De katholieke kerk heeft haar moraal gebaseerd op het principe van de deugdzaamheid. Dat wil zeggen dat men om goed te handelen de deugden moet beoefenen.

Ons woord ‘deugd’ is afgeleid van deugen: dat deugt niet, dat deugt nergens voor; deugen wil zeggen: ergens goed voor zijn. In vele talen zijn er woorden met die stam, ook in het Grieks: tuchè (gelukkig toeval), tugkhanô (treffen bij het mikken). Deugd is iets dat wél deugt, vandaar: datgene wat men moet doen om goed te doen.

Het Griekse woord is aretè, meervoud aretai. Plato kent deze vier deugden: wijsheid, rechtvaardigheid, dapperheid, matiging. Aristoteles spreekt in zijn ‘Ethiek voor Nicomachos’ over aretai dianoetikai of intellectuele deugden en dat zijn er vijf: sofia, epistèmè, nous, fronèsis, technè, in het Nederlands: wijsheid, wetenschappelijke kennis, intuïtief verstand, praktisch verstand, technische kunde.

Dianoetikos, dat is dus waar L. Ron Hubbard zijn dianetics vandaan heeft. Ooit vertaalde ik een vrij goede SF-roman van hem, dat was voor ik van zijn Scientology wist, anders zou ik het wellicht niet gedaan hebben. Maar dit terzijde.

Daarnaast spreekt Aristoteles over ethische deugden en daarvan is er een hele rij: dapperheid of moed, matiging, zelfbeheersing, matigheid, zedigheid, bescheidenheid, vrijgevigheid, vriendelijkheid, waarachtigheid, eerlijkheid, rechtvaardigheid; de lijst is niet exhaustief, er zijn er nog meer.

Zoals voor nog heel wat andere basisgedachten heeft de katholieke Kerk voor haar theologie gebruik gemaakt van de Griekse filosofie, dat is iets dat wij al te weinig beseffen. De boodschap van de Kerk is altijd veel minder gesteund geweest op het specifiek evangelische, dat wat we in de Bijbel vinden, dan op profane filosofie en theologie. Het was vooral Thomas van Aquino (1225-1274) die de theologie van de deugden uitwerkte; na hem bleef dit de basis van de kerkelijke moraal, tot op vandaag eigenlijk.

De vier deugden die Plato en Aristoteles al kenden, wijsheid, rechtvaardigheid, moed en matiging, noemt Thomas de kardinale deugden (van L. cardo, cardinis: deurspil, draaipunt; onze ‘scharnier’ is ook daarvan afgeleid; de betekenis van cardinalis in het Latijn is belangrijk, voornaam, vandaar de kardinaal, de hoogste bisschop, de primaat, niet te verwarren met Darwins primaten); men noemt ze ook wel de morele of ethische deugden. Hij voegt er drie bovennatuurlijke of theologale deugden aan toe en die kennen we: geloof, hoop en (naasten)liefde.

Daarnaast zijn er zeven (dat moet wel) kapitale deugden (van L. caput hoofd), die elk het tegenovergestelde zijn van een kapitale zonde of ‘doodzonde’. Dit is het schema, in het Latijn en het Nederlands:

Geen mens die vandaag nog al die deugden kan opsommen en dat was vroeger niet veel beter, mogen we aannemen, ook mijn ouders zouden enige moeite gehad hebben om het schema hierboven op te vullen. Het was een pedagogisch hulpmiddeltje om de belangrijkste goede en slechte kanten van de mens aan te geven, meer niet. In de praktijk kreeg het schema meer belang dan de onderliggende deugdzaamheid, de ingesteldheid om altijd het goede te doen en het kwade te laten, welke naam er ook aan gegeven werd. Er bestonden handboeken voor de biechtvaders met opgave van de penitentie of straf voor elke zonde, uitgewerkt tot in het kleinste detail…

Onze christelijke deugden blijken dus veel ouder dan de Blijde Boodschap van Christus, het Evangelie: we hebben ze zonder meer overgenomen van Socrates, Plato en Aristoteles. Ze hebben hooguit hier of daar een christelijk tintje, bij Plato en Aristoteles is rechtmatige trots geen zonde maar een deugd. De zogezegde christelijke deugden zijn dus helemaal niet origineel of specifiek voor het christendom, het zijn gewoon algemeen menselijke goede eigenschappen, de doodzonden zijn algemeen menselijke tekortkomingen. Geen wonder dus dat ongelovigen zich daarin even goed kunnen vinden, al zullen ze wellicht ook eigen accenten leggen.

Dat bewijst nog eens wat ik hier al herhaaldelijk benadrukt heb, namelijk dat je de katholieke kerk of God niet nodig hebt om een deugdzaam leven te leiden. God heeft de Tien Geboden niet gebeiteld in stenen tafelen, noch de veertien deugden (plus een vijftiende: de godsdienstigheid, religio), noch de zeven hoofdzonden. Het is de mens die tot die universele inzichten is gekomen, waar hij ook leefde en die ze heeft neergeschreven in zijn ‘heilige’ boeken, in zijn filosofie of theologie, in zijn verhalen en gedichten.

De muziek van Bach behoudt haar glorie ook als we de vaak gruwelijke religieuze karamellenverzen vervangen door profane poëzie; de betere zogenaamd religieuze teksten behouden hun kracht voor een ongelovige, die er algemeen menselijke waarden in onderkent en waardeert.

God en het hiernamaals is wat gelovigen en ongelovigen scheidt. Voor een atheïst is het idee van een God onaanvaardbaar en weerzinwekkend, voor een gelovige is het verwerpen van God even onvoorstelbaar en verwerpelijk. Maar voor de rest is er vrijwel geen onderscheid tussen beiden, zij leven naast en met elkaar, vrijwel ongehinderd door dat zogenaamd essentieel onderscheid. Zij laten zich leiden door dezelfde principes, dezelfde opvattingen over goed en kwaad, over wat belangrijk en onbelangrijk is. Dat is zo in alle godsdiensten.

Stilaan rijst dan de vraag naar de zin van God, geloof en godsdienst. Al te vaak is dat werkelijk de steen des aanstoots, de splijtzwam, dat wat de mensen tegen elkaar opzet in plaats van ze te verbinden (de oorspronkelijke betekenis van ‘religie’). Dit is niet alleen zo tussen gelovigen en ongelovigen van elke godsdienst, maar ook tussen de gelovigen van verschillende godsdiensten. Telkens mensen in een godsdienst iets vastleggen, inzake moraal, ritueel of leer, veroordelen zij al degenen die zich daaraan niet wensen te houden. Wat maakt het uit hoe men zich kleedt, wat men eet, of en hoe vaak en hoe men bidt, zolang men leeft als een goed mens? Door het Onnoembare een naam te geven, Jahweh, Allah, Christus, de Drievuldigheid, Boeddha, Tao, Brahman… veroordeelt men alle anderen tot ketters, voor wie de doodstraf maar amper zwaar genoeg is. Oorlogen worden uitgevochten over de naam van God en zijn profeten, over de betekenis van een woord, de datum van Pasen, het aantal goddelijke personen, de heiligenverering, aflaten en of het Lichaam Christus nu met lichaam én bloed (brood én wijn) mag genuttigd worden, hoe een offerschaap moet geslacht worden, hoe mensen met elkaar getrouwd geraken.

Ons woord ‘ketter’ komt via het Fr. cathare van het Griekse katharos: zuiver, precies het tegenovergestelde van wat wij met ketter bedoelen: iemand die ons geloof niet wil volgen, zoals de Katharen rond 1200. Heiden komt van heide: iemand van den buiten, een onbeschaafde; in het Engels pagan, in het Frans païen, beide van L. paganus, iemand uit een dorp (pagus); in die zin zijn de heidenen zij die zo ver van de (westerse) beschaving verwijderd zijn dat ze nog niet van het christendom gehoord hebben. In het Grieks en het klassiek Latijn betekent haeresis (van haereo, vasthouden) nog gewoon: een denkrichting, een filosofische school, een groep mensen met dezelfde ideeën of gebruiken, maar onder het christendom zijn mensen die er andere gedachten op na houden haeretici, E. heretics, F. hérétiques; een heresie of ketterij: weg ermee!

Kan men het mij kwalijk nemen dat ik droom van een wereld waar de mensen vreedzaam mogen samen leven, verenigd in hun bonte verscheidenheid, geleid door enkele algemeen menselijke inzichten in goed en kwaad, niet gekweld door dogma, fatwa, schisma, anathema?

Wiskunde is nooit mijn strafste kant geweest. Het is iets dat mensen van elkaar onderscheidt: sommigen hebben een wiskundeknobbel, anderen niet. Mijn vader had er een, je kon die zelfs voelen op zijn achterhoofd, aan de onderkant van zijn schedel; zijn kleinzoon heeft hem geërfd en ook zijn figuurlijke rekenknobbel: hij is erg goed in wiskunde, ook al is hij classicus geworden en leraar Latijn en Grieks.

Maar laten we ernstig blijven, je verwacht niet minder van mij…

Dat wiskunde begaafdheid zou samengaan met bepaalde bulten op de schedel is weinig waarschijnlijk. Het is een idee dat we overgehouden hebben uit een pseudo-wetenschap uit de 19^de eeuw, de frenologie; de meest bekende vertegenwoordiger was Cesare Lombroso, die vooral criminelen onderzocht en zo een hele reeks fysische kenmerken in types vastlegde; wie die kenmerken vertoonde, maakte een goede kans om ook de criminele afwijking te hebben. Onzin, dus, net zoals de wiskunde-, reken- en talenknobbels, tenzij in figuurlijke betekenis.

