Toevallig… vond ik in ’t Profijtelijk Boeksken in de Diestsestraat in Leuven in het boekenrek waar de dunnen bundeltjes van zovele dichters wat vereenzaamd tegen elkaar aanleunen, de recente bundel Happy Christmas, Happy New York (2006) van Bart Stouten. Wat is daar zo speciaal aan, zal je me misschien vragen; misschien, want Bart Stouten is voor vele luisteraars van Klara zowat een begrip geworden. Hij presenteert elke weekdag in de vooravond tussen vijf en zeven zijn programma De tuin van Eden, met steeds uitstekende en zeer gevarieerde muziek, bindteksten die je de oren doen spitsen, poëzie die verteerbaar is en ontroeren kan. Zijn programma is ook een oase van rust op Klara: er is geen wedstrijd aan verbonden, je kan niet inbellen, er zijn geen interviews, geen luidruchtige en infantiele lokkertjes voor andere programma’s, geen vergelijkende beluistering van verschillende uitvoeringen van het zelfde muziekstuk, geen lange geleerde monologen, geen uitnodiging om mailtjes te sturen of zelf muziek te kiezen. Dit is radio zoals alle radio zou moeten zijn, althans zo voel ik het aan.

Je hoort voortdurend zeggen dat de formateur (waarom blijven wij al die Franse bastaardwoorden gebruiken als we toch zo oer-Vlaams willen zijn?) voor een onmogelijke opdracht staat: hij moet de kwadratuur van de cirkel realiseren. Uit onderzoek is gebleken dat onze jongeren een heel beperkte kennis van de wetenschappen hebben. Maar wie van onze senioren en medioren (die tussen de junioren en de senioren) weet wat daarmee bedoeld is?

Even opfrissen. Een cirkel heeft een omtrek (c, van circumferentia), een oppervlakte (A van area), een straal (r, van radius) en een diameter (d), zover kunnen we nog volgen. De middellijn of diameter is twee keer de straal, natuurlijk. Maar hoe berekenen we de oppervlakte en de omtrek? Met een eenvoudige formule, waarin telkens het ‘getal’ pi voorkomt, meestal afgebeeld met een Griekse p.

De omtrek is 2 p r

De oppervlakte is r² p

Maar wat is die pi of p ?

Het drukt de vaste verhouding uit tussen de omtrek van een cirkel en zijn diameter of middellijn: c/d=p.

p is de eerste letter van perifereia, omtrek, maar het gebruik van het symbool p kwam er pas veel later, vooral met de grote mathematicus Leonhard Euler, in 1737.

Die verhouding hebben de vroegste meetkundigen, Egyptenaren, Indiërs, Chinezen en Grieken al proberen vastleggen maar dat bleek niet simpel. Je kan bijvoorbeeld een touwtje gebruiken om de lengte van een cirkelomtrek te meten en als je dan de lengte van dat touwtje meet en die deelt door de lengte van de diameter, dan krijg je ongeveer 3, maar ‘ongeveer’ is niet goed genoeg, natuurlijk. Men zocht naar een formule om dat getal preciezer te berekenen.

We weten dat de diameter twee keer de straal is, dus kunnen we p=c/d ook schrijven als p=c/2r. Als we de straal r kennen en we kennen de waarde van p, dan kunnen we zowel de omtrek als de oppervlakte berekenen van elke cirkel en dat is best handig voor allerlei toepassingen, ook al in de oudheid. Maar dan moest men beter doen dan ‘ongeveer 3’.

Een vroege Babylonische benadering van p was 25/8=3,125 en dat is er al dicht bij, het is maar 0,5% fout! Je kan nog verder gaan: 256/81 &c. maar het was Archimedes die een systeem uitwerkte waarbij hij in een cirkel een altijd maar grotere (met meer hoeken) veelhoek construeerde, die dus altijd maar dichter de cirkel benaderde. De lengte van de zijden van een veelhoek berekenen kan perfect als je de straal kent, want dat is de lengte van twee van de zijden van de driehoeken die de veelhoek vormen, maak zelf maar eens een tekeningetje… Hij kon zo bewijzen dat p moest liggen tussen de waarden van 223/71 en 22/7 en dat is ‘ongeveer’ 3,141; men noemt p dan ook de constante van Archimedes.
De zoektocht ging verder; in 1873 berekende een amateur de waarde tot op 707 cijfers na de komma en publiceerde zijn resultaten in wat ongetwijfeld het meest onleesbare boek ooit moet zijn, maar hij maakte een stom foutje bij de 528^ste decimaal en dus was alles daarachter ook verkeerd. Ferguson berekende in 1947 de juiste waarden tot op 808 decimalen juist, maar hij gebruikte wel een vroeg rekenmachientje…

Ondertussen had men wel door dat p een waarde had die wellicht niet in een gewoon getal te vatten was, met andere woorden er komt geen einde aan de zoektocht, er blijven altijd cijfers na de komma bijkomen. Wiskundigen wouden wel eens weten waarom dat was maar het duurde tot 1761 voor men ook kon bewijzen dat p nooit het resultaat kon zijn van de deling van twee getallen: p is een irrationeel getal. In 1882 bewees men dat het ook een transcendentaal getal is, dat wil onder meer zeggen dat het geen construeerbaar getal is, een getal waarvan men de coördinaten kan bepalen met enkel een passer en een (ongemarkeerde) liniaal (een ‘regel’ zeggen wij).

En dan zijn we terug waar we begonnen zijn. Want als p die ongrijpbare eigenschappen heeft, dan is het ook onmogelijk om alleen met passer en liniaal een vierkant te maken waarvan de oppervlakte net zo groot is als die van een cirkel.

Je kan met passer en liniaal in een cirkel vrij gemakkelijk een middellijn trekken, door bijvoorbeeld een loodrechte te construeren op een koorde, een lijn die van een punt op de omtrek naar een ander gaat; dan heb je meteen ook het middelpunt en de straal. Maar met alleen die gegevens en een passer en liniaal kan je dus nooit het vierkant tekenen dat even groot is als je cirkel.

Vandaar de uitdrukking dat de ‘kwadratuur’ (een kwadraat is een vierkant) van de cirkel of squaring the circle onmogelijk is. Het was een probleem dat meetkundigen en wiskundigen zich sinds het prille begin van hun wetenschap gesteld hadden en waar veel knappe koppen vele jaren van hun leven aan gegeven hebben: misschien lukte het toch?

Vandaar dat die uitdrukking ook in het gewone leven terecht kwam, waar ze iets ging betekenen als: een vrijwel onmogelijke zoektocht, of een poging om iets te doen dat wellicht niet kan. Uiteindelijk heeft men dan toch kunnen bewijzen dat het écht niet kan, dat vierkant maken met enkel passer en liniaal.

Vandaag zijn wij allemaal aan het denken dat een ‘Belgische’ regering maken een even onoplosbaar probleem is. Misschien moeten we daaruit de juiste conclusies trekken en niet, zoals al die andere knappe koppen, eeuwenlang blijven zoeken naar een oplossing die er niet is, die er niet kán zijn. De besprekingen vormen nu al een praktisch bewijs van de onmogelijkheid en dat is in de politiek nog veel overtuigender dan een theoretisch. De Franstaligen maken zich vrolijk over onze eisen en blijven bij hun non, in de overtuiging dat een Vlaamse onafhankelijkheid ondenkbaar is. Precies die houding heeft bij ons de reactie dat als het niet anders kan, het dan maar dat moet worden: onafhankelijk Vlaanderen in een federale staat. België heeft meer dan genoeg aan zijn deelregeringen, een nationale regering is echt de kwadratuur van de cirkel. Laten we ons bezighouden met belangrijker politieke kwesties, zoals wat we nog samen zullen doen en hoe, en dan verder onze eigen zaken regelen zonder inmenging van mensen die onze taal en onze idealen niet delen en ons toch maar beschouwen als rare vreemdelingen, nee: als aliens, marsmannetjes.

Je kon hier al mijn commentaar lezen bij het recente boek van Richard Dawkins, The God Delusion, je vindt het hiernaast op datum van 21.12.2006. Ik vermeld nu graag dat het boek ook in het Nederlands verschenen is onder de titel God als misvatting, ong. € 20, bijvoorbeeld bij Proxis en Fnac. Zeer aan te raden als je vragen hebt over onze (ik bedoel die van ons, senioren) opvoeding, over onze huidige samenleving, over het verschijnsel godsdienst en over de rol van godsdienst in de politiek, bijvoorbeeld in de U.S., maar ook zeer verhelderend nu een christelijke partij de hoofdrol ambieert in ons land, samen met de restjes van wat ooit een trotse PSC was en nu een minuscuul Centre Democrate et Humaniste, dat zelfs geen verwijzing naar zijn christelijk verleden meer duldt in zijn naam.

Ondertussen heb ik een van de eerste boeken van Dawkins gelezen: The Selfish Gene, dat ook in het Nederlands beschikbaar is als De Zelfzuchtige Genen, bij Proxis ongeveer € 20. Ik las de Engelstalige uitgave van 2006, met een nieuw voorwoord en uitstekende eindnoten ter gelegenheid van de dertigste verjaardag van het eerste verschijnen van het boek in 1976. Had ik het toen maar gelezen! Maar dat is waar voor bijna alles wat ik gelezen heb sinds ik gepensioneerd begin 2006 en waarvan je de besprekingen hier op mijn blog kan nalezen.

De zelfzuchtige genen is een tour de force van hoogwaardige communicatie.

Het is een wetenschappelijk werk over een vrij technisch en niet meteen simpel onderwerp, maar het is zo goed geschreven dat het leest als een roman, een goede roman dan. Het kan door iedereen gelezen worden en het zou ook door iedereen moeten gelezen worden. Het wijdt je in in de evolutietheorie op de meest vlotte en soepele manier, zonder een ogenblik te vervelen of té technisch te worden. Er staat geen enkele wiskundige formule of tabel in, maar je krijgt wel alle informatie die in saaie wetenschappelijke werken in dergelijke formules verborgen wordt. Dawkins opent je ogen voor aspecten van ons mens-zijn die je nooit eerder kon vermoeden en doet dat op een totaal geloofwaardige manier. Op elke bladzijde heb je een aha!-ervaring, een aanstekelig gevoel van: ah, ja, natuurlijk! Je begint zelf verbanden te leggen, bijvoorbeeld naar ervaringen uit je eigen beleving, naar familietwisten, echtscheiding, opvoeding van je kinderen, situaties op het werk…

Dawkins schrijft haarscherp, met een stevige dosis humor en zin voor zelfrelativering, gedreven, overtuigd en altijd meesterlijk en subtiel overtuigend, zelfzeker en zeker van zijn zaak, enthousiast en meeslepend. Bovendien heb je steeds de indruk dat je iets belangrijks verneemt, het is geen triviaal verhaaltje dat je vandaag leest en morgen vergeten bent, nee: dit is voedsel voor je geest, dit legt zeldzaam diepe fundamenten voor verder denken over vele zaken die belangrijk zijn voor jezelf, je omgang met de anderen en met de rest van de wereld.

