. Maar dat wil niet zeggen dat denken materie is. De materie is een noodzakelijke voorwaarde, daarzonder kan er niets zijn. Maar die materie is wel tot veel in staat.

Laten we weer bij het begin beginnen. De materie neemt vele vormen aan, microscopisch en macroscopisch. Maar alles wat er is, is samengesteld uit identieke partikeltjes, alleen de samenstelling verschilt. Die samenstelling kan voortdurend veranderen, zelfs zeer ingrijpend. De meest spectaculaire vorm die de materie kan aannemen, is het leven. Miljarden jaren geleden heeft de materie hier op aarde een minuscule verandering ondergaan, waarbij bepaalde configuraties van scheikundige elementen erin slaagden om een vorm aan te nemen die zij enige tijd konden behouden in de omgeving en die zichzelf kon reproduceren. Het verschil met elementen die chemisch op elkaar inwerkten en die lijdzaam de krachten in hun omgeving ondergingen, was aanvankelijk zeer klein. Water transformeert beneden het vriespunt in wonderbaarlijke ijskristallen. Nog andere elementen nemen even fantastische vormen en kleuren aan. Maar levende cellen gaan zelf op zoek naar wat hen kan helpen om te bestaan, te blijven bestaan en, als dat niet mogelijk is, zichzelf voort te planten.

Eens er leven is, begint ook de concurrentiestrijd om het overleven. De overwinnaars zijn de cellen of groepen van cellen die het meest aangepast zijn aan de omgeving. Zij floreren, de andere verdwijnen. Als dat proces lang genoeg doorgaat, krijg je uiteindelijk de wereld die wij nu om ons heen zien. Leven en vooral overleven is dus een kwestie van zich aanpassen aan de natuur, zich ermee voeden, bescherming zoeken tegen gevaar, zowel van de natuurelementen als van andere levende wezens. Dit heeft geleid tot een bonte verscheidenheid van levensvormen die op een of andere manier beter waren dan andere. Schildpadden hebben een schild ontwikkeld, kevers een beschermend pantser, vogels en sommige insecten kunnen vliegen, vissen kunnen onder water ademen. Alle levende wezens hebben iets dat op onze hersenen lijkt, een zenuwcentrum waar de lichamelijke activiteit gecoördineerd wordt, waar het denken gebeurt. Leven is denken. Zonder denken kan een individu niet overleven. Denken is een overlevingsstrategie.

Al wat leeft, denkt dus. Denken is een activiteit van levende materie. Zonder te denken kan levende materie niet overleven. Maar zonder materiële ondersteuning is ook het denken niet mogelijk. Wanneer ons lichaam zichzelf niet meer kan in stand houden en ook alle externe hulp niet meer baat, eindigt ook het denkproces. Soms begeven de hersenen het nog voor de rest van het lichaam. Dat blijkt voor de moderne mens de grootste bedreiging te zijn: vele ‘lichamen’ zijn uiterlijk nog in vrij goede staat, maar de werking van hun hersenen gaat snel achteruit, met tragische gevolgen voor zichzelf en hun omgeving. Een duidelijker bewijs voor de onverbrekelijke eenheid van lichaam en geest, van materie en denken is er niet.

Eenmaal wij ervan overtuigd zijn dat denken en leven één zijn, dat denken een activiteit is van levende materie, moeten we er toch nog voortdurend op letten dat we dat fundamenteel inzicht niet meer loslaten. Ideeën en gedachten bestaan niet echt, ze zijn maar reëel wanneer iemand ze denkt. We kunnen ze neerschrijven, maar als niemand ze leest, zijn ze dood. Gedachten zijn ‘maar’ gedachten, we mogen ze niet verwarren met de werkelijkheid. Bestaat de zwaartekracht echt? Ja en neen. Op zichzelf gezien bestaat ze niet, het is maar een idee dat wij mensen hebben. Wat er echt is, dat zijn de dingen en die zijn zwaar en trekken elkaar aan. Zwaartekracht is een eigenschap die mensen toeschrijven aan de dingen, in een voorlopige poging om te begrijpen hoe ze werken. Onze ideeën over de dingen zijn niets in vergelijking met de dingen zelf. Maar we hebben ze wel nodig om de dingen te begrijpen.

Men zou kunnen zeggen dat alles twee aspecten heeft, dat we alles kunnen bekijken enerzijds als materie en anderzijds vanuit het denken. Dat is juist, op voorwaarde dat we altijd de twee aspecten tegelijk bekijken en dat is vaak problematisch.