Dit gezegd zijnde, wou ik even uw aandacht voor een vreemd getal, namelijk 142857. Een echte wiskundige kent dit getal zeker, maar voor ons leken ziet het er uit als elk ander getal van zes cijfers. Maar dat is niet zo!

Zo met het blote oog kan je al zien dat 28 het dubbel is van 14; 57 is net één meer dan het dubbel van 28, maar als je de dubbels zo onder elkaar zet en de som maakt, begint er iets op te vallen:

14
   28
      56
        112
            224
                448
                    896

142857142857…

Vreemd, hé? Het wordt nog vreemder, want vandaag is het de 7^de dag van de 1^ste maand en

1:7= 0,142857142857142857…

Als je 142857 vermenigvuldigt met 2, 3, 4, 5, 6, krijg je achtereenvolgens

x 2 = 285714
x 3 = 428571
x 4 = 571428
x 5 = 714285
x 6 = 857142

en daarbij valt meteen op dat in elk van deze getallen enkel de zelfde cijfers voorkomen als in 142857, maar in een andere combinatie. En let goed op! Die volgorde is niet willekeurig, wat had je gedacht, het is eigenlijk dezelfde volgorde 142857, maar telkens beginnend op een ander punt van de reeks:

x 2 begint bij het 3^de cijfer van de reeks
x 3 bij het 2^de
x 4 bij het 5^de
x 5 bij het 6^de
x 6 bij het 4^de .

We kunnen ons getal ook delen om enkele al bekende resultaten te bereiken:
142857 : 2= 714285 want :2 is het zelfde als x 5/10, zie dus x 5
142857 : 5= 285714 want :5 is het zelfde als x 2/10, zie dus x 2

142857 is een parasiet-getal van 5. Dat wil zeggen dat als je het vermenigvuldigt met 5, het resultaat hetzelfde getal is mits het verschuiven van het laatste cijfer naar de eerste plaats. Een ander niet te groot dergelijk parasiet-koppel is 4 en 102564, want 4 x 102564= 410256.

Vermenigvuldig je 142857 met 7, dan geeft dat 999999.

Wat gebeurt er als we ons getal vermenigvuldigen met 8 en 9?
1142856 en 1285713, waarbij opvalt dat je telkens het eerste bij het laatste cijfer kan optellen om weer tot de reeks 142857 te komen. Bij grotere waarden moet je verscheidene cijfers optellen, of zelfs allemaal, zie verderop.

Voor alle grotere waarden geldt dat je telkens dit verschijnsel krijgt, ofwel een vorm van 999999, bijvoorbeeld:

42 × 142857 = 5999994, tel 5 en 4 op en je krijgt 999999
43 x 142857 = 6142851, tel 6 en 1 op en je krijgt 142857

254 x 142857 = 36285678; 36 + 78 = 114 geeft 285714.

Vreemd genoeg, als je dat getal splitst in 36 en 285678 is dat samen 285714!

Eens proberen met een ‘willekeurig’ ander getal?

391 x 142857 = 55857087; 55 + 87= 142 geeft 857142
55 + 857087 = 857142!

Het kwadraat is een bijzonder geval van vermenigvuldiging, namelijk met zichzelf en dat geeft 20408122449 en ook hier kan je de eerste vijf cijfers (20408) optellen bij de laatste zes (122449) om 142857 te krijgen.

Ons getal is daarmee ook een zogenaamd Kaprekar-getal: als je het met zichzelf vermenigvuldigt en dat getal in twee splitst en de beide telen optelt, krijg je weer dat getal, zie maar: 142857² = 20408122449 en 20408 + 122449= 142857.

En kijk eens: 142857 delen door 7 geeft deze verrassende combinatie van de getallen hierboven:

20408,142857142857142857142857142…

In de context van het kwadraat is ook dit merkwaardig:

857² = 734449
142² = 20164
734449 - 20164 = 714285!

Laten we nu eens zien wat 1/142857 geeft:

7,000007000007000007000007000007…

Dit is ook vreemd: 142 + 857= 999.

Laten we nog een terugkeren naar het vertrekpunt. Waar haalden we onze reeks ook weer vandaan?

1:7= 0,142857142857142857…

Wat zou 2:7 geven? en 3:7 en zo verder? Kijk eens:

2:7= 0,285714285714… cf. 142857 x 2
3:7= 0,428571428571… cf. 142857 x 3
4:7= 0,571428571428… cf. 142857 x 4
5:7= 0,714285714285… cf. 142857 x 5
6:7= 0,857142857142… cf. 142857 x 6
7:7 = 1
8:7 = 1,142857142857…
9:7 = 1,285714285714…

22:7 = 3,142857142857…, een van de oudste benaderingen van p, werkelijke waarde 3,14159265358979323846…

Als we de cijfers van 142857 optellen geeft dat 27. Delen we dan onze getallen door 27 dan krijgen we

142857 : 27 = 5291
285714 : 27 = 10582
428571 : 27 = 15873
571428 : 27 = 21164
714285 : 27 = 26455
857142 : 27 = 31746

Het verschil tussen de resultaten in de laatste kolom is telkens 5291. 1:5291 geeft ook een opmerkelijk resultaat: 1,89000189000189000189000189000…

De som van 142857 is 27, dat kan je verder optellen tot 2+7=9.

142857 : 9 = 15873
285714 : 9 = 31746
428571 : 9 = 47619
571428 : 9 = 63492
714285 : 9 = 79365
857142 : 9 = 95238

Hier is het verschil telkens 15873 en 1:15873 geeft 6,3000063000063000063000063000063…

Ons getal is dus deelbaar door de som van zijn cijfers en daardoor is het ook een Harshad-getal of een Niven-getal. Harshad betekent ‘grote vreugde’ en is een naam die aan dergelijke getallen gegeven werd door de Indiase wiskundige Kaprekar die we daarnet al tegengekomen zijn. Niven was een collega die er een artikel over schreef.

Ik vermoed dat je nu nooit meer zal denken dat 142857 zomaar een getal is! Ze moesten het een naam geven! Het is wel het meest bekende uit een reeks die men cyclische getallen noemt, omdat als mende volgorde van de cijfers wijzigt, er een nieuw getal ontstaat dat een veelvoud is van het origineel, zoals we gezien hebben. Het is ook het enige cyclisch getal dat geen nullen heeft; het volgende dergelijk getal uit de reeks is, schrik niet: 0588235294117647.

Einde van de les, speeltijd nu!

Jaren geleden ging ik wekelijks met enkele collega’s ’s middags een half uurtje zwemmen in het stedelijk zwembad. Op een dag was er een vrouwelijke collega die voor het eerst mee kwam zwemmen en me dus voor het eerst uit de kleren (maar mét zwembroek, natuurlijk!) zag. Dat ontlokte haar om een of andere reden de vraag hoe oud ik (toen) was. Om het haar niet te gemakkelijk te maken, antwoordde ik met een raadseltje dat spontaan in mij opkwam en ik zei: ‘Ik ben precies zo oud als mijn geboortejaar.’

Ze begreep wel dat ik daarmee de laatste twee cijfers bedoelde, niemand wordt zo oud dat zijn leeftijd uit vier cijfers zou bestaan, het kleinste getal van vier cijfers is 1000... Toen ik haar twee baantjes verder weer tegenkwam, wist ze me precies mijn leeftijd te zeggen! Hoe kon dat?

Laten we eens samen nadenken. Wat wist ze met zekerheid? Enkel het toenmalige jaartal en wat ik haar had verteld. Was dat voldoende? Ze kon natuurlijk een beetje schatten, ik was geen 18 meer en ook nog geen 65…

Maar ook zonder schatten kon ze blijkbaar de oplossing vinden. Dat gaat zo.

Het jaartal was 1992. Mijn leeftijd (l) was dan gelijk aan mijn geboortejaar (g), dus

g=l

Het jaartal is altijd gelijk aan het geboortejaar plus de leeftijd, of

j=g+l

In het jaar dat het geboortejaar gelijk is aan de leeftijd of g=l mag je ook zeggen

j=gx2 of j=lx2.

Als we vertrekken van j=lx2 en we weten dat j=92, dan is

92=lx2

92/2=l

dus l=46 QED

Ik was toen inderdaad 46 en ik ben geboren in 1946. Het raadseltje was dus niet zo ‘spontaan’, het was 'toevallig' zo dat mijn leeftijd toen net zo groot was als de laatste twee cijfers van mijn geboortejaar: ik was tegelijker tijd 46 en van ’46, vandaar. Ik had er toen geen idee van of zij met de aanduidingen die ik haar gegeven had, voldoende gegevens had om het raadsel op te lossen, maar blijkbaar wel, zoals toen door haar al zwemmend en nu door mij hierboven wiskundig aangetoond.

Iedereen is dus in een bepaald jaar net zo oud als zijn geboortejaar aangeeft. Je hoeft enkel de laatste twee cijfers van het geboortejaar te verdubbelen om te weten wanneer; wil je in dat jaar weten hoe oud iemand is, dan moet je enkel de laatste twee cijfers van het jaartal delen door twee. Voor Lut was dat in 1984, voor mijn oudste zoon Dirk in 2036, voor zijn broer Luk in 2044; als je hun geboortejaar wil kennen moet je in dat geval wel de 36 lezen als 136 en 2044 als 144. Voor de oudste dochter van Dirk, mijn kleindochter Sofie is haar ‘dubbeljaar’ pas in 2094, lees als 194, dan is ze 97… Mijn andere kleindochter, Sarah, is van 99, dus dat is ook haar leeftijd in haar dubbeljaar in 2098, ik gun het hen allebei! Mijn kleinzoon, Michiel, is dan weer van 2002, voor hem kwam het dubbeljaar héél vroeg, al toen hij twee was in 2004.