Ik heb nog enkele andere werken van Dawkins klaar liggen en ik moet mezelf dwingen om eerst eens iets anders te lezen. Maar telkens ik iets anders ter hand neemt denk ik: zal het zo goed zijn als Dawkins? zo leerrijk? zo belangrijk? zo plezant om lezen?

Ik geef toe: je moet wat meer intellectuele inspanning leveren dan bij het lezen van de krant (al moet ik toegeven dat ik nooit kranten lees of gelezen heb), maar de beloning voor die inspanning is fenomenaal, echt waar. Probeer het eens, je hebt niets te verliezen en zoveel te winnen. En als toch zou blijken dat het je niet aanspreekt of boeit, geef het dan cadeau aan een vriend.

Een goéde vriend, wel te verstaan.

Naar aanleiding van een opmerking van een aandachtige onbekende bloglezer kom ik even terug op mijn vertaling van het gedicht van Jacques Prévert, Pater Noster, dat begint met de aanhef van het Onzevader. Ik druk de originele Franse tekst hier nog eens af, voor de vertaling verwijs ik naar 25.02.2007.

Pater noster

Notre Père qui êtes aux cieux

Restez-y

Et nous nous resterons sur la terre

Qui est quelquefois si jolie

Avec ses mystères de New York

Et puis ses mystères de Paris

Qui valent bien celui de la Trinité

Avec son petit canal de l'0urcq

Sa grande muraille de Chine

Sa rivière de Morlaix

Ses bêtises de Cambrai

Avec son océan Pacifique

Et ses deux bassins aux Tuileries

Avec ses bons enfants et ses mauvais sujets

Avec toutes les merveilles du monde

Qui sont là

Simplement sur la terre

Offertes à tout le monde

Éparpillées

Émerveillées elles-mêmes d'être de telles merveilles

Et qui n’osent se l'avouer

Comme une jolie fille nue qui n'ose se montrer

Avec les épouvantables malheurs du monde

Qui sont légion

Avec leurs légionnaires

Avec leurs tortionnaires

Avec les maîtres de ce monde

Les maîtres avec leurs prêtres leurs traîtres et leurs

reîtres.

Avec les saisons

Avec les années

Avec les jolies filles et avec les vieux cons

Avec la paille de la misère pourrissant dans l’acier des

canons.

In mijn vertaling deed ik onvoldoende recht aan een sommige min of meer verborgen elementen van het origineel, die enkel mits close reading te voorschijn komen.

Neem nu het rijm. Soms is het evident en is een woord misschien wel gekozen precies omdat het rijmt met een voorgaand:

noster           terre             terre

restez-y        si jolie          Paris             Tuileries

York              Ourcq

Morlaix          Cambrai        sujets

monde          monde          monde          monde

eparpilées     l’avouer         montrer

légionnaires  tortionnaires

légion           saisons         cons             canons

Maar er zijn ook eindwoorden die geen rijm hebben: cieux, Trinité, Chine, Pacifique, là, merveilles, leurs, reîtres.

Dat is dan weer gecompenseerd door binnenrijmstructuren, herhalingen en klank-allusies:

restez-y        resterons

mystères       mystères      

éparpillées    émerveillées

merveilles     emerveillées  merveilles

elles             telles

qui n’osent    nue              qui n’ose

légion           légionnaires  tortionnaires

maîtres         maîtres         prêtres          traîtres         reîtres

Een andere manier om woorden of begrippen met elkaar te verbinden is de tegenstelling:

père             nous

cieux            terre

New York      Paris

mystères1     mystères2     mystère3 (zie verder)

petit canal     grande muraille

canal            rivière

rivière           bêtises

océan           bassins

merveilles     malheurs

bons enfants mauvais sujets

saisons         années

jolies filles     vieux cons

paille            acier

Soms schuilt er meer achter een woord of een uitdrukking.

Les mystères de New York is een verwijzing naar Amerikaanse films die onder die titel tijdens de eerste wereldoorlog, vanaf 1915, in Parijs vertoond werden in feuilleton-vorm; het was een initiatief van Charles Pathé, je weet wel, die van de nieuwsberichten in de filmzalen, met de bekende haan. Hij knipte bestaande Amerikaanse films in 12 wekelijkse afleveringen van ongeveer een half uur. Wie daarover meer wil weten kijkt even hier: http://www.louis-feuillade.com/lunelart/cine/feuillade/feu_seri.htm

Prévert was een fervent filmliefhebber; hij heeft als scenarioschrijver meegewerkt aan beroemde Franse films zoals Drôle de drame, Les Visiteurs du soir, Les Enfants du paradis, Remorques, Lumière d’été.

Les mystères de New York is ook een onuitgegeven roman van Alfred Mercier, die net als de films in afleveringen verscheen, maar dan aan het einde van de 19^de eeuw, een avonturenroman zoals ook Alexandre Dumas ze schreef. Dat brengt ons bij Les mystères de Paris, eveneens een roman-fleuve in afleveringen, zoals ook Les mystères de New York een film-fleuve in stukjes was; de auteur ervan was Eugène Sue. Hij verscheen in Parijs in 1842-43 en was een ongelooflijk succes, men zegt zelfs dat hij heeft bijgedragen tot de revolutie van 1848.

Het derde mysterie, dat van la Trinité, zou volgens mijn correspondent verwijzen naar La Trinité-sur-mer, een stadje in Bretagne. New York-Paris-La Trinité, het zou kunnen… als er in La Trinité een mysterie was en dat heb ik er niet gevonden. Mijn vertaling zegt: de Triniteit, dat is de Drievuldigheid. Prévert stelt de ‘mysteries’ van deze wereld, In New York maar vooral in Parijs, zoals de verschenen in romans en films, tegenover het onbegrijpelijke en dus waardeloze mysterie van de Heilige Drievuldigheid, dat zoals Onze Vader ook het best in de hemel mag blijven.

Het petit canal de l’Ourcq is waarschijnlijk gekozen uit een rijmwoordenboek, want wat rijmt er nu met New York? Van dat kleine vaartje in het Dept. de l’Aisne gaat het naar het de enorme Chinese muur, op alle punten het tegenovergestelde, zoals al de andere tegenstellingen uit het lijstje hierboven.

Waarom het dan terug naar de Morlaix gaat, bij Finistère? Misschien had Prévert jeugdherinneringen aan het gelijknamige stadje, of aan de bêtises de Cambrai, geen zotternijen of dwaasheden, maar een soort snoepjes uit die stad, zoals bij ons in Oostende, Dinant, Geeraardsbergen en zelfs Leuven, met zijn Fonskes en Antwerpen met zijn Handjes.

Toch nog even dankjewel zeggen aan de anonieme lezer die mij op La Trinité wees en me zo op het spoor bracht van de verborgen rijkdom van het Pater noster van Prévert.

Waarschijnlijk behoort het tot de taboesfeer waarin de meesten van ons, senioren, opgevoed zijn, dat we niet al te veel weten over de menselijke voortplanting. Enkele momenten van welbedoelde maar nauwelijks nuttige seksuele voorlichting, noch de lessen biologie op school hebben daar veel aan verholpen, althans niet bij mij en ik vermoed zo dat ik daarin niet alleen ben. In wat volgt ga ik proberen om niet de zelfde fouten te maken. Ik zal geleerde woorden zoveel als mogelijk vermijden, praktische voorbeelden geven en ‘er geen doekjes om doen’.

Er zijn maar weinig boeken die in mijn jeugd zo’n diepe indruk op mij gemaakt hebben als ’20.000 mijlen onder zee’ van Jules Verne. Ik herinner mij nog precies hoe ik de twee deeltjes las, ontleend uit de parochiale bibliotheek waar mijn peter zaliger een groot deel van zijn vrije tijd als bibliothecaris doorbracht. Later heb ik genoten van de film, met een onstuimige Kirk Douglas als Ned Land en met de memorabele gevechtscène met de reuzenoctopus. Ik ben met Dirk, mijn oudste zoon, de zelfde film gaan zien toen ik dacht dat hij er klaar voor was, al was hij nog erg jong.

Veel, veel later pikte ik de originele Franse versie van het boek op uit een doos met restanten tijdens een braderie. Het was, spijtig genoeg, niet meer zoals toen, de Franse versie was veel saaier, met bladzijdenlange natuurbeschrijvingen en wetenschappelijke informatie, ik kan me niet voorstellen dat die in de duidelijk voor de jeugd gemaakte Nederlandse vertaling, de versie met het donkerblauwe kaft, ook aanwezig was, waarschijnlijk had men daar serieus in gekuist. De magie van die eerste lezing was weg, waarschijnlijk ook wel omdat de ondertussen verlopen tijd ook mij niet had gespaard. Ik was een andere, meer kritische lezer, het jeugdig enthousiasme was verdwenen.Toch zijn zowel de prachtige gravures als de filmbeelden voor altijd in mijn geheugen geprent en zijn de personages en gebeurtenissen ontstellend reëel in mijn verbeelding en herinnering.

Het leek me een goed idee om even naar die jeugdherinnering terug te keren ter gelegenheid van de onbekende 20.000ste lezer van mijn blog, die als een ondoorgrondelijke kapitein Nemo even in mijn haven heeft aangemeerd, een ‘niemand’ die enkel op een anonieme teller een digitaal spoor heeft nagelaten en dan weer verdwenen is in de maalstroom van het web en de eenzaamheid van de nacht. Mijn dankbare gevoelens jegens hem of haar zijn ook speciaal bestemd voor alle lezers die ooit de moeite genomen hebben om me een berichtje te sturen met een opmerking, een appreciatie, een zure oprisping of wat dan ook. Soms wordt een Nemo dan even ‘iemand’ en dat doet altijd goed.

Tot binnenkort,

Karel

Er zijn van die auteurs van wie de naam en de werken vaak opduiken in andere werken die je leest. Dat wekt dan je nieuwsgierigheid en als je toevallig een van die boeken tegenkomt, dan neem je het ter hand, bladert erin, je leest de achterflap en de korte inhoud en als het niet te duur is en in goede staat, dan neem je het toch mee naar huis?

ook


Het is een eigenaardig woordje.

Het is een bijwoord, en die gebruiken we bij een werkwoord en eventueel ook bij een ander bijwoord, een bijvoeglijk naamwoord of een telwoord, maar nooit bij een zelfstandig naamwoord.