Neem nu het universum. Als we dat louter materieel bekijken, dan is dat een massa elementaire deeltjes die er zomaar zijn, in allerlei configuraties, een totaal zinloze zaak, zolang er niemand is om ernaar te kijken. Vanaf het ogenblik dat er leven is en dus ook denken, verandert dat essentieel. Plots wordt die zinloze materie een leefbare wereld voor het leven dat erin leeft. Keer het om: als er alleen maar gedachten zijn, maar geen materie, wat heeft dat voor zin? Er kan geen denken zijn als er niet iemand of iets is dat denkt noch iets om aan te denken. En zo is het met alles. Je hebt steeds de twee nodig, materie en denken, vanaf het ogenblik dat er leven is.

Als er geen leven is, is er nog wel materie, maar niemand om ze waar te nemen en erover na te denken. Zo is het lang geweest, voor hier op aarde het leven ontstond. Zo zal het ook weer zijn als het leven hier op aarde uitsterft, tenzij wij verhuizen naar een andere planeet als onze Zon ontploft en uitdooft. Misschien is er nog ander leven in het Universum, maar de kans is klein dat wij daar ooit iets zullen van merken, zo enorm zijn de dimensies van ruimte en tijd.

Spinoza was de eerste moderne filosoof die benadrukt heeft dat de wereld één is, dat er geen aparte geestelijke wereld bestaat. Er is een Universum, dat is letterlijk alles. Wij mensen kunnen dat ervaren met ons lichaam, waarin onze hersenen de belangrijkste rol spelen, door het ons mogelijk te maken om te denken. Wij ervaren alles om ons heen niet als domweg materieel, maar als zinvolle en uitdagende materie. Wij koppelen ons denken aan de materie. Er is dus inderdaad een aspect materie en een aspect denken, maar wij mogen nooit vergeten dat het ene niet zonder het andere kan. We maken wel eens de vergelijking met een muntstuk, waarvan materie en geest de twee aspecten zijn, de twee kanten van de munt. Elke vergelijking gaat mank, maar deze is in die zin verhelderend, dat je geen munt kan hebben met slechts één kant, er is altijd een andere kant. Er zijn geen dingen die louter tot het aspect denken behoren, zoals ideeën of gedachten, er is altijd een materiële iemand nodig om ze te denken in een materiële context. Zonder denkend levend wezen zijn er geen gedachten. Zonder materie is er geen denkend wezen. Het Universum, de Natuur, of God bestaat uit alles wat er is: materie, leven, denken, gedachten, tijd, alles, maar alles samen, nooit opgedeeld.

Laten we stilaan tot onze conclusie komen. De materiële wereld bestaat en die materie neemt vele vormen aan; hier op aarde is er zo ook leven ontstaan. De overlevingsdrang en de concurrentie hebben voor de diversiteit van het leven gezorgd. De mens is de soort die het verst gevorderd is in de ontwikkeling van de hersenen en van het denken als overlevingsstrategie. Denken doen wij zolang ons lichaam dat mogelijk maakt. Als dat lichaam onze hersenen niet meer in stand houdt, is het met ons denken gedaan. Ons denken hoort bij ons lichaam. Ons lichaam is sterfelijk en dus ook ons denken. Dan is het aan anderen om op hun beurt te leven en te denken. Dat is het finale antwoord op de fundamentele vraag.

Winterreis in het Harzgebergte

Harzreise im Winter

Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) schreef dit gedicht na een reis in het Hartzgebergte, in het hertogelijk gevolg. Het jachtgezelschap van de hertog moest soelaas brengen voor de voortdurende grote hinder die de boeren in de streek ondervonden van de everzwijnen. Bij het ochtendkrieken van 29 november 1777 trok hij gans alleen de Harz in, bij bar slecht weer. Hij bezocht er eenvoudige lieden, ‘die men voor nederig houdt, maar die gewis voor God de hoogsten zijn!’, zoals hij kort daarna in een brief aan Frau von Stein schreef. Zijn tocht voerde hem op 3 december 1777 ook naar een jonge theoloog uit Wernigerode, Friedrich Victor Leberecht Plessing (1749-1806). Die had aan Goethe, de auteur van Das Leiden des Jungen Werthers, een brief geschreven waarin hij zich hartstochtelijk herkent in de figuur van de sentimentele tragische figuur van de romanheld, zoals zoveel anderen trouwens. Goethe, die zich verzette tegen die morbide rage, bezocht de jongeman anoniem. Op 10 december 1777 besteeg Goethe met grote inspanningen de Brocken, een ervaring die een overweldigende indruk op hem maakte. Het Harzgebergte is rijk aan metalen, die de rotsen dooraderen.