In je ‘dubbeljaar’ ben je dus zo oud als je geboortejaar aangeeft. Hoe vroeger je geboren bent in de eeuw, hoe jonger je bent als je dubbeljaar valt; hoe later, hoe ouder en hoe minder kans dus dat je het zelf ook meemaakt.

Het is maar een spielerei…

Toen ik de etymologie van ‘stamelen’ opzocht, bleek dat dit prachtige woord de zelfde stam, de zelfde oorsprong heeft als ‘staan’, namelijk ‘sta’. Met de –m erbij krijgt het een specifieke betekenis, namelijk: tot staan brengen, doen stilstaan en vandaar dan: belemmeren, tegenhouden. Dat vinden we terug in het Engelse stammer (stamelen, stotteren) en stem (tegenhouden, stelpen) en het Duitse stammeln (idem) en stemmen (idem); dat laatste werkwoord, stemmen, bestond met die betekenis ook nog in het Middelnederlands, maar is nu uit onze taal verdwenen.

Stamelen en stotteren is dus spreken met een hindernis, de spreker wordt voortdurend tegengehouden, belemmerd in zijn voortgang, moet voortdurend even stilstaan en zich herpakken voor hij weer verder kan.

Ik wil even bij die gedachte aanknopen. Wie gewoon is mijn blog te lezen, zal, net zoals mensen die me kennen, niet onmiddellijk aan 'stamelen' denken als ze het over mij of mijn taalgebruik hebben. Men zal veeleer de indruk hebben dat ik een vlotte gebruiker van taal ben, dat de woorden zo uit mijn pen vloeien, of, zoals iemand ooit zei: geen manier om zich uit te drukken is hem vreemd. Ik druk me blijkbaar vlot uit. Dat is altijd al zo geweest. Ik ben goed ter tale. Dat blijkt nog het meest bij het schrijven. Ik schrijf graag, ik schrijf dan ook veel, ik schrijf op een manier die anderen blijkbaar aanspreekt. Schrijven kost me geen moeite, ik zie er niet tegen op, ik kijk er naar uit. Taal fascineert me, ik kan er niet genoeg van krijgen, ik ben erdoor bezeten.

Dat alles zou de indruk kunnen wekken, en ik vrees dat dat ook wel eens het geval is, dat ik me meteen ook afzet tegen mensen die niet zo goed van de tongriem gesneden zijn, die naar hun woorden moeten zoeken, die aarzelen en twijfelen en liever zwijgen dan hun onzekerheid te etaleren, mensen die stokkend spreken, stotteren of stamelen.

Ik verzeker u, dat is niet het geval. Het is immers niet omdat ik geniet van die gave of begaafdheid en die ook bewonder en apprecieer bij anderen, of omdat ik de hele dag met taal bezig ben, lezend en schrijvend en luisterend en af en toe ook sprekend, dat ik smalend zou neerkijken op zwijgzame mensen, voor wie verbale communicatie nu eenmaal moeilijk of onaantrekkelijk of ongewoon is, om welke reden dan ook.

Ook mijn ogenschijnlijk moeiteloos spreken is een vorm van stamelen. Ook ik zoek naar mijn woorden, maar dan op een andere manier, in mijn eigen thesaurus of taalschat, in woordenboeken en encyclopedieën; ook ik voel me vaak belemmerd, gehinderd omdat ik het juiste woord niet vind; ook ik geraak niet uit mijn woorden en draai dan rond de pot of worstel met de letters en de woorden tot ze op hun pootjes vallen; ook ik stop steeds weer tussen de woorden en de zinnen, stotterend, niet omwille van het bekende spraakgebrek dat ergens in de hersenen zijn fysische en emotionele oorsprong heeft, maar omdat ik bij elk woord starend stilsta, verrast door wat het zegt, waar het vandaan komt, hoe het geëvolueerd is, hoe het in andere talen verschijnt, of ik het wel correct en passend gebruik, met aandacht voor de vele nuances… Soms verblindt me dat, verlamt het mijn tong en mijn pen en stremt het de vrije loop van gedachten en woorden waarvan ik anders zo geniet. Ook als ik bladzijden lang omstandig en vloeiend uitwijd over een onderwerp, heb ik vaak het gevoel dat ik maar stuntelig aan het stamelen ben, vallend over wispelturige woorden, strarrelings rondtastend in het duister, vertwijfeld op zoek naar zin en betekenis, verre van zelfzeker, alsmaar aarzelend, verlegen zelfs, bang afwachtend wat het resultaat zal zijn, de weerklank, hoe ik overkom, hoe de lezer zal reageren.

Laat je dus niet misleiden, dierbare lezer, lieve lezeres, door het flamboyante, exuberante, spittante, exaltante, het luchtige arrogante, de gemakkelijke zelfzekerheid of het breed etaleren van geleende of vermeende alwetendheid. Achter de ijdel paraderende woorden gaat een simpele jongen schuil, kwetsbaar, rillend als een te laat op het jaar geboren jong, met grote angstogen opkijkend, klaar om weg te duiken bij de eerste vertoornde blik, of zich speels tegen je benen aanvleiend, op zoek naar een warme, zachte aai, een vertederd woord.

Stamelen doen we allen, elk op zijn manier.

Ik heb me nog eens laten verleiden tot het lezen van een boek van Gerard Bodifée: Tot Bestaan Bestemd. Over de weg die het niets met het zijn verbindt. 350 blz., noten, register, uitg. Pelckmans, 2003, 2004³. Ik heb volgehouden tot het einde, al moet ik bekennen dat ik sommige hoofdstukken en paragrafen ‘sneller’ heb gelezen dan andere. Dit is een heterocliet boek. Dit woord dat we rechtstreeks uit het Grieks of via het Frans hebben overgenomen, betekent letterlijk: anders verbogen en komt dus uit de spraakkunst. In het Grieks heb je woorden die normaal verbogen zijn, zoals boulè, ‘raad’, genitief boulès; er zijn ook andere, zoals gynè, ‘vrouw’, genitief niet gynès maar gynaikos. In het Nederlands heb je dat ook: lui, meervoud lieden.

Bodifée zegt het al in zijn inleiding: hij zal spreken in twee talen, die van de wetenschapper en die van de gelovige; hij beseft dat dit niet vanzelfsprekend is, maar vraagt geduld en begrip voor zijn heterocliete methode.

Geduld heb ik kunnen opbrengen, met mate, maar begrip?

Er zijn hoofdstukken waarin de auteur louter als wetenschapper spreekt en dat zijn mijns inziens de beste. Je vindt er goede samenvattingen van allerlei wetenschappelijke theorieën, over het ontstaan van de wereld, de thermodynamica, de relativiteitstheorie… Die zijn heel leesbaar en helder.

Maar om de haverklap (zie voor de etymologie mijn artikeltje op 18.05.2007) krijg je een uitstap naar de middeleeuwse theologie, naar de Griekse of de 18^de-eeuwse filosofie en die zijn heel wat minder goed verteerbaar, vooral door de omslachtige pogingen om ze met de wetenschappelijke hoofdstukken in verband te brengen. Er zijn vrij uitgebreid hoofdstukken over muziek en over tijd, die me het meest aantrokken, maar die achteraf gezien echt onbevredigend zijn: het lijkt wel de haastige neerslag van lezingen die de auteur voor de vuist weg gegeven heeft voor een plaatselijke afdeling van het Davidsfonds ergens in een achterzaaltje diep in Vlaanderen.

Ik kon het minst begrip opbrengen voor wat Bodifée zijn liefdesverklaring noemt: de hoofdstukken waarin hij het opneemt voor het geloof. Ik ben ervan overtuigd dat gelovigen er even weinig zullen aan hebben als de overtuigde atheïst die ik ben. Het lijkt me nu eenmaal niet zinvol om te stellen dat “Ontzag, eerbied, huiver, onrust en liefde” religieuze gevoelens zijn. Dat stuit me tegen de borst: kan ik als niet-religieus mens dan geen ontzag, eerbied, huiver, onrust en zelfs geen liefde voelen? Of maken die gevoelens me religieus? Ik denk het niet!

Ook zijn ideeën over religieuze en profane muziek zijn niet verhelderend en voor mij zelfs onaanvaardbaar: hij contrasteert tijd en ritme, die aardse realiteiten zijn en dus profaan, met de goddelijke werkelijkheid die tijdloos is. Hij vervolgt: Niets is daarom zo bekwaam het beeld van een door geen tijd bewogen eeuwigheid op te roepen dan de maatloze, eenvoudig deinende gregoriaanse gezangen. Onverstoorbaar als de hemel zelf, door geen kloppende pols opgejaagd, schenkt deze muziek de ziel het vooruitzicht waarnaar zij hunkert. De complexe polyfone muziek daarentegen is de verklanking van wat zich afspeelt in dit veelvoudig verstrengelde, door de tijd gedomineerde aardse leven (blz. 240).

Alsof hij nog nooit Bach gehoord heeft...

Er is nog een ander en essentieel thema dat hij aanraakt, zonder tot een duidelijke conclusie te komen, namelijk de vraag naar de wetenschappelijke wetmatigheid. Herhaaldelijk lijkt hij de universaliteit van de wetenschappelijke wetten in vraag te stellen. Zich baserend op eigenaardigheden in de wetenschap, probeert hij de tussenkomst van een godheid langs een achterdeurtje naar binnen te halen. Dat leidt soms tot uitspraken die voor een astrofysicus als Bodifée zéér merkwaardig zijn: ik kreeg de indruk dat hij het mogelijk acht dat een oorzaak twee verschillende gevolgen kan hebben en dat lijkt me toch te ver te gaan. Laten we dat eens nader bekijken, zonder (hopelijk) al te wetenschappelijk of te filosofisch te worden.