Wij gebruiken vandaag de dag voor alles en nog wat batterijtjes, ik had het daarover al bij een vorige gelegenheid, op 8 maart 2007, onder de titel Jongens en wetenschap, je kan het hiernaast aanklikken.

Maar eigenlijk is een batterijtje… geen batterij.

De oorsprong van het woord moeten we niet ver zoeken: het komt van het Frans battre, slaan. Een batterie is dus het geklop, het slaan; daarvan afgeleid ook: het lawaai van dat slaan, bijvoorbeeld van dorsvlegels of de inslag van projectielen.

We vinden het woord vooral terug in militaire omstandigheden. Oorspronkelijk is het daar de plaats waar geschut opgesteld is, te land in het veld of op een versterkte burcht, of ter zee, op de brug van een schip bijvoorbeeld, maar er zijn ook drijvende en rijdende batterijen. Vandaar ging men al gauw ook de ‘stukken’ zo noemen, het geschut zelf dus. Het gaat daarbij altijd over verscheidene al dan niet identieke kanonnen of ander schiettuig, die door hun gezamenlijke vuurkracht een grote invloed kunnen hebben op het verloop van de strijd.

Toen men elektriciteit begon te gebruiken voor allerlei industriële toepassingen, was het nodig verscheidene cellen of elementen die de stroom opwekken aan elkaar te koppelen om voldoende energie te hebben voor een langere tijd; één celletje was meestal te mager om veel effect te hebben en ook te snel leeg. Zo een koppeling van verscheidene cellen noemde men dan ook maar een batterie, eigenlijk dus een samenkoppeling van elementen om meer kracht te hebben, zoals bij kanonnen. Later, toen de individuele cellen krachtig waren voor afzonderlijk gebruik, behield men de naam voor een groep cellen: batterij.

Naar Frans voorbeeld zijn we batterie ook gaan gebruiken als een algemeen meervoudswoord, bijvoorbeeld in een legbatterij met honderden kippen die aan de lopende band eieren produceren; in de (professionele) keuken heb je ook een hele batterij potten en pannen, die niet alleen veel lawaai maken als je erop slaat of ermee werkt, maar die zelf ook door koperslagers gemaakt zijn, op de oudste modellen kan je nog zien hoe ze heel fijn gehamerd werden. In jazzorkestjes spraken we vroeger ook van de batterie, met de ‘verengelsing’ van onze taal is dat nu een drumstel. In een café of bar zie je een hele batterij flessen, bij de kapper een batterij scharen &c.

Als je dus heel precies wil zijn in je taalgebruik, of ronduit pedant, dan spreek je alleen van een batterij als er meer dan één element in het spel is, wat zelfs in eenvoudige afstandsbedieningen al het geval is. Wat je dan moet doen als er echt maar één enkel zo’n ding in zit? Technisch gezien is dat een elektrische cel of ook een accu, de afkorting van accumulator, een ‘toestel’ waarin elektrische energie opgeslagen wordt die later en/of op een andere plaats gebruikt wordt.

Maar als je naar de elektro-zaak gaat, vraag dan toch maar naar batterijtjes, en niet naar een accu van 1,5 volt.

Toen het Vlaams Blok veroordeeld werd voor racisme heeft een overigens doorgaans bedachtzame Gerolf Annemans zich memorabel laten gaan: hij sprak ronduit dreigende taal tegen de rechters van het hof, zo heet dat: Het Hof en zei onder meer veelbetekenend dat hij zich hun namen zou herinneren… Dit zou op zich moeten voldoende zijn voor een veroordeling, bijvoorbeeld voor smaad aan het hof, of voor incivisme, maar ja…

Nochtans vergiste het Blok zich toen van vijand. Enerzijds deden die rechters gewoon hun verdomde en domme plicht en ze moesten daarbij gelukkig zelfs niet al te veel nadenken: de wet was op maat geschreven en gestemd door het parlement in een quasi unanieme actie van de democratie partijen, met als enige bedoeling het Blok te kunnen veroordelen. De wet was er, het Blok had zich schuldig gemaakt aan de misdrijven beschreven in de wet, wat dacht je, dus de rechters konden niet anders dan het Blok schuldig verklaren, zo simpel en voorspelbaar kan rechtspraak zijn.

De tweede reden waarom het Blok niet boos hoefde te zijn op het hof hebben ze zelf al heel snel ingezien: door die uitspraak was een nieuwe verkiezingsoverwinning gegarandeerd. Het Blok kon weer tranerig de geschopte hond spelen, succes verzekerd. Iedereen was weer tegen hen: het parlement, het gerecht, de kerk: niet toevallig de drie ‘toppers’ in elke opiniepeiling naar de personen of instanties die men NIET vertrouwt.

Nee, Gerolf, je weet het ondertussen maar al te goed, het hof, de rechters die je zo onheus behandelde: het zijn je beste vrienden. Geen verkiezingscampagne, geen toespraak voor de ouwe getrouwen, geen publiciteitsfolder in elke bus van Vlaanderen, geen tv-optreden, geen al dan niet veroordeelde affiche heeft zoveel succes als de zoveelste uitschuiver van Het Hof.

Hoe moet een mens ook anders reageren? Zowat elke dag krijgen we op het nieuws een onwaarschijnlijk verhaal uit de gerechtelijke wereld. Vetmesters worden vrijgesproken omdat ze door een parlementaire onderzoekscommissie, zowat de meest autonome en gezaghebbende instantie in ons land, ondervraagd werden. Niemand die hun schuld ontkent of betwist, maar ja: hun rechten waren geschonden!

Vandaag krijgen we weer een staaltje: een drugskoerier, betrapt met kilo’s drugs in zijn lijf, was in flagrante gefilmd door een reportageploeg: zijn privacy was geschonden! Nadat een eerste reeks rechtbanken daar niet in liep, besliste uiteindelijk, na een reeks processen die ons een fortuin gekost hebben (en wie betaalt de advocaten van de koerier, denk je?) besliste het Hof van Beroep dat zijn privacy geschonden was en dat hij onheus behandeld werd.

Het is iets dat mij al lang danig irriteert: misdadigers, zelfs de meest agressieve, de meest gewelddadige, die de meest gruwelijke dingen doen met andere mensen, zoals bij roofovervallen, blijven recht hebben op ons respect, onze voorkomendheid: wij mogen er geen verkeerd woord tegen zeggen, ze niet áánraken. Dutroux zit nu wel opgesloten, maar de verhalen die we daarover lezen doen ons vermoeden dat degenen die het meest lijden onder zijn opsluiting zijn bewakers zijn. Ik voel zoiets van: mensen die het recht aan hun laars lappen, die ons en onze wetten op zo’n verschrikkelijke manier en zonder enige scrupule verachten, verbeuren hun recht op recht.

Men mag daarin niet te ver gaan, akkoord, de fundamentele rechten mogen niet geschonden worden. Maar men moet ook niet te ver gaan in het beschermen van misdadigers. Neem nu de drugskoerier. Hij is schuldig, dat is duidelijk. Wat is nu het misdrijf dat gebeurd is bij zijn arrestatie: een inbreuk op de privacy-wetgeving. Wel, dat men dan de bepalingen van die wetgeving toepast: een veroordeling van degenen die zich schuldig gemaakt hebben aan die overtreding en zo mogelijk een herstel van de schade van het slachtoffer of een vergoeding voor het leed dat hij ervan ondervond. Indien er geen wet op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer bestond, zou je nog kunnen stellen dat men geen ongeoorloofde opzoekingsmethodes mag gebruiken en dan zou een uitspraak dat althans een deel van de bewijslast ongeldig is, nog enigszins begrijpelijk zijn. Het is dan ook nog de vraag of een reportage maken, met toestemming van de politie en de gerechtelijke instanties, over een arrestatie, onder die bepalingen valt. Men zou ook rekening kunnen houden met de vrijheid van meningsuiting en van nieuwsgaring door de pers. Maar hoe dan ook: als men een aparte wetgeving heeft voor overtredingen tegen de privacy, dan moet men die wetgeving strikt toepassen en de sancties dáárin voorzien opleggen, en niet de zaken door elkaar halen, zoals nu: de vervolging wegens drugstrafiek, waardoor de man door verscheidene rechtbanken was veroordeeld, wordt ongedaan gemaakt, hij wordt gewoon vrijgesproken! omdat er een overtreding is van de wet op de privacy.

Dat gaat te ver, geen mens die bij zijn verstand is, kan dat aanvaarden, dat is zo provocerend dat niet alleen de politie, de lagere rechtbanken en de media gaan steigeren, maar ook elke rechtgeaarde burger. Het lijkt wel of Het Hof het erom doet!

En zo gaat het steeds verder, keer op keer. En het VB, zij lachen in hun vuistje, want op slag hebben ze er weer tien duizend stemmen bij, van mensen die geen andere manier meer zien om aan de heren en dames van Het Hof duidelijk te maken dat hun manier van rechtspreken niet de onze is. Iederéén zegt dat het verkeerd loopt met justitie, dat er iets moet aan gedaan worden. Maar niemand doet er ook in de praktijk iets aan, behalve dat er in Antwerpen nu een prachtig modern gerechtsgebouw staat, dat men in Brussel het protserige Justitiepaleis nóg mooier maakt, met nóg meer bladgoud en dat de rechters nog steeds, als enigen in de hele wereld, optreden in hun alles verhullende toga’s en hun heilig juridische gelijk proclameren, dat steeds verder afwijkt van wat de maatschappij daarvan denkt. Een kloof tussen de burger en de politiek? Tussen de burger en Het Hof gaapt een niet te dichten zwart gat waarin onverdroten mateloze massa’s energie en geld geruisloos verdwijnen zonder dat er ook maar iets verandert aan Het Hof.

Men zegt soms dat de mens altijd een beetje masochist is. Als je ziet hoe lijdzaam wij blijven toezien op de guitenstreken en vrolijke fratsen van Het Hof, dan zou je het gaan geloven.

Ach, ik weet het wel, het kan nog veel erger, we zijn gelukkig nog niet in Tsjetsjenië of Soedan. Maar het kan zoveel béter, wij zijn met een kleine inspanning tot zoveel meer in staat, zelfs binnen de juridische wereld gaan er daarover stemmen op en dat wil wat zeggen. Maar doe een mens een toga aan, en hij verandert meteen in een schrikbarende parodie van zichzelf die elke verbeelding tart.

Man man man…

De taal is gans het volk.