Johannes Brahms (1833-1897) koos de middelste strofen (5-7) van dit bekende gedicht van Goethe uit voor zijn aangrijpende Rhapsodie für eine Altstimme, Männerchor und Orchester opus 53, die rond 1869 ontstond. De tekst begint met Aber abseits wer ist's? en eindigt met neben dem Durstenden in der Wüste! Dat is meteen ook het meest melancholische en pessimistische gedeelte. De eerste twee strofen worden gebracht door de contra-alt en het orkest; voor het laatste gedeelte sluit het vierstemmig mannenkoor zich daarbij aan. Het werk is ontstaan kort na het Ein Deutsches Requiem en is er nauw mee verwant in stijl en vorm. In hetzelfde jaar 1869 zette Brahms eerst een andere tekst van Goethe op muziek, Rinaldo, eveneens voor solo, koor en orkest. De alt-rapsodie was een huwelijksgeschenk voor Julie, een dochter van Robert Schumann en diens vrouw, Clara Wieck, met wie Brahms levenslang bevriend bleef. Pauline Viardot zong de première in Jena in 1870. In de volgende jaren was het vooral Amalie Joachim, de echtgenote van de vioolvirtuoos Joseph Joachim, die het bekend zou maken. Dit werk van Brahms wordt heden ten dage niet erg vaak uitgevoerd, wellicht wegens de hoge kosten: een soliste, vol orkest en mannenkoor voor een compositie van toch veeleer bescheiden omvang: 10 tot 15 minuten, al naargelang de uitvoering. Opnames zijn er daarentegen in overvloed, met alle beroemde alten: Marion Anderson, Dame Janet Baker, Stephanie Blythe, Dunja Vejzovik, Christa Ludwig, Marilyn Horne, Aafje Heynis, Brigitte Fassbänder, Marjanna Lipovsek, Kathleen Ferrier, Jessye Norman, Nathalie Stutzmann, om slechts enkele belangrijke solisten te noemen. Op YouTube vind je ettelijke uitvoeringen, waaronder deze van Christa Ludwig:

http://www.youtube.com/watch?v=1aEczCGegYo  Voor de beste kwaliteit moet je een cd in huis halen; het loont zeker de moeite.

De volledige Duitse tekst vind je hier: http://www.textlog.de/18820.html. Een Nederlandse vertaling heb ik niet gevonden, ondanks ijverig zoeken. Omdat ik eindelijk wel eens wou weten wat die mysterieuze altstem zingt, heb ik het hele gedicht dan maar zelf vertaald. Ik vermoed dat ook wie een beetje Duits kent, toch nog altijd zal gebaat zijn met een Nederlandse vertaling, die ook nu weer pretentieloos is en vooral bedoeld om je te helpen het romantische Duits te begrijpen. Veel luistergenot!

Als de gier

die op zware morgenwolken

met zachte vleugel rustig

naar buit schouwt

zo zweve mijn lied.

Een God heeft immers

elkeen zijn weg

uitgetekend.

Wie geluk heeft

rent snel

naar het vreugdevol einddoel.

Wie echter het ongeluk

het hart deed ineenkrimpen

die verzet zich vergeefs

tegen de perken

van de harde draad

die de immer bittere Schikgodin

slechts eenmalig afwikkelt.

In het huiverend struikgewas

verdringt zich het ruige wild

en als mussen

zijn koninkrijken al lang

in moerassen verzonken.

Licht valt het de wagen te volgen

die Fortuna voert

zoals de gezapige legertros

op betere wegen

de intredende Vorst achterna.

Maar wie is dat daar terzijde?

Zijn pad loopt verloren in het kreupelhout

achter hem slaan

de struiken weer ineen

het gras richt zich weer op

de wildernis verslindt hem.

Ach, wie heelt de smarten

van hem voor wie balsem vergif werd?

Die de haat dronk van de mensen

uit de volheid van liefde?

Eerst veracht, nu verachtend

verteert hij heimelijk

zijn eigenwaarde op

in onvoldane zelfzucht.

Als er op uw psalter

Vader van de liefde, een toon is

die zijn oor kan ontwaren

verkwik dan zijn hart!

Open zijn benevelde blik

op de duizend bronnen

nevens de dorstige

in de woestijn!

Hen die gij overvloed verschaft van vreugde

elkeen een overstromende maat

zegen de broeders van de jacht

op het spoor van het wild

met jeugdige overmoed

vrolijke moordzucht

late wrekers van het onrecht

waartegen al jaren vergeefs

de boer zich verweert met de knoet.

Kleed echter van de eenzame

in uw gouden wolken

omgeef met wintergroen

tot de roos weer ontluikt

de vochtige haren

o, Liefde, van uw dichter!

Met de deemsterende fakkel

verlicht gij hem

over de voorden bij nacht

over de grondeloze paden

de barre landouwen;

met de duizendkleurige morgen

lacht gij hem in het hart;

met de bijtende storm

draagt gij hem hoog naar boven;

winterbeken storten van de rotsen

in zijn psalmen

en een altaar van lieflijkste dank

wordt hem de met sneeuw behangen kruin

van de gevreesde bergtop

die voorvoelende volkeren

met reidansen van geesten omkransten.