Als je een biljartbal aanstoot, gaat hij een bepaalde richting uit; als we dat niet meer geloven, dan moeten we ons hele wereldbeeld herzien. Als het mogelijk is dat zo’n bal na het aanstoten plots zou beginnen zweven, ja, dan wordt het moeilijk, zeg nu zelf. Natuurlijk weet je nooit helemaal precies wat zo’n bal gaat doen, omdat het aanstoten zelf ook heel complex is, er zijn zoveel verschillende krachten mee gemoeid dat alleen de beste spelers vrijwel zeker zijn van het resultaat, maar zelfs die nooit helemaal! Dat maakt biljarten ook zo moeilijk om te doen en zo leuk om naar te kijken.

Laten we er dus maar van uitgaan dat een resultaat afhankelijk is van de oorzaak.

Het is natuurlijk wel mogelijk dat het een zelfde resultaat bereikt wordt door verschillende oorzaken: er zijn meestal wel verschillende manieren om een bal te spelen, maar dan blijft het nog steeds waar dat een bepaalde oorzaak steeds een zelfde gevolg heeft.

Het is ook mogelijk dat we de indruk hebben dat een zelfde oorzaak verrassende gevolgen heeft; blijven we bij ons biljartspel en denken we aan de fameuze kick, een mysterieuze reactie van de ballen waarbij ze opspringen, een ongewoon geluid voortbrengen en een richting uitgaan die niet de bedoelde is. Blijkbaar weet niemand waarom dat gebeurt. Maar dat betekent nog niet dat God bestaat! We blijven ervan uitgaan dat er een oorzaak is voor de kick, alleen kennen we die nog niet en zullen we die misschien nooit helemaal kennen.

Deze wereld is complex, zeer verscheiden en ongelooflijk veelvormig. Wellicht zullen we nooit alle verschijnselen volledig doorgronden, zelfs niet met de beste computers. Voorspellingen blijven het domein van kwakzalvers en bedriegers. Zeer kleine oorzaken kunnen grote gevolgen hebben, zoals een smeulende sigaret of een kaarsje bij een kerstboom. Van die kleine oorzaken zullen we de meeste waarschijnlijk nooit achterhalen en dat hoeft ook niet: we zijn al blij als we in deze wereld kunnen overleven met de kennis van zeer algemene regels en wetten.

Maar we moeten ervan overtuigd blijven dat er een wetmatigheid is, dat er uiteindelijk geen toeval is, dat alles helemaal in het begin een oorzaak heeft; het ‘toeval’ speelt zich af op een hoger niveau, waar we de onderliggende krachten en oorzaken niet meer zien, zoals bij het biljarten: waarom mist een kampioen? Dat lijkt toeval, maar het heeft een reden: een klein beetje te hard, te veel effect… Als we met de teerlingen werpen, dan lijkt het resultaat toeval, maar dat is maar een manier van denken en van spreken, want als je echt álle elementen onder controle zou kunnen houden, dan kon je elke keer twaalf gooien! Maar wij hebben het spel zo opgebouwd dat er steeds variatie optreedt: er zijn twee teerlingen met elk zes kanten, elk werpt zoals hij dat wil, de teerlingen zijn niet volmaakt vierkant &c. De wetten van de waarschijnlijkheid voorspellen dat je vaker zeven zal gooien dan gelijk welk ander resultaat, maar dat is enkel statistisch zo, je zal zelfs in een volledige geautomatiseerde opstelling heel veel keren moeten gooien om dat te zien… (zie mijn bijdrage daarover op 30 november 2006 onder de titel: Vrijheid blijheid of toeval).

In die zin gebruiken we het woord aleatorisch, van L. alea, teerling als we zeggen dat iets op het toeval berust; aleatoir is dan weer een juridische term die onzekerheid uitdrukt, zoals in een aleatoir contract, een kansovereenkomst.

Alles op deze wereld is op een zeer complexe manier opgebouwd, de dobbelstenen zijn maar een heel simpel ‘systeem’ in vergelijking met bijvoorbeeld de beurs, waar voorspellingen over het resultaat notoir faliekant kunnen uitvallen.

Er is dus geen chaos, het lijkt alleen maar zo. Er is ook geen ‘oorzakelijk’ toeval, enkel één concreet gevolg van een zeer groot aantal factoren. Is alles dan al vooraf bepaald? Ja en neen. Neen in die zin dat er geen rode draad is, geen doelstelling die moet bereikt worden, geen richting die aan de dingen gegeven is. Het samenspel van de factoren is zo complex dat men onmogelijk op voorhand alles kan voorspellen, er zijn té veel mogelijkheden die in combinatie met al de andere zoveel verschillende resultaten kunnen geven, dat men niet echt kan zeggen dat alles al op voorhand vastligt. Maar als men kijkt naar wat er is, dan kan men alleen maar zeggen dat het er is en dat het er zó is omdat een groot aantal factoren daartoe aanleiding gegeven hebben, en als het ánders is, dan is dat omdat andere factoren daarvoor gezorgd hebben.

We moeten dus goed weten wat we bedoelen met ‘willekeurig’; we zien in dat woord twee elementen: wil en keur of keuze, dus kiezen op basis van de eigen wil, zonder rekening te houden met andere elementen; dat is precies wat men bedoelt met willekeurig. De feodale heer kon willekeurig bepalen hoe hoog de belasting zou zijn, zonder raadpleging van zijn onderdanen. Willekeurig betekent dus niet alleen: toevallig, lukraak, in tegendeel zelfs: we maken een keuze uit de mogelijkheden op basis van onze eigen verlangens of ons eigen belang. Denk aan de willekeurige spieren: dat zijn de dwarsgestreepte, die we zelf kunnen bewegen, door een beslissing, een wille-keur, in tegenstelling tot de gladde, de onwillekeurige, die ‘vanzelf’ bewegen, die we niet kunnen bevelen met onze wil(lekeur).

Een synoniem is: arbitrair, zoals een beslissing van een arbiter, etymologisch iemand die zich naar iets begeeft (ad-baeto), vandaar een toeschouwer en dan een kritische toeschouwer, een getuige en vandaar dan een scheidsrechter: hij beslist of het ‘penantie’ is of niet, zelfs als iedereen ziet dat het een schwalbe was. Het liberum arbitrium is het vrij oordeel waartoe de mens in staat is. Ook dat is geen willekeur in de betekenis van: zo maar, zonder reden, want het is in het vrije oordeel dat de mens optimaal gebruik maakt van zijn vermogens.

Uit het Engels kennen we de uitdrukking at random, in computertermen betekent dat eveneens willekeurig in de betekenis van zonder vaste regels. Maar wat is dat dan? Laat men de computer kiezen? Kiezen is een oordeel uitspreken. Heeft een computer dan liberum arbitrium? Duidelijk niet! De computer doet wat men hem zegt en wat men zegt is dit: ‘kies’ een waarde op een manier die op geen enkele manier als systematisch kan gekenmerkt worden. Als je één getal at random moet kiezen, dan is elk getal goed. Als je er twee moet kiezen, dan mag het eerste op geen enkele manier aanleiding geven tot het tweede: het mag er niet rechtstreeks op volgen of aan voorafgaan, het mag geen veelvoud zijn, de twee samen mogen geen reeks vormen etc. Hoe meer getallen je zo wil verzamelen, hoe moeilijker om aan al die voorwaarden te voldoen, maar anderzijds ook gemakkelijker, want dan kan je bijvoorbeeld wel een stukje ‘reeks’ invoegen, als je er daarna maar van afwijkt; hoe dan ook, je moet aan de computer zeggen wat je bedoelt met ‘at ramdom’ of ‘willekeurig’. Met een computer kan je wel gemakkelijker een echt willekeurige reeks maken dan zonder: de computer kan gemakkelijker verborgen verbanden ontdekken en dus vermijden; daarentegen is een willekeurige reeks door een mens gekozen precies dat: willekeurig, hij heeft ze gekozen, zoals je een voetbalpronostiek invult of een biljet van de lotto: je hebt mensen die jarenlang het zelfde nummer nemen, dat is dus willekeurig in de ene, oorspronkelijke betekenis, maar niet in de tweede, afgeleide: zonder enig systeem.

Random komt van dezelfde stam als ons ‘rennen’: oorspronkelijk betekende at random letterlijk: al lopend, vandaar: gehaast en nog later: zonder enig doel of bedoeling, zomaar. RAM-geheugen is random acces memory, een ‘toestel’ zoals een schijf of een chip waarop gegevens staan die je allemaal rechtstreeks kan aanspreken, niet in een of andere volgorde of via een omweg: je toegang is willekeurig, je moet niet via een bepaalde poort of weg. In het Frans heb je randonner en randonnée: snel of doelloos rondlopen, zoals een haas om aan de vos te ontsnappen.

Stochastisch betekent dat men te maken heeft met waarschijnlijkheid, probabiliteit, uitgedrukt in een getal, een stochast. In het Grieks slaat de stam op mikken, richten, maar ook raden, benaderend weergeven.

De wetenschap heeft als stelregel dat alles een oorzaak heeft en dat al die oorzaken behoren tot deze wereld, ook al kennen we ze niet allemaal en helemaal; de wetenschap weigert te geloven dat er iets is buiten deze wereld dat op deze wereld een invloed heeft, de wetenschap heeft daaraan geen behoefte om haar verklaringen te doen kloppen. Newton was nog niet zover: hij had de zwaartekracht wel ontdekt en ook te gronde wiskundig ‘bewezen’, maar hij vond dat hij nog een God nodig had om het universum draaiend te houden en te verhinderen dat de dingen zouden gaan botsen. Nu kennen we die wetten nog beter, we begrijpen waarom de sterren en de planeten bewegen zoals ze het doen, ook zonder tussenkomst van God.