Een citaat? Ja, maar van wie? Volgens een Vlaamse journalist zou de Duitse Sturm und Drang-dichter Herder het gezegd hebben, maar Die Sprache ist das ganze Volk zal je niet in zijn teksten terugvinden. Een Duitse journaliste vertaalt onze tekst in het Duits en situeert de uitspraak in de strijd voor de erkenning van het Nederlands. Zeker is dat August Vermeylen de uitdrukking gebruikt heeft, maar hij vermeldt ze al als een citaat, ‘een gevleugelde spreuk’ in een tekst van 1937: Vlaanderen in het kader van België. Ook hij is niet de auteur, dus. In de 19^de eeuw was er in Gent een taal- en letterkundig genootschap dat die naam droeg: De Tael is gans het Volk. We zullen het maar daarbij houden, tenzij iemand zou weten wie de strijdbare naam van dat genootschap bedacht heeft?

Wat scheidt ons, Vlamingen, van de Franssprekende Belgen? Juist: zij spreken Frans. Maar dat is niet alles. Precies omdat zij een andere taal spreken, vormen zij, en wij, aparte gemeenschappen. De taal is gans het volk. Wij zijn dus niet allemaal Belgen, van wie een deel Frans spreekt en een deel Nederlands en ook nog een paar naoorlogse aangetrouwde Duitstaligen. Al voor de verkiezingscampagne, bijvoorbeeld bij de nepreportage op de RTBF over de Vlaamse onafhankelijkheidverklaring, maar ook in de campagne zelf en in de evaluatie van de verkiezingsuitslagen, heeft iedereen voortdurend benadrukt dat Vlamingen en Franssprekenden een totaal andere cultuur hebben, dat zij elkaar niet meer kennen en zich daar ook geen zier van aantrekken.

En wat blijkt bij de regeringsvorming? De beide groepen staan zowat lijnrecht tegenover elkaar, zoals destijds in de Kortrijkse beemden. Wij Vlamingen willen af van het Belgische staatsbestel, wij willen ons eigen potje koken, als het moet binnen een Belgische staat, als het kan in een groter Europees geheel, maar steeds los van het Franssprekende blok aan het been. Wij zijn eraan gewend geraakt, want er is al een hele brok bevoegdheden die we autonoom kunnen uitoefenen. We willen op die ingeslagen weg verdergaan, want wat we zelf doen, doen we misschien niet altijd beter, maar we kunnen dan de schuld niet meer op een ander steken.

De Franssprekenden, en ik gebruik met opzet die term en niet: de Walen, want in onze heerlijke staatshervorming hebben wij beslist dat er gewesten en gemeenschappen zijn en er is enerzijds het Waalse gewest en anderzijds de Franstalige gemeenschap, wat erop neerkomt dat het overwegend Franssprekend Brussel van hén is en niet van ons, althans volgens hen, niet volgens ons… De Franstaligen, dus, weigeren elke staatshervorming, elke uitbreiding van de bevoegdheid van de gewesten of de gemeenschappen. Zij verdedigen het oude België. Wij proberen hen wijs te maken dat zij zich ook voordeel kunnen doen met bijkomende bevoegdheden en een afslanking van de federale staat, maar zij weigeren botweg.

Dan stelt zich die ene vraag: waarom? En er kan maar één antwoord zijn: de Belgische staat speelt, nog altijd, in hun voordeel. Alle Franstalige partijen stellen dat zij geen staatshervorming zullen aanvaarden die in hun nadeel is. Vreemd genoeg stellen de Vlaamse partijen dat zij dat ook niet willen, dat een staatshervorming in het voordeel van de beide kan zijn, maar dat geloven ze blijkbaar niet. Het lijkt ook ongeloofwaardig: als wij zo nodig willen hervormen en meer eigen bevoegdheden hebben, dan betekent dat minder federale bevoegdheid en middelen en meteen meer middelen die naar de Vlamingen gaan, dus minder naar de Franstaligen. Men zegt wel dat de federale middelen eerlijk verdeeld worden, rekening houdend met de bevolkingsaantallen van de gemeenschappen en gewesten, maar als we de Vlaamse afkeer voor het Belgische instituut koppelen aan de hardnekkige Franstalige Belgische liefde, dan kan het niet anders dan dat België meer geeft aan de Franstaligen dan ze zouden krijgen bij een 100% eerlijke verdeling, bijvoorbeeld in een federatie van twee onafhankelijke staten. Er zijn dus transfers, er wordt geld overgeheveld van de enen naar de anderen en wij zijn ervan overtuigd dat ons geld naar het zuiden gaat en de Franstalige reactie op de Vlaamse eisen bewijst dat dat inderdaad zo is.

En nu zitten ze samen aan tafel om een regering te vormen die als belangrijkste taak heeft om zichzelf zowat overbodig te maken en de Vlaamse en Franstalige parlementen en regeringen oppermachtig te maken en zo Vlaanderen rijker en de Franstaligen armer, laten we er geen doekjes om doen.

Ofwel krijgen we een regering die niets van dat alles doet, ofwel krijgen we geen regering. Ofwel krijgen we dus een regering, maar geen staatshervorming, ofwel een staatshervorming, maar geen regering.

Ik ben eens benieuwd.

Daniel J. Boorstin, The Discoverers. A History of Man’s Search to Know His World and Himself, 745 pp., 1983, paperback, gekocht voor € 9 In ’t Profijtelijk Boeksken, Antwerpen-Leuven-Westerlo.

Als ik ooit een ondertitel voor mijn blog moet zoeken, dan heb ik hier toch wel een prachtig voorbeeld: mijn zoektocht naar de kennis van mijn wereld en van mezelf. Dit boek, dat ik toevallig op de kop tikte en in één lange ruk uitlas zonder een pagina of zelfs een paragraaf over te slaan, is een soort van beschavingsgeschiedenis, maar dan eentje waarbij je niet in slaap kán vallen. Boeiend is een te zwak woord, meeslepend eveneens: dit zou verplichte lectuur moeten zijn, dit is wat je altijd hoopte te krijgen op school en aan de universiteit. Het is vertaald in het Nederlands onder de titel ‘De ontdekkers’ en is hier en daar tweedehands te vinden, net zoals de twee andere delen van zijn beschavingsgeschiedenis-trilogie: De zoekende mens en De scheppende mens. Aarzel niet, want dit is uiterst leesbaar, ongemeen belangrijk, onmisbaar zelfs voor eenieder die nieuwsgierig is naar de wereld en naar zichzelf.

Ik heb de andere delen al besteld en kijk ernaar uit om ook die ter hand te nemen.

Mag ik tussendoor even vermelden dat ‘iemand’ gisteren de 25.000^ste pagina heeft omgeslagen op mijn blog? En ze heeft me nog een complimentje gestuurd ook! Dank je, Maria. De foto van het Rivierenhof is voor jou.

Op 24 september 2006 schreef ik hier een stukje over Saint-Denis, wat in het Engels Sydney werd, maar oorspronkelijk de heilige Sidonius was, of Saint Sidoine, een Ierse slaaf die werd vrijgekocht door de monniken van de abdij van Saint-Ouen in Normandië en die later een eigen abdij mocht stichten in de buurt, de abdij van Saint-Saëns, die later door de Noormannen zou vernield worden.

Saëns of Saenz is een vorm van Sancho en gaat terug op sanctus, heilig, zoveel Latijn kennen wij oudjes allemaal nog. Het was blijkbaar een naam die men gaf aan bekeerde of althans toch gedoopte Joden. Sidonius betekent letterlijk: afkomstig van Sidon, de stad in Libanon; was onze ‘Ierse’ slaaf oorspronkelijk ook een Jood uit Sidon, na zijn bekering in Ierland ‘Saëns’ genoemd en daarom zo gastvrij opgenomen in de Normandische abdij? Moeilijk om achterhalen: men spreekt van Sidonius van Saëns, niet andersom; hoewel de abdij van Saëns al heel vroeg verwoest werd en nooit meer heropgebouwd, is er wel nog altijd een stadje in de buurt van Rouen dat Saint-Saëns heet. Misschien werd onze Saens die later Sidonius werd en de abdij stichtte die zijn naam droeg, nog later genoemd naar zijn abdij, dus Sidonius van Saëns, want die abdij kende men, de vreemde voornaam Saens niet.

Wij kennen Saint-Saëns evenwel vooral van de componist met die naam, die de voornaam Camille draagt en wiens voorouders wellicht uit Normandië kwamen. Hij werd geboren in Parijs in 1835 en stierf op gezegende leeftijd in Algiers in 1921. Zijn buitengewone intelligentie werd al heel vroeg opgemerkt, evenals zijn muzikale begaafdheid en beide werden gevoed door zijn moeder en groottante. Hij gaf al pianoconcerten als knaap en deed dat 75 jaar later nog altijd! Hij werd toegelaten tot het Conservatorium in Parijs op zijn dertiende, zijn eerste symfonie werd opgevoerd in 1853, hij was dan 18. Berlioz en Liszt en vooral Gounod bewonderden hem en moedigden hem aan verder te componeren. In 1857 werd hij titularis van de Madeleine, de meest begeerde positie voor een organist in Frankrijk en zelfs in de hele wereld. Zijn composities werden overal gespeeld, niet in het minst in Duitsland, dat anders niet bepaald gek was op Franse muziek. Hij werd ook een publieke figuur, leidinggevend in de muziekwereld van Parijs, een bewonderaar van Mozart, die hij hielp bekendmaken in Frankrijk, beroemd ook in Engeland, waar hij ontvangen werd door de Queen.

In Parijs was je maar beroemd als je slaagde als operacomponist. Dat is Saint-Saëns nooit echt gelukt. Zijn meest bekende opera, Samson et Dalila, kende haar eerste successen in het buitenland, in Parijs was men niet zo gebrand op een religieus en dan nog Bijbels of zelfs Joods onderwerp… Wij kennen van hem vooral de Danse macabre (zie ook mijn etymologische verkenning van ‘macaber’ op 14 december 2006) en van het grappige Carnaval des animaux. Ik ben ook een grote bewonderaar van zijn spectaculaire derde symfonie, bekend als de orgelsymfonie; als je eens alleen thuis bent, zet die eens op en draai de geluidsknop van je stereo zo ver als je luidsprekers en je oren toelaten…

Gisteren was er op Mezzo opera, zoals elke zaterdag, met jawel, Samson et Dalila van Saint-Saëns, overigens de aanleiding voor dit stukje. Het was echter op de meest punten een tegenvaller. Laat ik beginnen met het goede. Muzikaal was alles aanwezig om er een groot succes van te maken: koor en orkest van de Scala, Gary Bertini als ervaren dirigent met een perfect aanvoelen van tempi en van de zangers; Placido Domingo en Olga Borodina als protagonisten in groten doen; het supermoderne Teatro degli Arcimboldi in Milaan; maar… een onbegrijpelijke regie, met bijvoorbeeld een openingsscène met het koor van de gevangen Joden die (gelukkig vruchteloos) een soort bondageseks proberen met allerlei auto-onderdelen: uitlaatpijpen, deuren, handschoenkastjes… hoe is het toch in hemelsnaam mogelijk. Lut suggereerde dat het misschien een verwijzing was naar de autobommenplaag: kan zijn, kan zijn.