Met ondoorvorst hart staat gij

openlijk geheimenisvol

boven de verbaasde wereld

en schouwt vanuit de wolken

op uw heerschappijen en heerlijkheid

die gij uit de aderen van uw broeder

nevens u bevloeit.

Vertaling door Karel D’huyvetters © 2012

Daniel. B. Schwarz, The First Modern Jew. Spinoza and the History of an Image, Princeton UP, 2012, xv + 270 pp., hardcover, €30 (Amazon)

Dit boek is alleen in het Engels verschenen en ik vermoed niet dat er snel een Nederlandse vertaling zal volgen. Je kan dus voor uitvoerige besprekingen terecht in de Engelstalige pers. Ik beperk me tot een persoonlijk leesverslag.

Het gaat de auteur niet zozeer om de ideeën van Spinoza (nog maar eens) te analyseren en samen te vatten, maar veeleer om te onderzoeken hoe die ideeën hebben nagewerkt in onze cultuur, meer bepaald in de Joodse wereld. Dat is een ogenschijnlijk beperkte benadering, maar zoals we weten: schijn bedriegt. De joodse aanwezigheid in onze wereld is immers aanzienlijk en belangrijk en is vaak ook representatief voor het geheel.

In het eerste hoofdstuk krijgen we een boeiend overzicht van de vroegste reacties op Spinoza, tijdens zijn leven en de jaren volgend op zijn overlijden en de publicatie van de Opera Posthuma.

Mozes Mendelssohn, de belangrijkste figuur van de ‘joodse’ Verlichting, is het onderwerp van het tweede hoofdstuk. Hierin komt vanzelfsprekend de befaamde strijd over Spinoza en het Pantheïsme in de Duitse Verlichting uitvoerig aan bod.

Berthold Auerbach is ons (mij…) minder bekend. Hij was een joods romancier, een van de meest populaire auteurs in het Duits van de 19^de eeuw. Hij vertaalde alles wat toen van Spinoza bekend was en schreef ook een biografische roman over hem.

Met Salomon Rubin gaan we nog dieper en verder in de joodse achtergrond, namelijk het Oost-Europese joodse ‘modernisme’ en de rol die Spinoza daarin als voorbeeld heeft gespeeld. Een kijk op een stukje van onze intellectuele geschiedenis dat velen de ogen zal openen.

Het vijfde hoofdstuk belicht de figuur van Yosef Klausner en de soms tweeslachtige pogingen van de joodse intellectuele en religieuze gemeenschap en de ontluikende joodse staat Israel om Spinoza te recupereren of te verwerpen, al naar gelang het geval.

Het laatste hoofdstuk behandelt de bekende joodse, Jiddische auteur Isaac Bashevish Singer en hoe die Spinoza in zijn oeuvre heeft verwerkt.

De Epiloog behandelt de receptie van Spinoza in de 21^ste eeuw.

Ik heb dit boek, de uitwerking van een doctoraal proefschrift, met veel genoegen gelezen. Het is uitstekend geschreven en heel toegankelijk voor een ruimer publiek, gesteld dat er enige belangstelling is voor het ideeëngoed van Spinoza. Op elke bladzijde blijkt namelijk dat het ‘modernisme’ van Spinoza voor heel veel mensen door de eeuwen heen en in alle landen een openbaring is geweest, een revolutionaire ervaring, een uitdaging voor alle traditioneel denken. Spinoza heeft het leven en het denken van talloze mensen grondig veranderd. Hij is voor velen dan ook een model geworden, een icoon, waarmee ze hun eigen radicaal denken hebben verbonden. Dit wordt door de auteur op een historisch correct onderbouwde en intellectueel en literair intrigerende wijze overtuigend aangetoond in dit boek.

Zo kunnen we over Spinoza op vele wijzen bijleren. Hier gebeurt dat niet door een studie van de filosoof zelf, maar door een gedreven onderzoek naar zijn receptie in onze cultuur, aan de hand van maar zeker nooit beperkt tot de joodse gemeenschap en joodse prominenten in onze beschavingsgeschiedenis. Dit is een zeer waardevolle bijdrage tot de steeds groeiende literatuur over zo niet de belangrijkste, dan toch de meest fascinerende van alle filosofen.