De wetenschap en de moderne mens kunnen niet geloven in mirakels of de invloed van het gebed op de gebeurtenissen, in de ‘kracht’ van God; zij hebben geen enkele reële invulling voor dat drieletterwoord. Bodifée getuigt van zijn eigen geloof in God, van zijn eigen religieuze ingesteldheid, maar slaagt er niet in dat te doen rijmen met de overtuigende wetenschappelijke voorstellingen die hij van deze wereld maakt. Hij is zich daarvan enerzijds bewust, want hij wijst er voortdurend op dat die twee in tegenspraak zijn; anderzijds verhindert dat hem niet om steeds weer krampachtig te trachten de twee te verzoenen, een hopeloze opdracht, waarin hij dan ook flagrant faalt.

Er is me dunkt een werkelijke contradictio in terminis in deze discussie. Wie over God spreekt, verlaat het domein van de werkelijkheid en treedt binnen in een ander, irreëel domein, waar andere wetten en regels gelden, waar taal niet eenduidig is en communicatief, maar onbestemd en poëtisch, waar de mens vluchtend vertroosting zoekt eerder dan de bevrijdende waarheid; georganiseerde religie is vaak niets anders dan mensen die in de naam van God macht uitoefenen over anderen eerder dan solidair samen te wonen; in zo’n kerk heerst schuld en boete, eerder dan persoonlijke verantwoordelijkheid en mededogen.

Religie en religieus zijn woorden en begrippen die de mens sinds zijn bewustwording hebben bezig gehouden en die in verschillende tijden verschillende invullingen hebben gekregen. Wanneer wij ze vandaag gebruiken, moeten we ons enerzijds bewust zijn van de historische betekenissen die ze hebben gehad, als eventuele voedingsbodem voor nieuwe interpretaties, maar ook om ons af te zetten tegen oude, voorbijgestreefde betekenissen. Het valt me op hoe moeilijk het is voor mensen om uit te spreken dat zij echt helemaal en zonder enige twijfel niet geloven in een God, zelfs als zij nadrukkelijk beweren geen rekening te houden met de mogelijkheid van een persoonlijk voortbestaan na de dood; hoe zij vasthouden aan een geloof in iets dat de mens overstijgt. Misschien is het dat wat Bodifée bedoelt met ‘Ontzag, eerbied, huiver, onrust en liefde’?

Laten we elkaar goed verstaan, de contradictie ligt misschien énkel in de termen, in de woorden die we gebruiken, misschien verschillen we veel minder in onze opvattingen dan onze discussies lijken aan te geven. Ik ben een vitter, een taalpurist, een betweter, een muggenzifter, een haarklover. Ik houd me graag bezig met wat we écht bedoelen als we iets zeggen. Soms doe ik dat nogal confronterend en stoot ik anderen af, geef ik ze geen kans om op hun verhaal te komen of sluit ik mijn oren voor hun relaas. Ik kan totaal verrast zijn als iemand met een andere mening voor de dag komt dan de mijne en een waarheid, een inzicht onthult dat ik zelf niet onderkend had.

Spreken over God is het verkennen van onze grenzen, van onze zintuiglijke waarneming en onze verstandelijke vermogens. Het is het aanvoelen van menselijke beperktheid, een knagend onbehagen in een afwezigheid, het ‘hunkeren’ naar een onuitsprekelijke aanwezigheid. Wij kennen onze mogelijkheden niet volledig, we beseffen niet waartoe de mens in staat is. Sommigen besluiten daaruit dat het goed is om ruimte te laten voor het onuitspreekbare, voor het nog niet gekende, voor ingevingen, impulsen, zwemen, allusies, metaforen en beelden, intuïtief aangevoelde houdingen tegenover de medemens en de wijde wereld.

Die houding is ook mij niet vreemd, maar ik heb de neiging, en meer dan een neiging, om daarop in te gaan, om verdere vragen te stellen: waar komen die intuïties vandaan? Waar leiden ze naartoe? Zijn ze betrouwbaar, zijn ze authentiek, zijn ze openbarend, verruimend of in tegendeel verduisterend, destructief, inperkend, kleinerend? Ik ben nu eenmaal ‘gezegend’ met een kritische geest en een (on-?)gezond wantrouwen in fabeltjes, voor sommigen wellicht een bijna ziekelijk rationalisme, dat me verhindert om sommige ervaringen nog onbevangen tegemoet te treden: kan ik nog wel verliefd worden? Ben ik nog ontvankelijk voor poëzie en voor schoonheid en kunst, overgave, vertrouwen, onbaatzuchtigheid, zo-maar-heid?

Ik hou niet van theater, ik vind het onecht, ik kan me niet zweifellos verplaatsen naar de wereld die het oproept, het is een poppenkast, ik kijk da handpoppen en zie hoe de hand de pop beweegt, ik zie wel de poesjenellen maar ik merk de draadjes en stok die hen doen bewegen, de mens achter de pop, de auteur achter de schermen, de mens onder de acteur. Dat kan me inderdaad blind maken voor onderliggende waarheden, voor verhulde schoonheid en verborgen waarheden die slechts in het spel van de poppen te voorschijn komen. De illusie is rijker dan de werkelijkheid, poëzie en fictie veelzeggender dan analytische filosofie en rationele benadering. Niet naar de middelen moet de blik gaan, maar naar het doel… In de schilderkunst heb je het impressionisme, dat met onregelmatige kleurvlekken vaak beter de werkelijkheid weergeeft dan een hyperrealistische benadering zoals de Vlaamse Primitieven of sommige hedendaagse meesters.

Ik geef toe, ik heb het er moeilijk mee als men dat beeld doortrekt naar spreken over de mens, over God en over religie. Kan men met parabelen en poëtische beelden, met religieuze beeldspraak of met dogmatische theologie of filosofie verhelderend spreken over de mens, de wereld en over de ultieme realiteit? Wat mij betreft en nog wel enkele anderen met mij, dat bewijst de leegloop van de kerken en het failliet van nationalisme, communisme, socialisme en extreem kapitalisme, is dit nog niet gelukt, de grote verhalen zijn niet geloofwaardig gebleken, de poppenkast was enkel dat: volkvermaak en volkverlakkerij, achter het decor zaten handige manipulators die enkel hun eigenbelang voor ogen hadden en die cynisch parasiteerden op de goedgelovigheid van de toeschouwer en die hoonlachten om de dood van miljoenen en het lijden van generaties.

Die tijd is voorbij, wij geloven nog enkel in komedie, in ‘doen alsof’ als het gaat om amusement of als we onder de invloed zijn, van drank of drugs of de ambiance of van hersenspoeling door media of politiek of religie of onze verliefdheid. We laten ons nog enkel in het ootje nemen als we dat zelf toelaten. We maken gebruik van het liberum arbitrium, het vrije oordeel en ook al is onze vrijheid beperkt, het is geen feodale willekeur in eigen voordeel en ook geen at random beslissing zonder zin of reden, geen noodlot of toeval, geen blind vertrouwen of overgave aan een hogere macht, maar een bewuste keuze als vrije mensen. Dat is waartoe we geroepen zijn, dat is mijn diepste overtuiging.

Open nieuwjaarsbrief aan Luc Verbeke

Zeer geachte Heer,
Geachte collega-blogger,

Uw zeer vriendelijke Nieuwjaarsattentie heeft me heel aangenaam verrast!

Ik volg je blog in de statistieken en kom af en toe ook eens kijken waarom uw blog het daar zo goed doet. Ik heb al herhaaldelijk mijn bewondering uitgesproken voor de talrijke senioren die van dit medium gebruik maken en voor de mensen van Seniorennet, die dat mogelijk maken, grotendeels op vrijwillige basis. Er zit natuurlijk van alles in, ook op onze afdeling Cultuur, waar iedereen (gelukkig!) vrij is om zijn of haar ‘ding’ te doen, zoals we nu moeten zeggen. Persoonlijk apprecieer ik vooral blogs zoals de uwe, die de essentie zelf van cultuur belichamen. Dat u dat doet en blijft doen ‘ondanks’ uw leeftijd en uw ziekte, vervult me met bewondering. Ik wens dat de kwaliteit van uw leven u moge blijven stimuleren om ermee door te gaan, het Vlaanderen van mijn ouders en mijn jeugd leeft!

Ik hoop dat u niet te veel aanstoot neemt aan de ‘goddeloze’ afleveringen op mijn blog. Ik probeer ook daarin altijd eerlijk te zijn, en niet in de eerste plaats rancuneus: ik ben een zoeker, sinds mijn jeugd, maar ik heb God niet gevonden, enkel mensen die op een of andere manier van zijn bestaan overtuigd zijn en daarvan ook getuigen. Ik zie hoe sommigen daarmee gelukkig zijn en dat geluk ook uitstralen en geen vlieg zouden kwaad doen, in tegendeel. Dan denk ik: zou er dan toch?... Of: godsdienst heeft nut, het is waardevol! Maar ik zie, zoals ook u ongetwijfeld, hoe godsdienst in het verleden én het heden de oorzaak was en is van veel onnodig leed. En ik kan me niet verzoenen met de krakemikke theologieën en filosofieën die proberen te bewijzen wat onbewijsbaar is.