En dan de opera zelf. Het verhaaltje is bekend: Samson, de legendarische Superman van de Joden, laat zich inpakken door een Filistijnse, Dalila, sindsdien een soortnaam voor onbetrouwbare vrouwelijke schonen; door zijn lange manen te laten knippen verliest hij zijn wonderbare kracht (voor alle zekerheid steken ze ook nog eens zijn ogen uit). Maar als hij opgevoerd wordt op het overwinningsfeest schudt hij de steunpilaren van het paleis en sterft zo samen met deze vijanden van de Joden. Het was niet het laatste conflict tussen de Joden en de Fili- ofte Palestijnen, zoals wij ze nu noemen. Flinterdun gegeven dus en naar mijn aanvoelen niet erg subtiel of overtuigend verwerkt door Saint-Saëns, die geen grote vernieuwer was maar wel uiterst getalenteerd als vakman. De koren zijn stereotiep en gekenmerkt door zowat de slechtste verhouding tussen tekst en muziek uit de hele operageschiedenis en dat wil wat zeggen, want operalibretti zijn, daarover is iedereen het wel eens, legendarische draken. De grote scènes tussen de hoofdrollen krijgen geen echt memorabele muziek, met uitzondering van Dalila, tot tweemaal toe en dat zijn dan ook de enige hoogtepunten van de hele avond, samen met enkele bekende instrumentale intermezzi, die in Parijs in de mode én verplicht waren maar die helaas het theatraal verloop en de eenheid van het verhaal danig verstoren, terwijl de idiote pseudo-erotische balletten van deze uitvoering eerder een parodie lijken van derderangse Moulin-rouge-cabaretten voor giechelende Japanse toeristen.

De opera lijkt wel een vehikel voor een grote mezzo en dat had Pauline Viardot moeten zijn, de zus van la Malibran, maar eer Parijs aan deze opera toe was, waaraan Saint-Saens al aan het werk was van in 1868, was het al 1890 en dan was Viardot 70… Olga Borodina redt hier de show, want Domingo moet het doen met wat Saint-Saëns hem biedt en dat is, op enkele gekwelde hoge noten na, niet veel soeps.

Laten we het dus maar bij de prachtige aria Printemps qui commence houden, die elke operaliefhebber kan meeneuriën en het even terecht bekende Mon coeur s’ouvre à ta voix dat zo verwant is met Printemps… dat ik een hele tijd dacht dat het een reprise was; twee aria’s die elke mezzo moet gezongen hebben en die je dus op elke recital- of verzamel-cd terugvindt. Die passages steken zo ver boven al de rest uit, dat je je afvraagt of ze wel van dezelfde componist zijn.

Gemengde gevoelens, dus. Misschien zijn dat de enige juiste?

Laatst kwam in een toevallig gesprek de vraag naar voren over de rol van de westerse en vooral christelijke beschaving in de formulering en realisatie van het principe van de naastenliefde.

Als we even alle directe goddelijke interventie of inspiratie ter zijde laten, is naastenliefde een algemeen menselijk begrip, dat elke mens spontaan als waardevol erkent, al was het maar uit eigenbelang: behandel de medemens zoals gij wilt dat de medemens u behandelt, zo eenvoudig is het. Oordeel niet en gij zult niet geoordeeld worden. Wie zich verheft zal vernederd worden.

Zijn dit typisch of exclusief christelijke waarden? Is het katholicisme zoals het zelf nog steeds volhoudt, met uitsluiting van honderden miljoenen andere christenen en miljarden andere medemensen, de enige godsdienst die de naastenliefde predikt? Ik weet te weinig van de andere wereldgodsdiensten om daarover een oordeel te vellen, maar het lijkt me gewoon onwaarschijnlijk dat dit algemeen menselijk aanvoelen uniek zou zijn voor één groep van mensen en totaal vreemd aan alle andere. De ultieme test van elk systeem ligt in zijn praktische realisaties; de waarde van een boodschap kan je afmeten aan haar succes.

En daar begint het schoentje al te wringen. Zelfs indien de boodschap van naastenliefde door Christus zelf in zijn Joodse gemeenschap zou gepredikt zijn rond het begin van onze tijdrekening, overigens een hypothese waarvoor geen historische gronden bestaan, dan nog bewijst de geschiedenis van het christendom van in de vroegste tijden tot vandaag dat de naastenliefde misschien wel gepredikt werd of als een ideaal voorgesteld, maar dat in de praktijk de medemens ook door de christenen op de meest liefdeloze manier werd behandeld, misbruikt, vernederd, bedrogen, belogen, bestolen, gemarteld, verkracht en vermoord, niet zelden in naam van de naastenliefde of de interpretatie die daaraan werd gegeven door de religieuze machthebbers van het moment.

Op onze dagen maken wij wellicht het definitieve einde mee van het christendom. Kijk om u heen of kijk in uw hart en geef toe: wat is er nog christelijk in wat wij doen en laten, in onze manier van denken, in onze hoop en verwachtingen voor hier en nu en later? Het christendom heeft gefaald, precies omdat het sinds zijn eerste dagen steeds gekozen heeft voor de macht, de macht van zijn leden en vooral van zijn priesters over anderen, de wereldse macht, de juridische macht veeleer dan het morele gezag. In de moderne tijd, vanaf de renaissance maar vooral vanaf de revolutionaire periode, heeft de Kerk door haar onbegrip, behoudsgezindheid en star anti-intellectueel dogmatisme ook het geloof van de burgers verloren, van de intellectuelen, de commerçanten, dan dat van de arbeiders, van de nationalisten, van de socialisten en uiteindelijk, door haar achterhaalde en manifest mensonwaardige morele standpunten over seksualiteit, over het begin en het einde van het leven en over de samenleving, ook het vertrouwen van zelfs de meest eerlijke devote zoekenden en onzekeren.

Wie nu nog kiest voor het Roomse ideaal, schaart zich onder een vale vlag, een uitgerafelde banier, een onbegrijpelijk en onwezenlijk overblijfsel van een uitgestorven traditie en klampt zich wanhopig vast aan Latijnse rituelen en lege riten die geen troost meer bieden voor het alledaagse leed dat mens-zijn onvermijdelijk met zich meebrengt, lijden en dood, het verlies van je eigen leven en het afscheid van de geliefden om je heen.

Neen, ik acht het christendom niet hoog, niet hoger dan een andere godsdienst of beschaving, niet hoger dan de godsdiensten en beschavingen die het christendom zonder reden of aanleiding heeft bestreden en uitgeroeid. Neen, het christendom heeft het monopolie niet van de naastenliefde, in tegendeel: het heeft de naastenliefde afgezworen, elke dag opnieuw, elke keer dat het gedoogde, toeliet of aanmoedigde dat de ene mens zich verhief boven en ten nadele van een andere, elke keer dat een christen een vernietigend oordeel uitsprak over een medemens of zijn lichamelijke of geestelijke integriteit belaagde. De kerken zijn leeg, want de hongerigen naar brood kregen er slechts stenen, zij die er God zochten, vonden slechts de mens, zij die Christus wilden volgen, zagen keer op keer hun weg versperd door de mammon.

De kans dat met de trotse maar verweerde stenen van haar lege kathedralen een nieuw Jeruzalem gebouwd wordt, een thuis voor de onbehoorlijk talrijke daklozen en de miljarden moreel vertwijfelden die deze aarde bevolken, is gering. In het witgekalkte Rome predikt een merkwaardig argeloos hardvochtige, uitdagend kortzichtige en mateloos verstarde oude man geen verzoening maar orthodoxie, geen naastenliefde maar genadeloze leerstelligheid, wie niet met hem is, is tegen hem en dat ben ik, wanhopig en met vuur en leg, trouw aan mijn menselijke waardigheid, lijdzaam doch met rustige zekerheid, de oude gewaden af, mijn blik vast gericht op een nieuw ontwaken tot bevrijdend dienen.

Barbara Bain is een van die Amerikaanse actrices die in je netvlies gebrand zijn, enerzijds omdat ze voortdurend verscheen in populaire tv-series en films, anderzijds vooral omdat haar fascinerende verschijning dat ene tikkeltje mysterieuze en onderkoelde erotiek heeft, dat elke puber en de puber in elk van ons voor altijd vereenzelvigt met onbereikbare maar daarom net begeerlijke verre geliefden, wegens leeftijdsverschil, stand of gewoon omdat zij een tv-ster is. Dat zij daarnaast ook nog een echte levende persoon is, doet er dan even helemaal niet toe. Barbara Bain is de Asta Nielsen van mijn generatie, die ons samen met onze excuus-kinderen aan tv kluisterde net voor of na het avondnieuws. Ze is geboren in Chicago in 1931 en was al vrij bekend in de States vanaf 1958, maar zij is vooral doorgebroken met haar rol van Cinnamon Carter in Mission: Impossible (76 afleveringen 1966-69) en later als dr. Helena Russell in Space: 1999 (48 afleveringen, 1975-1978), enorm succesvolle reeksen die wij ook hier met enige vertraging te zien kregen.

‘Cinnamon’ was voor mij toen gewoon een exotische naam, die wonderwel leek te passen bij Barbara Bain en haar personage; wist ik veel wat cinnamon was, tot ik ineens beroepshalve Engels moest kennen en me daar hals over kop (of, zoals ze bij ons in Eeklo zeiden: kop over kloten) in stortte, met de bekende gevolgen, maar dat is een ander verhaal. De mysterieuze Cinnamon bleek dan gewoon Kaneel te heten. Kaneel?

Kaneel is een specerij. Ze is zo oud als onze beschaving, de Egyptenaren kenden al kaneel en ook het Oude testament. Het is de binnenbast van een boom, de kaneellaurier, die vooral op Ceylon, nu Sri Lanka voorkwam; die binnenbast wordt bewerkt en gedroogd en krult dan spontaan op tot de bekende bruine pijpjes. Hier in Vlaanderen gebruikten we het alleen maar in rijstpap.

De naam kaneel komt van het Franse woord, cannelle, dat een verkleinwoord is van canne, van het Latijn canna en het Grieks kanna, allemaal met de betekenis: riet, of iets dat van riet gemaakt is, zoals een fluit, of een maatstok, of de teut van een recipiënt, of de recipiënt zelf, zoals een… kan, natuurlijk, hoewel Van Dale etymologisch weer Haas heet en van niets weet. De bijnaam van de jonge Van Dale was trouwens volgens sommige gefrustreerde bronnen inderdaad Haasje, omdat hij al op vroege leeftijd op alle pertinente en vooral etymologische vragen placht te antwoorden met een luidkeels: dat is mij onbekend! Later kreeg hij natuurlijk het meer vertrouwde epitheet ‘den dikke’, tot hij zo lijvig werd dat men wel drie volumes nodig had om hem helemaal te beschrijven, maar dit volkomen terzijde.