Wie erin slaagt om een werk van Spinoza te noemen, zal het allicht bij de Ethica houden. Dat is ook zijn hoofd- en meesterwerk, dat in 1677 kort na zijn dood werd gepubliceerd in de Opera posthuma. Rond 1850, bijna twee eeuwen later, duiken dan twee manuscripten op van een tot dan toe onbekend werk van Spinoza, een uit de zeventiende eeuw en een uit de achttiende. Het zijn vertalingen in het Nederlands, door een onbekende, van een Latijnse tekst: Korte Verhandeling van God, de Mensch en deszelvs Welstand. Spinoza heeft de KV, zoals men die is gaan noemen, waarschijnlijk rond 1660 geschreven ten behoeve van vrienden en leerlingen, om een eerste keer zijn gedachten op papier te zetten. Het duurde tot 1899 voor er een vertaling in (toen) modern Nederlands kwam (Willem Meijer). In 2011 verscheen dan eindelijk een moderne versie voor onze tijd, van de hand van Jan Knol, de Nederlandse predikant die al een drietal inleidende boekjes schreef over Spinoza: En je zult Spinazie eten (2006), Spinoza uit zijn gelijkenissen en voorbeelden (2007), Spinoza’s intuïtie (2009). Het is een zeer verzorgde gebonden uitgave door Uitgeverij Wereldbibliotheek die vroeger ook al de andere werken van Spinoza in Nederlandse vertaling uitbracht. De vertaling staat op de rechterpagina’s, de noten op de linkse. De vertaling is vlot maar tekstgetrouw, de noten verhelderend maar zonder de aandacht af te leiden van de tekst zelf. De noten hadden wel uit een grotere corpsgrootte mogen gezet zijn, er is plaats te over op de meeste bladzijden; waarom die niet nuttig gebruiken?

Spinoza, Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk, hertaald en bezorgd door Jan Knol, Wereldbibliotheek, A’dam, 2011, 232 blz., € 22,90

Tot mijn niet geringe verbazing verscheen nog hetzelfde jaar een tweede versie:

Spinoza, Korte verhandeling van God, de mens en zijn welstand, parallelle uitgave, redactie en hertaling door Rikus Koops, met een voorwoord van Wim Klever, Parthenon - Almere, 324 blz., paperback € 29,90, gebonden € 39,90

Ook deze publicatie werd enthousiast onthaald in Spinoza-kringen en niet zonder reden. Het gaat immers niet alleen om een uitstekende omzetting in hedendaags Nederlands. Parallel op de spiegelbladzijde krijgen we naast de 17^de-eeuwse tekst de goed geannoteerde ‘hertaling’. De oorspronkelijke tekst is integraal weergegeven met alle voetnoten, margeteksten en appendices. De hertaling komt met nuttige en vaak noodzakelijke aantekeningen. Er is ook een uitgebreide begeleidende tekst waarin het belang en relevantie van de Korte Verhandeling wordt besproken, en waarin bijkomende gegevens worden aangereikt over de ontdekking, de samenstelling en het ontstaan van de tekst. Een schematische vergelijking met de Ethica is een uitstekend hulpmiddel bij het bestuderen van de ontwikkeling van Spinoza's denken.

80 pagina's van deze publicatie kan je gratis inkijken. De auteur/hertaler heeft een website opgezet rond zijn werk en daar kan je een gedeelte van de tekst ophalen. Er is ook een forum waar geïnteresseerden met elkaar kunnen overleggen, maar dat zit nog in zijn beginstadium, er zijn nog niet veel reacties. Rikus Koops is nu begonnen met een stelselmatige meer uitgebreide toelichting per hoofdstuk van de KV en dat is echt wel nuttig. Ook die teksten kan je lezen op de website: http://www.overspinoza.nl/.

Ik kan niet anders dan deze beide publicaties en de website van harte aan te bevelen. De geïnteresseerde lezers kunnen een keuze maken uit de beide versies, waarbij de aanwezigheid van de oorspronkelijke tekst zeker als een meerwaarde zal beschouwd worden.

 De Vlaamse reus

Een Vlaamse reus, vol rare streken,

Wilde net als de vos, zijn passie preken.

Met de regelmaat van de klok,

Gooit hij de knuppel in het hoenderhok,

300.000 bezoekers hebben het al bekeken.

Lieve lezers, u herkent hem toch,

Het is Karel, met zijn Vlaamse (blok) blog.

 

Jacques Quekel

Herman Philipse (°1951) is niet de eerste de beste. Hij studeerde filosofie in Leiden, Oxford, Parijs en Keulen en doceerde in Leuven, Leiden en Utrecht, waar hij nu vast aan verbonden is. Hij schreef een halve boekenkast vol, levert geregeld bijdragen over actuele onderwerpen in het NRC Handelsblad en is columnist voor het televisieprogramma Buitenhof. Hij staat bekend als atheïst. Ik besprak hier zijn Atheïstisch manifest, dat een klassieker is in ons taalgebied.