Ik ben nu op een punt gekomen dat ik begin een vrij goed zicht te hebben op het waarom van godsdienst, op de oorzaken, op de technieken en tactieken, op de psychologische grond en de sociale functies. Ik bind de strijd niet aan met God en ook niet met vrome mensen van goede wil die in Hem geloven. Maar ik zal mij heftig blijven verzetten tegen het misbruik van Zijn naam door mensen die handelen uit domheid of erger. En ik zal blijven zoeken naar wegen om mijn overtuiging vorm te geven dat ook een leven zonder God zinvol en rijk kan zijn. Kerstmis is daarvan een goed voorbeeld. Voor mij en voor vele anderen in deze moderne en multiculturele wereld is het verhaal van het Kindeke Jezus te melig geworden, het vraagt naar nieuwe verwoording en een andere invulling. Zoals mijn oudste zoon opmerkte, kan dat een science-fictionverhaal zijn zoals dat van P. D. James in haar boek The Children of Men, dat onlangs ook verfilmd is. Ik waagde zelf een poging in ‘mijn’ kerstverhaal op mijn blog, een verzonnen situatie, maar uit het leven gegrepen zoals de media het ons dagelijks voorschotelen. Ik legde er verbanden met onze aarde in haar tocht om de zon in iets meer dan 365 dagen, en verwijzingen naar de zonnewende en de langste nacht en het hoopvolle lengen van de dagen, een realiteit die ‘men’ lang geleden ook in het aloude kerstverhaal heeft neergelegd; waarom zouden wij vasthouden aan die traditionele, tijdsgebonden beelden? Heeft ook Timmermans de postkaart-romantiek al niet zo ontroerend doorbroken?

Ook ongelovigen hebben nood aan rituelen, aan gezamenlijke beleving van diepe gevoelens en ‘heilige’ overtuigingen. Zij vinden ook geen soelaas in het afgeslankte, bijna uitgemergelde ‘moderne’ geloof, waaruit zowat alles wat enig houvast bood willens nillens weggerationaliseerd is, onder druk van wetenschap en technologie en de vooruitgang van de seculiere beschaving. De beide pijlers van ‘onze’ godsdienst, het bestaan van God en het persoonlijk voortbestaan van de mens na de dood, wankelen ook zonder dat een blinde Samson eraan schudt. De tempels worden verkocht, omgebouwd of afgebroken of staan leeg, koud, veel te groot en te majestueus voor eerlijke, bescheiden mensen.

Afbreken is, zo hebben we ook vroeger al gezien met de beeldenstormers, gemakkelijker dan opbouwen. Ik besef mijn eigen onmacht om ook maar iets zinvols of blijvends te doen voor het creëren van symbolen en riten. Hoe ongeloofwaardig de christelijke begrafenisrituelen ook zijn, ze worden in armzaligheid nog overtroffen door de zogenaamd burgerlijke plechtigheden en de koffietafels in de rook van de schouwen van crematoria. Burgerlijke huwelijksplechtigheden zijn vaak niet meer dan uitvoerige recepties, de ‘woorddienst’ niets dan notariële formules uitgesproken door een politiek mandataris met een lint onder de al te prominente buik. Lentefeesten concurreren onwennig met ‘plechtige’ communies die vrijwel alle godsdienstige zin en functie verloren hebben, de laatste keer vaak dat kinderen een voet in de kerk zetten. We hebben al te vaak in de geschiedenis de oude gewaden afgelegd eer we nieuwe bedachten, het resultaat is dat we in ons blootje staan en daar is niets verkeerds mee, maar zelfs de meest overtuigde naturist ziet het nut en het plezier van kleding in. Wellicht moeten we aanvaarden dat de tijd van de uniforme belevingen en de ‘grote verhalen’ voorbij is, dat we voor de formulering en de beleving van de zingeving aangewezen zijn op elkaar en dat is veel moeilijker dan de universele Romeinse ritus die voor alles een formule had.

Op dit ogenblik bekijk en beluister ik het traditionele Nieuwjaarsconcert vanuit Wenen. Ook daarbij heb ik mijn bedenkingen, hoezeer de traditie en de pracht en praal me ook verleiden. Op het podium een groep uiterst professionele mannen en de verplichte eenzame vrouw, allen ongetwijfeld zéér welgesteld, in de kitscherige gouden zaal niets dan zéér welgestelden, gezien de toegangsprijs… De dirigent is dit jaar een echte hoge-priester, Georges Prêtre (83, zoals u, Luc!). De muziek zelf behoort ook tot het verleden, zoals de kostuums, de bloemen en de hele ‘toestand’. Dit is niet echt wat ik mij voorstel bij nieuwe riten en symbolen, maar ik kijk en luister wel elk jaar…

Ik heb me weer laten gaan, geachte Heer, beste collega. Nogmaals, ik heb je niet willen kwetsen of kwellen, uw sterk en vroom geloof stoort mij niet, het siert u omdat het u niet belet, zoals uw gedicht besluit, hier op aarde vrede en geluk te wensen aan élke mens. Daarbij kan ik mij dan ook met volle overgave aansluiten. Gelukkig Nieuwjaar!

Karel

Ik was gisteren zo verdiept in mijn speurtocht naar de wortels van ‘mooi’, dat ik even de tel kwijt was: het ‘mooie’ artikel was het vierhonderdste op mijn blog; enkele dagen geleden was het precies zevenhonderd dagen geleden dat ik met mijn blog begon. Dat betekent dus dat ik vier keer per week een aflevering schrijf, maar dat is een gemiddelde over die bijna twee jaar, de meeste maanden verschijnen er meer dan twintig per maand, dat is vijf per week.

Ik werk vaak vier, vijf uur aan een bijdrage, van de eerste intuïtie, een lampje dat gaat branden, een herinnering, een oud zeer, een opmerking of een woord dat ik lees… Dan begint het opzoeken en meestal ook het schrijven, herhaaldelijk onderbroken voor nog meer zoekwerk in de naslagwerken om mij heen en op internet. Tussendoor drink ik een tas thee, om de voormiddag te breken. Rond twaalf uur begint Lut aan eten te denken, daarna drinken we een espresso met vers gemalen koffie en één chocolaatje, 70% cacao, mmm… Als ik dan nog niet klaar ben met mijn tekst schiet ik weer in gang.

Het gebeurt ook dat ik ’s avonds werk, als er niets interessants is op tv en dat is vaak genoeg het geval, we kijken/luisteren veel meer naar Mezzo, Exqi en Klara Continuo dan naar tv-programma’s of films. De hele dag door, van bij het ontbijt tot we gaan slapen, staat er trouwens muziek op. Het begint meestal met Klara, daarmee worden we ook wakker op de klokradio in de slaapkamer. Maar de laatste tijd is Klara de interactieve toer opgegaan, vooral in de voormiddag en dat is voor mij het signaal om af te haken en andere bronnen aan te boren: Musiq3, een netradio, Klara Continuo, een cd.

Zo gaan mijn dagen voorbij. Mijn blog heeft in de voorbije twee jaar een heel belangrijke plaats in mijn leven ingenomen. Maar dat betekent niet dat mijn interesses zouden veranderd zijn, integendeel: sinds ik op pensioen ben, heb en neem ik de tijd om mijn aloude interesses uit te diepen. Mijn blogartikels zijn dan de neerslag van wat ik de hele dag doe, ik leef niet om een blog vol te schrijven, ik schrijf neer wat me bezig houdt en dat helpt me om intenser te leven. Als je een boek leest en het dan opbergt, heb je wel het plezier van het lezen gehad, maar als je er een boekbespreking over schrijft, spreek je dat plezier ook uit, je verantwoordt het voor jezelf en voor anderen, je analyseert het en zo verdubbel je het plezier.

Een gedachte die plots opkomt en dan weer aan je aandacht ontsnapt: het kan vreselijk frustrerend zijn, want ze is meteen ongrijpbaar geworden, net buiten het bereik van je herinnering; dus probeer ik die flitsen vast te grijpen, ik maak een notitie in een schrift dat ik steeds bij de hand heb, soms werk ik dat uit en schrijf ik zelfs enkele bladzijden met mijn Montblanc vulpotlood… Vaak komt een of ander terug in een blogartikel, als de gedachten gerijpt en uitgezuiverd zijn en klaar voor communicatie.

Mijn blog is dus niet een hobby naast mijn andere, zoals lezen en muziek beluisteren en uitpluizen en (vrij bescheiden) verzamelen. De vele uren die ik spendeer aan mijn PC zijn geen verloren, maar gewonnen uren, omdat ze een ampele aanvulling, een dierbare verrijking betekenen van mijn dagelijkse geliefkoosde bezigheden. Ik beleef mijn dagen en uren intenser omdat ik erop kan terugkomen in wat ik schrijf. Ik ben aandachtiger, voor kleine en grote dingen en ook bedachtzamer: ik stel voortdurend mijn inzichten, kennis, opinies en overtuigingen in vraag, ik probeer zo bewust mogelijk te leven.

Mijn contact met de wereld om mij heen verloopt meestal indirect, via de geschreven weg, in boeken, tijdschriften en op het web, veel minder vaak in gesprekken. Dat moet ik toegeven: ik besteed weinig tijd aan sociale contacten: ik ga niet op café, ben geen lid van een vereniging, ik heb geen vriendenkring, mijn familieleden ontmoet ik hoofdzakelijk bij bijzondere gelegenheden. Elke week houd ik één dag een tweedehandse-boekenwinkel open en elke keer zijn er daar wel wat interessante gesprekken. Mijn meest intense actieve menselijke contacten verlopen eveneens in geschrifte, via mijn blog, daar treed ik naar buiten, daar geef ik me bloot, daar vraag ik om aandacht, begrip, sympathie… Het is een erg eenzijdige, zelfs ietwat steriele manier, zou men kunnen denken, maar zo voel ik het niet aan.