De botanische benaming van de kaneelboom is tweevoudig, want er zijn twee verschillende soorten kaneel. Enerzijds heb je Cinnamomum verum of C. zeylanicum, waarin je gemakkelijk Ceylon herkent, anderzijds de Laurus cassia, die bij ons ook de Malabaarse kaneelboom heet, naar het zuiden van de westkust van Indië, waar de Nederlanders naar toe trokken toen ze Ceylon verloren aan de Britten. Onze kaneel is meestal de echte, in Amerika is het hoofdzakelijk de wat zoetere en pikantere kaneelkassie of houtkaneel.

Meteen weet je ook waarom in het Engels kaneel cinnamon is; de nog verdere etymologie loopt via het Hebreeuws naar het vroege Maleisische woord voor ‘zoete boom’.

Mission: Impossible is sinds lang in onze taal verankerd, net zoals het self-destructing bandje met de opdracht; zelfs Dehaene, die nauwelijks van allusief taalgebruik kan verdacht worden, gebruikte de term onlangs vlotjes. De tv-serie was geschreven door Bruce Geller, die nadien ook die andere onverwoestbare serie, Mannix schreef. Hij is dus de bedenker van de personages en hun namen, inclusief Cinnamon. Het was geen populaire voornaam, om voor de hand liggende redenen en het is dat ook niet geworden. Je kan je dochter misschien wel Merel noemen, maar Kaneel?...

En toch zal ik altijd een beetje, onderkoeld, verliefd blijven op de rijpere Barbara ‘Cinnamon’ Bain.

Een korte geschiedenis van de tijd.

Een boek met zo een titel moet wel mijn aandacht trekken en dat deed het ook, al kort na verschijnen, in 1988. De auteur is de wereldberoemde Stephen Hawking, professor in Cambridge, vooral bekend en herkenbaar omwille van zijn merkwaardige en opvallende fysieke verschijning: hij lijdt aan ALS en beweegt zich voort in een rolstoel. Bovendien heeft hij zijn stembanden verloren na een longontsteking, maar hij beweert dat hij met zijn stemcomputer nu zelfs beter kan communiceren dan voordien met zijn stem…

Het boekje, want het telt niet meer dan 198 pagina’s, is goed leesbaar ook voor ons senioren wegens vrij grote druk en ruime interlinie, met duidelijke illustraties, een glossarium waarin vele wetenschappelijke termen kort uitgelegd worden en een schets van drie grote figuren: Einstein, Galileo en Newton. Ook de taal is best begrijpelijk en vlot, het leest als een causerie voor een algemeen publiek. Dat wil evenwel niet zeggen dat het gemakkelijke lectuur is: je kan ook in een eenvoudige taal dingen zeggen die totaal onbegrijpelijk zijn. De moeilijkheid is hier telkens weer dat elke zin bouwt op al de vorige en je kan nu eenmaal niet al het vorige onthouden… Hawking doet er alles aan om u daarbij te helpen: herhalingen, illustraties, vergelijkingen, grapjes, maar het blijft een opgave. Vandaar dat het ook bij mij tot vandaag geduurd heeft voor ik de laatste, ietwat teleurstellende zin las.

Waarover gaat het? Over alles, letterlijk.

Het begint met een toelichting over ons wereldbeeld, van in de oudheid tot vandaag: de lange weg van de spectaculaire ontdekkingen van de vroegste beschavingen, onder meer over de vorm van de aarde en over de zon en de planeten, over het religieuze en intellectueel steriele middeleeuwse hiaat naar de herbevestiging van de menselijke autonomie in de grote ontdekkingen van de wetenschap: Copernicus, Keppler, Newton en de meer recente ontwikkelingen die een basis legden voor een beter begrip van hoe onze wereld ineen steekt.

Een tweede uiteenzetting gaat over de begrippen ruimte en tijd. Vetrekkend van Newtons wetten van de zwaartekracht en de invloed daarvan op de beweging, zowel van enorme massa’s zoals de zon en de planeten als kleine dingen zoals een pingpongballetje, leidt Hawking ons naar de ontdekking van de constante snelheid van het licht, iets wat in tegenspraak leek met de wetten van Newton, maar dat experimenteel werd vastgesteld in 1887. Het duurde tot 1905 voor er een oplossing kwam voor dit probleem: Einstein stelde toen dat men moet vetrekken van die constante en absolute snelheid van het licht; meteen was duidelijk dat in dat geval het begrip tijd dan niet meer absoluut was, want met twee absolute waarden kloppen de vergelijkingen niet meer. De formule E=mc² zegt dat energie gelijk is aan het kwadraat van massa maal de snelheid van het licht en niets kan zich sneller voortbewegen dan het licht. Dus niet de tijd, maar het licht is een absolute waarde. Dat betekent dat de tijd relatief wordt en dat is heel moeilijk om begrijpen: is de tijd niet voor iedereen gelijk, overal ter wereld en daarbuiten? Steunt onze hele beschaving niet precies daarop, zoals we hier ook al enkele dagen geleden stelden?

We staan er niet bij stil, maar zelfs als we gewoon naar de sterren kijken, moeten we de tijd daarin betrekken. Het zonnelicht bereikt ons pas na acht minuten, als de zon zou uitdoven zouden we dat pas acht minuten later merken; het licht van verre melkwegstelsels vertrok daar tientallen miljoenen jaren geleden, het zou dus wel eens kunnen dat wat wij nu ‘zien’ daar al heel lang niet meer is en dat er daar nu iets helemaal anders ‘is’ dat men hier pas over tien miljoen jaar zullen zien… Plots is alles anders dan het lijkt, wat voor ons nu is, kan plots al heel lang geleden zijn en wat nu echt is, ver weg, zal pas later ‘bestaan’. Alles is relatief…

Die ‘speciale’ relativiteitstheorie is wat Einstein beroemd maakte, als was en is het niet voor iedereen duidelijk wat die theorie is; je hebt juist een heel vage beschrijving ervan gelezen in de voorgaande paragraaf… In een interview vroeg een journalist aan een prominent geleerde of het juist was dat slechts drie personen de relativiteitstheorie begrepen; daarop antwoordde die bedachtzaam: ik ben aan het nadenken wie de derde zou kunnen zijn…

Er zaten nog gaten in die theorie, vooral omdat ze niet helemaal klopte met Newtons wetten over de zwaartekracht. In 1915 stelde Einstein dan de algemene relativiteitstheorie voor, waarbij de zwaartekracht mee in rekening werd gebracht. Dat betekent bijvoorbeeld dat ook het licht onderworpen is aan zwaartekracht en afgebogen wordt in de nabijheid van een ster, zoals de zon. Uiteindelijk stelt de algemene relativiteitstheorie dat de niet alleen de tijd ‘veranderlijk’ of relatief is, maar ook de ruimte. In het geheel ruimte-tijd zorgt de zwaartekracht ervoor dat de ruimte niet meer rechtlijnig is, maar gebogen.

Een van de voorspellingen van de nieuwe theorie was dat er minimale tijdsverschillen zouden zijn naargelang de plaats en de snelheid van de waarnemer. Ze werden voor het eerst vastgesteld toe men twee identieke zeer nauwkeurige klokken plaatste, de ene bovenop een hoge watertoren, de andere aan op de grond, en ja hoor: er was een verschil, de klok op de grond liep gewoon trager dan die op de toren; reden: de zwaartekracht, die krachtiger is dichter bij de aarde. Zo ook bij een volgend experiment, waarbij men de tijd mat in een vliegtuig dat zich zeer snel om de aarde bewoog en dat vergeleek met de tijd die ondertussen op aarde verlopen was; reden: de snelle beweging van de klok. Indien we ons zouden voortbewegen met de snelheid van het licht (en pas dan), zou het verschil met de ‘gewone’ tijd pas serieus opvallen. Een tijdreiziger zou na eeuwen (voor ons) terugkomen van een reis die (voor hem) slechts dagen zou geduurd hebben; zijn ‘aardse klok’ zou gewoon heel langzaam zijn gaan tellen, zoals in SF-verhalen. De gevolgen van een voortbeweging van een aards, menselijk lichaam aan dergelijke snelheden zien we daarbij even over het hoofd, net zoals de onvoorstelbare obstakels om die snelheid te bereiken, zoals de kracht, de energie vereist om massa met die snelheid te verplaatsten.

Het binnenbrengen van het element tijd in de beschrijving van het universum als ruimte-tijd had spectaculaire gevolgen. De ster die we zien staat dus wellicht helemaal niet op de plaats waar wij ze zien, of liever: stond daar niet tien miljoen jaar geleden, maar een heel stuk daarvandaan, omdat haar licht door verscheidene ander hemellichamen verbogen werd voor het ons bereikte…

Het trager lopen van klokken naargelang van de afstand van de aarde heeft concrete gevolgen voor onze GPS: als we geen rekening zouden houden met Einsteins relativiteitstheorie, zouden we ettelijke kilometers naast onze bestemming uitkomen.

Met Einstein kwam er een einde aan het model van het universum dat sinds de oudheid dienst had gedaan. Ineens was het zichtbare universum niet meer wat we zagen, het was een soort geschiedenis geworden, waarvan wij enkel de sporen zien. Wat er nu echt is, kunnen we maar begrijpen als we rekening houden met de tijd en de zwaartekracht en de snelheid van het licht. En dan begon het duidelijk te worden dat het universum niet altijd geweest was zoals het nu is.