Toen ik bij mijn jongste bezoek aan de rijke bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de Leuvense Universiteit bij de recente aanwinsten een nieuw boek van hem zag, heb ik geen ogenblik geaarzeld.

Herman Philipse, God in the Age of Science? A Critique of Religious Reason, Oxford UP, 2012, xvii + 372 pp., hardcover, € 50

Eerst een woordje over het boek als boek: een stevige gebonden uitgave, kleurrijke en smaakvolle stofwikkel, goed papier, scherpe en heldere druk, maar helaas een veel te kleine letter! Voor die forse prijs had men toch wel die enkele bladzijden meer mogen bieden die een meer aangename corpsgrootte hadden meegebracht. Jammer!

Herman Philipse heeft ervoor gekozen om zijn kritiek op het theïsme uit te werken als een commentaar op het werk van een van zijn belangrijkste hedendaagse vertegenwoordigers, Richard Swinburne (°1934), professor in Oxford. Dat is een verantwoorde methode, temeer daar de auteur zelf voortdurend aspecten aanbrengt die Swinburne eventueel zou kunnen vergeten zijn of onbelangrijk vindt. We krijgen dus een optimale voorstelling van het theïsme, de opvatting als zou er een God bestaan. De refutatie van die voorstelling mag dan ook als exhaustief beschouwd worden.

Die kritische werkwijze heeft wel het emotionele nadeel dat ze intrinsiek negatief is: Swinburne stelt iets voor, Philipse onderzoekt het en breekt het (tot op het bot) af. Na bijna vierhonderd bladzijden begint dat te wegen. Vaak heb ik ook gedacht dat onze auteur zijn poer verschiet op klein wild: ik kende Swinburne niet, en op grond van de citaten, toelichtingen en kritieken in dit boek heb ik helemaal niet de neiging gekregen om iets van hem te lezen. Hij lijkt mij een fossiel overblijfsel te zijn van een christelijke apologetiek die ik zelfs in mijn prille jeugd als baarlijke nonsens verwierp. Al zijn wetenschappelijke inkleding vermag niet de weeë geur van wierook en het gedempte licht van gotische glasramen te maskeren.

De afrekening, want dat is het wel, met Swinburne en met het theïsme, de redelijke verantwoording van het geloof in God, is radicaal en definitief. Ik kan me niet voorstellen dat er één weldenkend mens is die na het lezen van dit boek nog zou durven stellen dat er een redelijke verantwoording kan zijn van het geloof in God. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat er geen mensen meer zullen geloven. Ik vrees dat geen enkele gelovige, indien zij dit werk al zouden ter hand nemen, wat ik niet veronderstel, of het zouden uitlezen, wat ik sterk betwijfel, op basis van dit boek overtuigd atheïst zal worden, zoals Philipse in zijn besluit nochtans vereist. Gelovigen geloven niet op filosofische gronden en verlaten dus hun geloof niet omwille van filosofische argumenten. Theïstische filosofen en theologen poneren hun stellingen niet op filosofische gronden, ze gebruiken enkel de filosofie om hun geloof te bewijzen. Philipse heeft hier overtuigend aangetoond dat dit niet mogelijk is, maar hij heeft daarmee enkel diegenen overtuigd die al overtuigd waren; zijn tegenstanders zal hij misschien imponeren, maar of ook maar één van hen ook maar één ogenblik zal aarzelen?

Dit is geen gemakkelijke lectuur, het is vooral geschreven voor vakmensen en voor de (zeer) geïnteresseerde leek. Vooral het gebruik van formules uit de formele logica zullen sommige lezers afschrikken, ten onrechte, want ze spelen geen dragende rol in de argumentatie (en hadden dus evengoed kunnen weggelaten worden) en zijn bovendien zelfs voor leken met enige moeite begrijpelijk. Filosofie op een hoog niveau zoals bedreven in dit boek heeft soms iets komisch. Je leest een lange en ingewikkelde argumentatie en plots gaat het licht aan: bedoelt ie maar dat? Gemeenplaatsen worden door filosofen wel eens verpakt in een taal die nog nauwelijks verstaanbaar is. Het kan zijn dat dat ironisch bedoeld is, maar of dat ook zo overkomt? Zo kan men het argument dat mensen sterfelijk zijn overtuigend illustreren door aan te geven dat alle mensen die er ooit geweest zijn al gestorven zijn, evenals alle voorouders van de mens, evenals alle leven dat er ooit geweest is, maar in feite stampt men een open deur in: niemand moet ervan overtuigd worden dat de mens sterfelijk is, toch?