Lezen is een zeer intense, geconcentreerde manier om met iemand in gesprek te treden en schrijven is dat zeker voor mij ook: ik kan veel dieper graven in een blogartikel dan in een lang gesprek en ik kan dat doen wanneer het mij goed uitkomt, ik hoef niemand op te zoeken en het gepaste moment, dat misschien nooit komt, af te wachten; ik kan nadenken en opzoeken en wissen en plakken en herschrijven en er nog eens op terugkomen…

Wij mensen communiceren met elkaar op vele manieren, maar sinds we het schrift hebben uitgevonden, is lezen en schrijven voor ons onmisbaar geworden. Zo is het ook voor mij en ik verheug mij elke dag over de eindeloze mogelijkheden die onze moderne wereld ons biedt om op die manier ons mede-mens-zijn zo intens te beleven. Met mijn blog heb ik eindelijk een uiterst bevredigend instrument gevonden om ook de creatieve kant van het geschreven taalspel te beoefenen. Ik ben nu lezer én schrijver, met een kleine s, maar dat geeft niet, ik ambieer geen Nobelprijs op mijn tachtigste, zelfs geen publicatie in boekvorm. Het schrijven zelf is de grootste bevrediging; het gelezen worden geeft een goed gevoel en is een gewaardeerde aanmoediging en ik ben jullie allen dankbaar voor het veelvuldige bezoek aan mijn blog, maar daarvoor alleen doe je het niet, schrijven is, net als lezen, een regelrechte passie, het zit me in het bloed, het zit ons allen in het bloed.

Nu nog mooier…

Het gebeurt wel eens dat een lezer, daartoe blijkbaar aangemoedigd door wat hij of zij op mijn blog vindt, mijn hulp inroept bij een of andere zoektocht. Zo was er een ontroerende mail van iemand die vragen had bij de mogelijkheden en risico’s bij de voortplanting van mensen met het Down-syndroom. Een luie scholier keek dan weer uit naar een boekbespreking van Tolkiens’ The Children of Húrin. Ik ben een mede-seniorennetter nog een vertaling schuldig van een tekst van Il Divo (komt!). En nu komt de blogmaster van blogtricks me vragen of ik mijn tanden eens wil zetten in de etymologie van ‘mooi’. Hij voegt eraan toe dat zijn eigen opzoekingen hem niet veel wijzer gemaakt hebben. Dat belooft…

Een snelle blik in mijn eigen woordenboeken bevestigt het ontbreken van een duidelijke of algemeen aanvaarde etymologische verklaring voor ons woord; Van Dale deelt die mening. Dat is een tegenvaller, maar het biedt ook ruimte voor onvervaarde eigen interpretatie: als niemand het zeker weet, dan mag ik rustig mijn eigen gangetje gaan, alles is beter dan niets. En blijkt het achteraf niet te kloppen, dan verschuilen we ons maar achter het typisch Italiaanse gezegde: se non è vero, è ben trovato. Of zoals we in operaland zeggen: se non è Verdi, è ben Trovatore.

Vooreerst moeten we opmerken dat ‘mooi’ uit het Noorden komt, uit Nederland. Het monumentale Woordenboek van de Nederlandsche Taal (1850-1998), dat je ook op het web vindt (http://gtb.inl.nl/), vermeldt dat ‘mooi’ op het ogenblik dat het artikel geschreven is (1907), niet in gebruik is in ‘de Zuidnederlandse volkstaal’; zo was het ook nog toen wij jong waren: mooi kwam niet voor in ons dialect, dat was ‘ollans’, zoals in ‘mooi Nederlands’. Als Vlaming ben ik dus op zoek naar een woord dat wellicht gedurende eeuwen enkel in Friesland en ‘Olland’ in gebruik was.

Als je zoekt naar de oorsprong van een woord, dan begin je met het meest voor de hand liggende: woorden die erop lijken, in de eigen of in een andere taal, bijvoorbeeld: kreet < krijten; N. kleur < F. couleur < L. color.

Volgens de woordenboeken komt ‘mooi’ enkel in het Nederlands en het Fries voor en is er in het Nederlands noch in een andere taal een woord waarvan het rechtstreeks of onrechtstreeks afgeleid is. Laten we toch eens proberen?

Woorden op –ooi zijn vaak vormen van oudere woorden op –ode (dooie, rooie) of –ouw (fooi, kooi), soms ook verlengingen van –o en -oo (zooi). Dan moeten we zoeken bij mode, mouw en mo. Mode lijkt iets op te leveren: wat (in de) mode is, is ook mooi, schoon, bevallig. Mode komt via het Frans van het Latijn en verschijnt in het Nederlands voor het eerst rond 1600, wanneer ook mooi opduikt. ‘Moo’ voor mooi komt wel eens voor in verzen, maar dan alleen om het te doen rijmen met ‘bloo’. Dus F. mode>moo>mooi, het zou kunnen.

Mooi is de moderne schrijfwijze, maar tot in de 20^ste eeuw was er geen uniforme manier om het Nederlands te schrijven. Men vindt dus evengoed moy, mooy, moey, mooij en nog enkele andere vormen. Wij kennen nog altijd moei, zoals in petemoei. Moei is een verlenging van moe en moe is moeder; een moei is een vrouwelijke verwante: een nicht, tante of stiefmoeder; een moeke is een oud moedertje, een ouwelijk meisje, een matrone. Achtervoegsels zoals –ke, -tje en ook –i ‘verkleinen’ een woord en duiden op vertedering. Een moei is een ‘lieve’ moeder, met moeye verwees men ook naar de eigen (lieve, mooie?) echtgenote. Maar of we van moeye en moei naar mooi kunnen gaan? Ik denk het niet, het lijkt me een doodlopend spoor, net zoals mulier, L. voor vrouw.

Als er dan geen verwanten zijn in het Nederlands, dan misschien wel in andere talen? In het Grieks en het Latijn is er eigenlijk maar één stam op ‘moi’ en die wijst steeds op overspel, seksualiteit buiten het huwelijk. Het lijkt me mogelijk dat er een ver en vaag verband is tussen de mooie vrouwen, de mooipraters en de mooidoenerij en de Griekse en Latijnse overspelige vrouwen, maar veel vaste grond hebben we daarvoor niet onder de voeten (zoals bij het overspel, trouwens, dan gaan we ook van de grond). Het moet gezegd dat de oudste betekenissen, die we ook bij Kiliaen al vinden, uitsluitend in die richting wijzen: ‘moy’ heeft daar zeker een verdachte bijklank van liederlijkheid. Die vinden we ook in het Latijnse mollis, zacht, teder, zinnelijk. Zit daar een aanzet naar moy, mooi?

Als je even nadenkt kom je toch vrij snel bij een woord in een naburige vreemde taal dat vrijwel dezelfde vorm heeft: het Spaanse muy, met de betekenis: heel, erg, zeer. Wie twee woorden Spaans spreekt, kent zeker de uitdrukking muy bien, heel goed. Vreemd dat niemand tot nog toe dit woord in verband gebracht heeft met ‘mooi’, want er zijn goede redenen om dat wél te doen, dunkt me.

Ons ‘mooi’ gebruiken we niet alleen als adjectief of bijvoeglijk naamwoord om te zeggen dat iets fraai, schoon, bevallig, welgevormd &c. is. Het is ook een bijwoord van graad, zegt ook Van Dale, met de betekenis: behoorlijk wat, nogal, aardig, zoals in: hij is mooi op weg om…, het begint mooi op te klaren, een mooie stuiver. Muy heeft precies dezelfde functie: bijwoord van graad bij een adjectief: muy grande, behoorlijk groot &c.

De beide quasi-homonieme, gelijkluidende woorden, muy en mooi hebben dus ten minste in bepaalde gevallen dezelfde functie en dezelfde, dus synonieme betekenis. Nu moeten we ze nog in elkaars buurt krijgen.

Een eerste aanduiding voor een verwantschap tussen beide woorden is hierin gelegen, dat het Spaans en het Nederlands een hele poos geo-politiek zeer verwant zijn geweest, met name onder de Habsburgers, in de zestiende eeuw, onder Keizer Karel en Filips II. We hebben hier nogal wat Spaans gehoord en gezien, en niet altijd het ‘mooiste’, zoals met de hertog van Alva. Muy bien en de talloze andere samenstellingen met muy waren hier toen gemeengoed. Muy was een stopwoord, je kon het voor ongeveer alles gebruiken; het was een typisch Spaans woord, zoals in onze kolonie ‘ja’ een typisch Vlaams-Belgisch woord was, een Vlaming was een ja-zegger; zo moeten de Spanjaarden voor ons toen muy-zeggers geweest zijn. Het is mijns inziens niet ondenkbaar dat we het handige Spaanse muy toen ‘geleend’ hebben als een bijwoord van graad, mooi, met de betekenis: heel, erg, zeer, nogal, in grote mate &c. Het kwam dan naast ‘schoon’, dat we ook wel in die zin gebruiken: hij heeft er schoon genoeg van.

Later moet er dan een betekenisverschuiving geweest zijn en is het gebruik als bijwoord vervaagd en vooral in staande uitdrukkingen bewaard, terwijl het afgeleide adjectief of bijvoeglijk naamwoord de bovenhand gekregen heeft: ‘mooi’ is het Vlaamse ‘schoon’: knap, bevallig, sierlijk &c.

De etymologie van muy is misschien wel evident maar niet gemakkelijk te vinden; ik diepte op het web de oud-Spaanse vorm muito op, die duidelijk afgeleid is van het Latijnse multum, veel en dat klopt ook met de huidige betekenis.

Nog een poging: als we eens niet vertrekken van mooi, de stellende trap, maar van de overtreffende trap: mooist en dan van die superlatief ‘mooist’ een stellende trap vormen, dan is die: mooi. Mooist zou dan oorspronkelijk een vorm kunnen geweest zijn van ‘meest’, zoals in het Duitse meist en het Engelse most, waarmee we toch al heel dicht bij ‘mooist’ zitten; bemerk dat ‘meest’ en most vrijwel dezelfde oorspronkelijke betekenis van mooi: zeer, erg, heel veel: meest aangewezen, most desirable.