Het derde hoofdstuk heeft het over de geschiedenis van het heelal. Rond 1750 ontdekte men een manier om de afstand van de sterren te meten, gebaseerd op de snelheid waarmee ze lijken ‘te bewegen’: hoe sneller de beweging, des te dichter staan ze bij ons. Toen men zo de afstand van duizenden nabije sterren mat, stelde men vast dat ze in een spiraalvormige schijf lijken te liggen: de melkweg. In 1924 pas stelde Hubble vast dat er nog meer dergelijke sterrenstelsels bestaan; hij berekende er alvast negen, op basis van hun helderheid. Met onze moderne telescopen hebben we intussen ontdekt dat er zowat honderd duizend miljoen zichtbare galaxies zijn, elk bestaande uit honderd duizend miljoen sterren… Plots was de aarde niet meer het centrum van de wereld, maar een kleine planeet, draaiend rond een bescheiden ster, de zon, die zich bevind in een spiraal die heel langzaam draait, slechts één keer rond het centrum in vele honderden miljoenen jaren. Toen men naast de afstand van de sterren en de melkwegen ook hun snelheid begon te meten, de verandering van hun afstand tegenover de aarde, ontdekte men dat die een vast patroon vertoonde: de andere melkwegen verplaatsen zich van ons weg. Het heelal bleek niet zomaar een hoop losliggende ‘stenen’ in de ruimte te zijn, de ‘stenen’ bewegen, de afstand tussen de galaxies wordt steeds groter, het heelal groeit, het dijt uit (van uitdijen) en het deint uit (van uitdeinen). Vertrekkend vanuit die vaststelling heeft men proberen achterhalen hoe die beweging begonnen is en wanneer, met andere woorden hoe het heelal begonnen is. Zo kwam men tot de gedachte dat er een moment moet geweest zijn toen alle massa van het hele universum in een uiterst kleine kern samengebald was en dat die met een verschrikkelijke klap moet opengebarsten zijn: de Big Bang!

Het vierde hoofdstuk begeeft zich op nog glibberiger paden, ik beloof dat ik niet te technisch ga worden, dus blijf nog even bij mij? Het theater verplaatst zich van het zeer grote, het onmetelijke universum en de schier eindeloze geschiedenis sinds zijn ontstaan, naar het allerkleinste, de elementen waaruit alle materie bestaat. Men onderzocht meer bepaald de elektromagnetische straling, zoals radiogolven, zichtbaar licht, X-stralen en Max Planck stelde in 1900 voor dat die straling niet chaotisch is maar bestaat uit ‘pakjes’ energie, die hij kwanta noemde, vandaar de kwantumtheorie. In 1926 zorgde Werner Heisenberg voor een probleem met zijn befaamde onzekerheidsprincipe. Zoals beloofd laat ik de technische uitleg terzijde, maar het komt hierop neer dan men nooit zowel de snelheid als de plaats van een partikel (deeltje) van zo’n straling accuraat kan beschrijven; hoe nauwkeuriger de plaats, hoe willekeuriger de snelheid en omgekeerd. Dit merkwaardige fenomeen bleek een van de bouwstenen van onze wereld te zijn. De kwantumtheorie van 1920 stelt dan partikels niet een bepaalde plaats en snelheid hebben, maar een kwantumstatus, die een combinatie is van die twee. Met die theorie kan men nog wel voorspellingen doen over experimenten, zodat de theorie bewezen word, maar alleen op statistische basis, als het ware: men kan zeggen hoe dikwijls resultaat A zal voorkomen en hoe dikwijls resultaat B, maar niet welk resultaat je zal krijgen als je maar één proef doet.
Zo kwam er een element van onvoorspelbaarheid in de strenge wereld van de wetenschap. Einstein, die mee aan de basis lag van de kwantumfysica, heeft zich er nooit mee kunnen verzoenen: hij geloofde niet dat de wereld geregeerd werd door onvoorspelbaarheid, er moest een begrijpelijke wetmatigheid zijn voor alles. De meeste andere wetenschappers volgden wel, vooral toen bleek dat kwantumfysica in de techniek tot fantastische resultaten leidde: transistors, geïntegreerde schakelingen, die de basis zijn van al onze moderne elektronica. De moderne scheikunde en biologie steunen eveneens op kwantumtheorieën.

Er blijft één uitzondering: zwaartekracht en kosmologie of de samenstelling en samenhang van het heelal.

Met de nieuwe theorieën onderzocht men de samenstelling van de kleinste bouwstenen, het atoom en zijn samenstellende delen: de negatieve elektronen die rond de positieve kern draaien. Daarbij bleek dat men beter kon spreken van golven dan van deeltjes, maar daarmee was alles niet uitgeklaard.

Dat brengt ons bij hoofdstuk vijf, over de elementaire deeltjes en de krachten die daarbij horen. De kern van het atoom bleek te bestaan uit protonen, positief geladen en ook neutronen, ‘zonder’ elektrische lading. Nog later bleek dat protonen en neutronen nog niet de kleinste bouwstenen waren, maar dat ze bestonden uit quarks en die zijn er in verschillende soorten. Zijn dit dan de kleinst mogelijke componenten van alles wat bestaat? Men weet het niet. Men is nog altijd bezig met het beschrijven van deze kleinste partikels en hun eigenschappen en interactie onder de vier ‘krachten’: zwaartekracht, elektromagnetisch kracht, zwakke nucleaire kracht en sterke nucleaire kracht. Naast de partikels neemt men nu ook het bestaan aan van antipartikels, zoals anti-elektrons, antineutrons en antiprotons en antiquarks, maar dan wordt Hawking zo wetenschappelijk dat zijn taal zeer euh, poëtisch wordt.

Hoofdstukken zes en zeven gaan over Zwarte Gaten, het stokpaardje van Hawking. Laten we dat even aan ons voorbijgaan. Misschien later eens.

Ook hoofdstuk acht over het ontstaan en het ultieme lot van het heelal laat ik onbesproken, het is zeer theoretisch en leidt ook niet tot duidelijke conclusies.

Hoofdstuk negen, over de pijl van de tijd, is dan weer beter begrijpelijk voor leken zoals wij. Tijd is relatief, leerden we, want afhankelijk van de positie van de waarnemer en de snelheid waarmee hij zich beweegt, in tegenstelling met licht, dat zich overal en voor elke waarnemer met dezelfde snelheid beweegt. Is tijd dan chaotisch? Het antwoord is, zoals met de hele ingewikkelde filosofie van Kant, nogal prozaïsch: nee, dat zie je toch zo? Maar aanvankelijk zag het er in de nieuwe theorieën niet zo uit: tijd leek een gegeven te zijn zoals de richting in ruimte: je kan alle richtingen uit, er is uiteindelijk geen op en neer, links of rechts, voor- of achteruit. Maar die is er wel. Niet alleen is er het subjectief aanvoelen van het tijdsverloop van de waarnemer, men kan ook vaststellen dat er in onze wereld een ‘verloop’ is, dat bepaald wordt door de tweede wet van de thermodynamica, namelijk dat in elk gesloten systeem de wanorde, of entropie, stijgt met de tijd. Wij mensen weten dat maar al te goed: niets blijft, zeker niet zonder inspanning; alles vergaat, elke menselijke inspanning die gericht is op het ordenen moet opboksen tegen enorme tegenstand. Denk aan een puzzel, zegt Hawking: er zijn ontelbare mogelijkheden om hem onjuist of onvolledig te leggen en maar één om hem juist te leggen; de kans dat hij toevallig goed komt te liggen door met de doos te schudden is onbestaande; de kans dat een ‘puzzel’ intact blijft voor altijd, is even klein. Ook de theorie over het ontstaan, het uitdijen en het eventuele einde van het universum wijzen erop dat de tijd wel degelijk in een bepaalde richting gaat. Voor een keer lijkt de wetenschap ons boerenverstand te bevestigen. Oef.

Hoofdstuk tien gaat over de zoektocht naar die ene theorie die alles zal verklaren en waarvan de principes zullen opgaan voor alle mogelijke wetenschappen en elke mogelijke kennis en die ons zal toelaten alles te weten en te voorspellen. Je hoort het al, die theorie is er nog niet en hoewel Hawking beweert dat we wel al heel wat weten over hoe die theorie eruit zal zien, hij geeft ook toe dat zelfs met dergelijke theorie de concrete voorspellingen nog niet eenvoudig te berekenen zullen zijn. Dat is ook de enigmatische laatste zin van de Conclusie: pas als we zo’n sluitende theorie-van-alles hebben, zullen we de laatste vraag kunnen bespreken, namelijk waarom wij en het universum bestaan. Hij schrijft en ik vertaal gedeeltelijk: Als we het antwoord daarop vinden, dat zou de ultieme triomf zijn van de menselijke rede – for then we would know the mind of God.

Dat laatste heb ik niet vertaald, het is ook niet te vertalen, het is een boutade, het betekent niets, of alles, naargelang je het leest. Het is in tegenspraak met alles wat eraan voorafgaat, het verklaart niets, brengt niets bij. Voor mij is het dan ook een ronduit teleurstellende en totaal overbodige afsluiter van een zeer bijzonder en belangrijk boek, dat ik iedereen aanraad die er de nodige ‘tijd’ wil voor nemen.

Als je me tot hier gevolgd heb, dank ik je voor je hardnekkige belangstelling en ik hoop zoals altijd dat je er iets aan gehad hebt; dat was althans mijn ervaring bij het schrijven. Bedankt en tot morgen misschien.

We hebben allemaal wel een septische put. Het is een grote, meestal betonnen ton, waarin het afvalwater van ons huis terechtkomt, ook de afvoer van de toiletten. Doordat het van de lucht afgesloten is, begint een anaeroob bacterieel rottingsproces, dat tot 40% van het afval afbreekt. Het resultaat daarvan is een vaste materie, die langzaam naar de bodem van de put zinkt. Dat bezinksel moeten we wel regelmatig laten weghalen, anders raakt de put vol en kan het afbraakproces niet meer werken. Daarboven is er een waterige oplossing, waarin aan de oppervlakte lichtere elementen drijven. Er is een overloop, die aangesloten is op de riolering. We doen op die manier aan afvalverwerking.

Vroeger, toen er nog geen waterzuiveringstations waren en ook geen septische putten, liep al het afval ongegeneerd in onze waterlopen en zo naar zee. Met een beperkte bevolking was dat nog te doen, de natuur kan veel aan, maar met de bevolkingstoename en met de industrie die ook allerlei afval soms in massale hoeveelheden in het systeem loosde, werd het snel duidelijk dat er iets moest gebeuren. De septische putten waren een deel van de oplossing, maar toch heeft men, ook onder Europese druk, zwaar moeten investeren in zuiveringsstations om onze waterlopen weer proper te maken. De combinatie van die twee, septische putten en zuiveringsstations, leidt soms tot verrassende resultaten: onlangs hoorden we nog dat een plas té proper was omdat er alleen gezuiverd water in kwam, en dat gaf dan problemen voor de planten en de dieren en dus ook voor de mens. Op de meeste plaatsen gaat ook het regenwater in de riolering en dat kan dan betekenen dat wat in de zuiveringsstations komt, te zeer verdund is om er efficiënt behandeld te worden.

Toch kunnen we allemaal zien dat onze waterlopen veel en veel properder geworden zijn in de voorbije jaren. Je ziet weer vissers langs de vaart en ook reigers en aalscholvers en als er vis zit, dan zit het wel goed met het water.