Nu ik het boek uit heb, blijft er een licht maar knagend gevoel van geïrriteerde frustratie achter. Professor Philipse heeft ongetwijfeld een indrukwekkende bijdrage geleverd in de discussie over het bestaan van God. Hij heeft werk geleverd dat niet meer moet worden overgedaan (al zal dat niemand tegenhouden). Maar bij de gelovigen zal ongetwijfeld niemand zich laten imponeren: gelovigen zijn niet aan twijfel onderhevig, onder zou men het geen gelovigen noemen. En wie niet gelooft, moest niet meer overtuigd worden. Maar wie al atheïst is, zit wel gespannen te wachten op de inbreng van geniale auteurs als Herman Philipse om hun overtuiging op een positieve manier te verhelderen, om de gevolgen van hun opvattingen voor zichzelf en voor anderen te beschrijven, om van een negatief niet-theïsme te komen tot een beredeneerd en doordacht positief humanisme of naturisme. De niet geringe, ja overweldigende inspanningen die professor Philipse zo evident en magistraal heeft besteed aan het definitief bestrijden of zelfs begraven van het theïsme had hij mijns inziens misschien beter besteed aan wat zijn echt magnum opus had kunnen zijn: een hart onder de riem voor overtuigde atheïsten, die meer nood hebben aan een verkenning van het terrein dat voor hen ligt dan aan een afrekening met het moeras waaruit ze zich met veel moeite hebben bevrijd.

lke keer als een lezer een pagina opent van mijn Kroniek, tikt de teller op de server van Seniorennet dat aan: page views, noemt men dat. Sinds ik met mijn blog begon in januari 2006 zijn er dat al ongeveer 300.000, de tellers verschillen van mening over het precieze moment waarop die kaap genomen wordt. Een gelegenheid om even stil te staan en te mijmeren.

Wat mij destijds onder meer aantrok, was het nieuwe medium. Plots zag ik een droom in vervulling gaan: schrijven en publiceren! Maar dan zonder het bewerkelijke en dure en milieubelastende drukwerk. Ik schrijf nu wat ik wil, wanneer ik wil, enkel beperkt door mijn eigen mogelijkheden. Iedereen die dat wil, kan me lezen en het kost ook hen geen cent. Er moeten geen boeken gedrukt worden, geen bomen sneuvelen, geen boekenrekken volgestouwd. Het enige drukwerk dat moet gebeuren is de druk op een knop. Brave New World!

Dat technologisch hoogstandje, waarvoor ik Seniorennet graag mijn dank betuig, brengt me naadloos bij een filosofisch adagium, hoe kan het anders. Het is Ockhams snoeimes, zijn razor. Die gaat zo: non sunt multiplicanda entia praeter necessitatem. Vrij vertaald luidt dat: je moet niet meer zaken maken dan nodig. Op mijn concreet geval toegepast, klopt het perfect: ik schrijf mijn teksten eenmaal, zet ze op de server en iedereen kan ze lezen. Het is niet nodig om ze eindeloos te vermenigvuldigen. Het is een principe dat ik ook altijd heb toegepast toen ik in de administratie werkte: beperk het aantal exemplaren van de gegevens, vermenigvuldig ze niet nodeloos. Stuur de uitnodigingen, bijlagen en verslagen van de vergaderingen niet op papier naar iedereen: zet ze op het net waar iedereen ze kan lezen. Sla identieke gegevens niet ettelijke keren op: bewaar ze op één plaats en laat ze gebruiken door iedereen die er behoefte aan heeft. Als je dan een gegeven moet wijzigen, dan doe je dat op één plaats en het verandert overal.

Ockhams snoeimes is niet alleen een gezond administratief principe, je kan het overal toepassen. Maak het niet ingewikkelder dan nodig, de eenvoudigste uitleg is meestal de enige goede. Om de beweging van de hemellichamen te verklaren had men voor Copernicus ongelooflijk complexe theorieën uitgedacht. Tot de brave man op zeker ogenblik dacht: en als nu eens niet de aarde maar de zon in het centrum stond? Meteen viel alles op zijn plaats en kon Newton alles precies berekenen. Ook zo voor Darwin. Wij zagen de evolutie wel voor onze ogen, maar we hadden er geen verklaring voor. We zagen allerlei verbanden, maar niet wat alles verbond. En dus maakten we de wildste veronderstellingen, zoals een God die recentelijk alles ineens had geschapen zoals het nu was. En als er nu eens geen God was? Door het overbodige weg te laten, kom je tot de essentie.