‘Septisch’ is een modern woord voor een modern begrip, maar het is niet nieuw. Zoals gewoonlijk gaan wetenschappers te rade bij het Grieks en het Latijn als ze nieuwe woorden nodig hebben en dat is ook hier het geval. Sèpein betekent rotten, zoals het verrotten van lijken of van wonden door gangreen; sèpsis is dan verrotting, sèptikos is rotmakend, sèptos is rot.

Telkens als ik op zoek was naar de boeken van William Trevor die ik nog niet in mijn bezit heb, op eBay, bij Proxis, Amazon, ’t Profijtelijk Boeksken of De Slegte, was er een die me vreemd genoeg ontglipte: Nights at The Alexandra. Op een goede, zeer goede dag is het dan toch gelukt.

Het is een novelle, 71 pagina’s genereuze druk en fraai geïllustreerd door Paul Hogarth, volle linnen band, 1987. Het verhaal is typisch William Trevor: een klein stadje ergens in Ierland of Ulster, de oorlogsjaren, de coming of age van een jongeman, de bouw van een cinema, The Alexandra, genoeg om mensen en hun omgeving te schetsen, het broze geluk van eenvoudige dingen, de nijdige frustraties van elk leven, menselijk opzicht dat mensen klein houdt en gemeen maakt, de tijd die voorbijgaat, ouder worden, met onvervulde beloften en dromen en het heengaan, een na een, van de mensen om je heen.

Niets bijzonders, maar zo fijngevoelig naar voren gebracht als subtiele vermoedens, omfloerste verlangens en woorden die niet hoeven uitgesproken te worden om een leven lang levendig te blijven in bitterzoete herinneringen. Beelden van het platteland, de kleinsteedse burgers, flarden herinneringen aan een Schloss in Hitlers Duitsland en een huwelijk in een Dom van een oudere man en zijn jonge bruid.

Er is meer te vinden in deze korte novelle dan in nutteloos dikke romans, deze meester toont zich echt in de sfumato beperkingen die hij zich oplegt. Een boek om te koesteren.

’t Zijn de meniscussen…

Menig sportbeoefenaar heeft dat al zuchtend gezegd en meteen zijn plannen moeten opbergen voor die recordpoging of zelfs voor een hele carrière. Een operatie met wekenlange revalidatie brengt soms soelaas, maar niet altijd en niet altijd voor lang.

Meniscus, zoals vele moeilijke woorden die op –us eindigen, is Latijn en zoals wel meer het geval is met Latijnse woorden die op –iscus eindigen, komt ook dit woord van het Grieks. Hoezo?

Laten we even teruggaan naar 29 mei 2006, toen ik hier schreef over maanzaad, de zaadjes van de papaver, die eruit zien als maantjes. De papaver heet in het Grieks mèkoon; ze kenden toen ook al het sap van de papaver, waarvan opium gemaakt wordt: mèkoonion.

Is de ‘maan’ in maankop afgeleid van het Griekse mèkoon, zoals Van Dale zegt? Ik ben daar niet zo zeker van. Waarom zouden wij in 1350 een woord uit het Grieks hebben overgenomen, toen hier en in het hele Westen geen mens Grieks kon lezen, op een paar Arabieren na? Allez, zoals Justine zegt. Ik zei het al: de zaadjes zien eruit als maantjes, dat lijkt me voldoende als verklaring. Een synoniem voor maankop in de zin van zaaddoosje is maanbol, of ook nog slaapbol en dat laatste zal wel verwijzen naar de slaapverwekkende eigenschappen van opium.

Het is overigens helemaal niet zeker dat mèkoon iets te maken heeft met het Grieks voor maan: mènè; een maand noemde men mèn, natuurlijk, dat kennen we van menstruatie en menopauze. We weten ook dat de ‘maanden’ aanvankelijk de maancyclus volgden van 29½ dagen, pas later heeft men er enkele dagen bijgevoegd om aan de 365 te geraken die een zonnejaar vol maken. De twee stammen: mèk en mèn hebben geen betekenissen die met elkaar verwant zijn; mèkos betekent langwerpig, zoals we al opmerkten toen we over pronikgetallen spraken, die heteremèkos zijn, van ongelijke lengte, dus oblong, langwerpig. Je zou zelfs kunnen zeggen dat ook de maan langwerpig is, althans in de minder dan vollemaanse schijngestalten.

Terloops even terug naar onze papaver, een benaming die gewoon uit het Latijn is overgenomen, volgens Van Dale pas in de zestiende eeuw, dus lang na de maankop als benaming voor de bekende bloemen. De etymologie van de Latijnse papaver is overigens niet echt bekend.

Conclusie nummer één: onze maankop komt wellicht niet van de Griekse mèkoon, maar van de maanvormige zaadjes.

Conclusie twee: hoe zit dat nu met die meniscussen?

Ach ja, daarmee was ik begonnen, maar ik heb me laten afleiden, weeral.

Wel, die men-iscussen, die zien er net zo uit als maanzaadjes…

Mèniskos is gewoon het Griekse verkleinwoord of diminutief van mèn, maan, dus een klein maantje en dat is geen klein vol maantje, maar de maan op haar kleinst, dus als ze niet vol is, een maansikkel. Het moderne wetenschappelijk Latijn heeft dat gewoon overgenomen: meniscus. Het is een algemeen woord voor alles dat klein en maanvormig is en wat dacht je: de meniscussen waar wij het meestal over hebben, zijn de kraakbeenschijfjes tussen gewrichten, inzonderheid die in het kniegewricht, zoals elke voetballiefhebber weet. Maar dat is maar één van de betekenissen van meniscus: een lens die aan de ene kant bol en aan de andere hol geslepen is, noemt men ook meniscus, of maanglas; ook het verschijnsel waarbij een vloeistof in een glas een bolle vorm aanneemt als de wanden droog zijn en een holle als die vochtig zijn, is een meniscusverschijnsel. Hol noemen we ook concaaf (van cavare uithollen, denk aan een uitgegraven ruimte, een cave) en bol is convex, van convexus met dezelfde betekenis, volgens Van Dale evenwel van het Frans convexe, jaja.

Conclusie twee dus: de meniscussen in je knie zijn, net zoals de maanzaadjes, maanvormig en het woord komt van mèn-iskos, maantje. En de papaver, de maankop, dat is gewoon een mooie Nederlandse maanzaadkop, niets te maken met de Griekse mèkoon-bloemen, ge kunt nog té slim zijn ook.

En een croissant? Als toetje? Dat is Frans voor de wassende maan: croître is groeien, komt van het Latijn crescere, in het Engels is de wassende maan de crescent. Je kan onthouden hoe de wassende maan eruit ziet als je onthoudt dat ze er niet uitziet zoals de letter C van croissant en crescent.

En die croissant? Wel, in 1689 werd de opmars van het Ottomaanse Rijk tot staan gebracht voor Wenen. Naar verluidt (verluiden is een werkwoord, dus met –dt!) vierde men daar toen die overwinning door broodjes te bakken in de vorm van de wassende maan, het symbool van de Islam. Die Duitse Hörnchen of hoorntjes zijn onze Franse croissants. Als je echte, letterlijke croissants wil eten, moet je ze dus met de punten naar links doen wijzen op je bord, anders zijn het décroissants, tanende of afnemende maantjes, in plaats van wassende .

Smakelijk.

Deze namiddag heb ik het laatste verhaal gelezen in de bundel The Hill Bachelors van William Trevor, gepubliceerd in 2000, met twaalf verhalen die verschenen tussen 1997 en 2000 in verscheidene tijdschriften, waaronder The New Yorker; ik was toen nog geabonneerd en het was een emotioneel weerzien: je herinnert je van bij de eerste zinnen dat je het verhaal al eerder hebt gelezen, maar de afloop? En de details? Zelfs met de verhalen die ik me na acht jaar nog vrij goed herinnerde, was het nu toch weer helemaal anders.

Het is vrijwel onmogelijk om van Trevor meer dan één verhaal na elkaar te lezen, althans zo heb ik het ook nu weer ervaren. Deze verhalen, elk niet meer dan twintig bladzijden, grote druk, ruime interlinie, grijpen je naar de keel, niet als een thriller of een horrorverhaal dat doet of toch probeert, maar door de vlijmscherpe observatie van gewone mensen in hun gewone doen, de ongenadige ontluistering van ons dagelijks leven, het herleiden van emoties tot hun ultieme vlakke essentie, de mens in zijn hemd, de onverbloemde waarheid over wat mensen zichzelf en elkaar aandoen sinds het begin der tijden en elke keer opnieuw. Denk echter niet dat Trevor zich boven zijn personages verheven acht, dat hij hen beschrijft vanuit een superieure moraal, dat hij oordeelt of veroordeelt, integendeel. Hij slaagt erin zelfs voor de meest onterechte gevoelens en de meest weerzinwekkende, stuitende of misplaatste daden sympathie op te wekken, je wordt met zachte dwang gedwongen om je in te leven in de uitstervende dorpen en troosteloze steden, de verlaten straten en eenzame kroegen waar alles zich afspeelt. Je bent een van de alledaagse figuren die hij opvoert, zoals ook hij een van hen is, een broer, een oom, een kind, een toevallige voorbijganger, een kleine misdadiger, een minderbedeelde.
Dit zijn twaalf ongelooflijke subtiele schilderingen van de wereld die je om je heen ziet of vermoedt; elke zin is als een nieuwe toets, een zoveelste schakering van grijs en grauw, elke paragraaf een welsprekend detail in een puzzel met tienduizend individueel geslepen stukjes. Elke laatste zin sluit een zinloos leven zinnig af, vat een brok geschiedenis ontstellend eerlijk en gevat samen, biedt een laatste vermoeden van troost na een stil bestaan vol onvermoed bezeren en argeloos voorbijgelopen pijn.

Ik weet niet hoe hij het doet. Hij heeft het natuurlijk al meer gedaan, zijn stem is onmiddellijk herkenbaar, het krassen zijn scherpe pen snijdt je meteen door de ziel zoals geen andere auteur dat vermag, zijn stijl heeft hij tot het uiterste gepolijst in vele tientallen verhalen en verscheidene romans, zijn wereld is je zo bekend als de buurt waarin je geboren bent, de school waar je ontwaakte, zijn personages zijn je zo vertrouwd als de vrienden die je maakte en verloor, de partners die je leven deelden, je kinderen in goede en kwade dagen.

Lang geleden had The New Yorker de gewoonte om de naam van de auteurs van artikels en verhalen te vermelden nà het artikel of het verhaal. Toen al wist ik telkens meteen dat ik William Trevor aan het lezen was.

Geloof me, dit is een unieke schrijver, een onvoorstelbaar begenadigd verteller, een feilloos maar altijd vergevend etser van echte mensen, een zeldzaam ontroerend monument van onpeilbare medemenselijkheid. Lees iets van hem en verrijk jezelf voor de rest van uw dagen.