Ik heb me de voorbije maanden intens verdiept in de figuur van Uriël da Costa. Een eerste resultaat van die fascinatie hebben jullie hier al kunnen lezen, er volgt nog een bibliografie en de vertaling van zijn ‘testament’. Bij mijn opzoekingen heb ik voortdurend nuttig gebruik kunnen maken van Ockhams snoeimes. Ik stelde keer op keer vast dat men de zaken veel ingewikkelder maakte dan ze waren, en zo meer moeilijkheden creëerde dan men er oploste. De waarheid is meestal veel eenvoudiger dan de leugen. Om een onwaarheid te verklaren, moet men zich in duizend bochten wringen en eindeloze loze veronderstellingen maken. Als we dat niet doen, dan moeten we soms toegeven dat we iets niet weten. Dat is echter vaak meer verhelderend dan ingewikkelde constructies, gebouwd op los zand.

Wie het ‘testament’ van Uriël da Costa leest, stuit op allerlei moeilijkheden, contradicties, onverklaarbare gegevens, verwarde verhalen, onlogische redeneringen, stijlbreuken enzovoort. Men kan dan proberen om die een voor een op te helderen aan de hand van veronderstellingen of historische gegevens, maar dat blijkt een onmogelijke opgave voor elk van de auteurs die ik daarover gelezen heb, en dat is ondertussen al een hele reeks, en niet van de minste. Mijn spontane conclusie is dan: en als deze tekst nu eens niet van Uriël da Costa is?

Plots vallen omzeggens alle moeilijkheden dan weg, omdat je de tekst niet meer in een keurslijf dwingt waarin hij niet past. Wij weten dat da Costa in Hamburg heeft verbleven, misschien zelfs meer dan zeven jaar, maar daarover zegt hij niets. Waarom? Wij kunnen allerlei veronderstellingen maken, maar we weten het niet. Zijn verhaal over zijn bekering tot het jodendom klopt niet, wij hebben bewijzen in de hand die zijn versie van de feiten tegenspreken. Waarom liegt hij? Wat hij vertelt over zijn conflicten met de rabbijnen is tendentieus en zelfs onjuist. Waarom? Hoe is het dan wel gegaan? Om op al die vragen te antwoorden, moeten we duizend veronderstellingen maken, die we nooit kunnen bewijzen.

Laten we dus gewoon zeggen: de tekst is wat hij is; als hij niet te verklaren is wanneer we aannemen dat hij van Uriël da Costa is, laten we dan eens aanvaarden dat we niet weten van wie hij is. Misschien leidt ons dat zelfs naar de echte auteur. Op die manier heeft Copernicus ook ontdekt dat de zon het centrum en de drijvende kracht van ons zonnestelsel is, en niet de aarde. Zo heeft ook Darwin ontdekt dat niet een Scheppende God de wereld heeft gemaakt, maar dat de wereld zichzelf voortdurend maakt. Door onze oude zekerheden met Ockhams snoeimes te bewerken, kunnen we de verborgen waarheden ontdekken die alles zoveel duidelijker maken.

Ik eindig met een toepassing uit de internationale actualiteit. Damascus was ooit het centrum van onze beschaving. Vandaag vernielen mensen daar hun eigen land en moorden elkaar uit. Waarom? Niemand die het weet, en wat men erover vertelt, doet er niet toe. Als we naar de essentie zouden kijken, dan zouden we zien dat het een gebied is met een heerlijk historisch verleden, waar mensen steeds hebben kunnen samenleven in vrede en onze beschaving een van haar meest sublieme hoogtepunten heeft bereikt, een streek waar het goed wonen is, waar alles voorhanden is om gelukkig te zijn. Wat is dan het probleem? Waarom gaat alles daar zo verschrikkelijk verkeerd?

Omdat sommige mensen macht hebben over anderen: militaire macht, structurele staatsmacht, financiële macht, religieuze macht, de macht van de arrogantie en de onverdraagzaamheid. Omdat sommige mensen willen bepalen wat andere mensen mogen en moeten doen. De verhalen die ze verzinnen om hun gedrag te verantwoorden, kloppen niet, of ze nu religieus zijn, ideologisch of banale machtswellust. Ze vertrekken van een beeld van mens en maatschappij dat totaal vertekend is en onbegrijpelijk voor elk weldenkend mens. Ook hier zou Ockhams snoeimes nuttig werk kunnen verrichten, om ons terug te brengen bij de essentie: wij zijn allemaal evenwaardige mensen en de beste manier om iets te maken van ons korte leven is: vreedzaam samenleven en samenwerken.

Het is eigen aan oudere mensen om zich te bezinnen; ze hebben er ook de tijd voor. Ik neem mij voor om de rest van mijn leven nog meer te proberen om me vooral bezig te houden met het essentiële, en mijn tijd niet te verdoen aan het banale. Misschien is dat een gedachte waar ook anderen iets aan hebben.

Dank aan de lieve lezers en lezeressen die hier zoveel bladzijden hebben aangeklikt. Wie weet is er toch af en toe iets blijven hangen?

Karel