En als we nu eens zouden beginnen met de comparatief, de vergrotende trap: mooier? Dan kunnen we aansluiting zoeken bij het Franse meilleur (L. melior, beter) en mieux (L. melius) en eventueel naar E. more en D. mehr. Ook dan kan de stellende trap misschien naar ‘mooi’ leiden. Zeker is dat mo- en me- en ma- in verscheidene Germaanse en Romaanse talen de betekenis van ‘meer’ en ‘beter’ hebben. Waarom zou mooi dan niet de betekenis kunnen krijgen van: goed, mooi, net, knap?

Ons ‘mooi’ zou net zo goed rechtstreeks kunnen afgeleid zijn van het Latijnse multum, als het Spaanse muito, dat dan muy werd. Het zou leuk zijn als we in het Nederlands een tussenvorm vonden die overeenkomt met muito, maar echt noodzakelijk is dat niet. Misschien 'moeite', zoals in: het is de moeite?

Helemaal bevredigend is mijn uitleg allicht niet, ik durf niet zeggen dat hij uitsluitsel biedt. We blijven zitten met een niet onbelangrijk betekenisverschil tussen: heel, erg, zeer aan de ene kant en: schoon, net, lieflijk aan de andere kant. Maar er zit wel iets in, vind ik, in de verscheidene benaderingen die ik hier zo vermetel naar voren breng. Taal is geen exacte wetenschap en van vele evoluties zijn alle tussenstappen verdwenen.

En zoals gezegd: als het niet waar is, dan is het misschien toch goed gevonden, nee? Wie beter weet, hij of zij neme de pen op!

Randal KEYNES, Annie’s Box. Charles Darwin, his Daughter and Human Evolution, 2001, 331 pp., hardcover, € 9, De Slegte-Leuven.

De auteur, een achter-achter-kleinzoon van Darwin, maakt volop gebruik van geschreven en mondelinge herinneringen van familieleden, vrienden en kennissen, voor een als het ware eerstehandse familiegeschiedenis, doorspekt met verwijzingen naar en citaten uit Darwins werk en andere bronnen. De rode draad is het korte leven van Annie, de dochter die de Darwins verloren toen ze op tienjarige leeftijd stierf, waarschijnlijk aan tuberculose.

Het was voor mij een zeer leerrijke en ontroerende ervaring om te zien hoe de gedachten van Darwin, die sindsdien als een soort nieuwe Bijbel gelden voor onze wereld, ontstaan zijn in de vrije geest van een man van zijn tijd, een vader en echtgenoot, een lid van de zeer begoede klasse; hoe hij zijn leven lang getwijfeld en geaarzeld heeft over de vraag of er een God is en wat die dan voor rol zou (gehad) hebben; hoe hij leefde in zijn talrijk gezin; hoe hij jarenlang minutieus wetenschappelijk werk verrichte van het meest eenvoudige soort, zoals het tellen van regenwormen…

Ongetwijfeld was Darwin een zeer geïnteresseerde self-made wetenschapper, maar de richting die zijn onderzoek uitging had meer te maken met het diepe filosofisch en religieus ongenoegen dat de leerstellingen van zijn tijd en omgeving in hem opriepen en bleven achtervolgen tot het einde van zijn dagen. Reeds voor zijn huwelijk was het duidelijk dat zijn opvattingen en aanvoelen op dat punt wezenlijk verschilden van die van zijn echtgenote. Deze omstandigheden hebben zeker bijgedragen tot het jarenlang uitstellen van de publicatie van zijn belangrijkste werk, de Origin of Species, en eveneens tot zijn chronische ziekten en ongemakken. Maar uiteindelijk heeft niets hem kunnen weerhouden om de weg te volgen die zich steeds duidelijker voor hem aftekende.

Herhaaldelijk geeft hij lucht aan zijn angstige gevoelens over de weerslag die zijn opvattingen zouden hebben op zijn vrouw en op de buitenwereld, de journalisten en de wetenschappers, om nog te zwijgen van de theologen en priesters. Hij heeft zich vaak zeer eenzaam gevoeld, een bescheiden man die bijna ondanks zichzelf die stappen heeft gezet die, hoewel zo onbetekenend voor een mens, zo ongemeen belangrijk zijn gebleken voor de mensheid.

Het is achteraf gezien onwaarschijnlijk vreemd dat ik in mijn jeugd vrijwel niets over Darwin heb geleerd en er later nooit toe gekomen ben om iets van of over hem te lezen. Pas nu ik op pensioen ben, vind ik bij hem en de wetenschappers die hem zijn gevolgd, vele antwoorden op de vragen die ik mijn leven lang vruchteloos elders heb gezocht. Darwin leefde van 1809 tot 1882 en het is verrassend hoe de vragen die de mensen bezig hielden in zijn tijd, vandaag, tweehonderd jaar later, nog steeds onopgelost en prangend blijven voor de meesten van ons.

Darwin heeft zich in dat verband vaak afgevraagd of ons verstand, dat ‘slechts’ een verdere evolutie is van dat van de lagere diersoorten en van de apen, wel in staat is om de grote levensvragen te beantwoorden. Zijn eigen bijdragen tot die zoektocht hebben voor onze moderne wereld hoe dan ook een belang dat werkelijk niet kán overschat worden. Vandaar dat ik u allen ten stelligste aanraad om zich in zijn leven en werk te verdiepen.

Met hem hoop ik ook dat zijn inzichten meer en meer de basis zullen zijn voor een nieuwe wereld, een brave new world waarin de mens hier op aarde een beter leven kan vinden in bewust respect voor zijn omgeving en in liefdevol samenleven met zijn medemensen.

In mijn jeugd was seksualiteit iets waarover niet gepraat werd in het gezin. Alles wat daarmee te maken had, viel onder een dubbel taboe. Enerzijds is er de geheimhouding die sinds onheuglijke tijden op de alle aspecten van de voortplanting gerust heeft, altijd en overal. Anderzijds was er de overweldigende invloed van de kerk, die het onderwerp onderbracht onder de noemer ‘onkuisheid’ en onkuisheid was een doodzonde.

Zo is er het ietwat vreemde woord ‘achterwaren’ en enkele samenstellingen ervan die in het Vlaamse dialect voorkomen of althans voorkwamen, maar die uit de recente Van Dale geweerd zijn.

Mijn herinneringen gaan terug tot de dag dat mijn oudste broer met enige uitdagende nadruk sprak over een ‘achterwaartserigge’ en dat deed me mijn kleine oortjes spitsen, want ik wist niet wat dat was. Veel wijzer ben ik die dag niet geworden, ik moet toen een jaar of tien geweest zijn. Wellicht heb ik het woord in mijn jeugd nog een paar keer gehoord en dan uit te context opgemaakt waarover het ging: een baker, een vrouw die een pas bevallen vrouw bijstaat en verzorgt. Van Dale noemt zo een pas bevallen vrouw een ‘kraamvrouw’, terwijl ik steeds, maar blijkbaar ten onrechte gedacht heb dat een kraamvrouw een baker was, want baker gebruiken wij niet in ons dialect, het lijkt me eerder Noord-Nederlands; bakeren is eigenlijk bakken, verwarmen, warm houden, koesteren; heetgebakerd is dus té warm gelopen, opvliegend.

Van Dale kent ons woord niet, in geen enkele vorm, ook niet in de editie van 1864. Ik vond het daarentegen wel in Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek van Walter de Clerck (1981); hij situeert het in West- en Oost-Vlaanderen. Achterwaren is (kraamvrouwen en baby’s) verzorgen; een achterwaarster is een kraamverzorgster, een baker. Merkwaardig is dat erbij vermeld staat: Wdl. en dat betekent dat het woord opgenomen is in de enig echte en officiële Woordenlijst van de Nederlandse taal van 1954, het ‘Groene boekje’ en dat is ook zo en ook in de dikkere maar veel minder officiële versie van 1995. Ik weet het, ik heb een pik (van het Franse pique, zoals in gepikeerd zijn) op Van Dale, maar is het, om een intussen totaal vergeten libertijn te citeren, niet godgeklaagd dat een instituut als Van Dale niet eens alle woorden opneemt die door de beide regeringen van Nederland en België vastgelegd zijn in een officiële woordenlijst? Er staan duizenden woorden in Van Dale die er niét in voorkomen, al was het maar het ronduit stupide, volgens Van Dale schertsende ‘achterwangen’, good grief!

Hoe dan ook, achterwaren is dus wel degelijk een deugdelijk Nederlands woord en het betekent gewoon: verzorgen in het algemeen, maar in het bijzonder ook de zorg na de bevalling. Bij Kiliaen (zie onder sub rosa hiernaast in het overzicht) staat het ook: achterwaeren: Conseruare, reseruare, custodire. achter-waeren de craemvrouwe. Curare puerperam; daarnaast ook achterwaerster: Curatrix puerperae, de verzorgster van een vrouw in het kraambed. Je vindt er ook achterwaarder, de mannelijke versie: conservator, curator, custos, of bewaarder, verzorger, bewaker.

Daarmee zitten we bij de stam van ons woord: waar; in vele talen van onze taalfamilie betekent dat in het algemeen ‘kijken, aandacht geven’. Be-waren is bekijken, in het oog houden, behoeden, zorgen voor, in het Engels to look after. Ook in het Nederlands heeft ‘achter’ nog vaag die betekenis: ergens achter kijken of achter horen, zeggen we. Van Dale kent wel waren als werkwoord, met als eerste betekenis rondwaren, in tweede betekenis: verzekeren, hoeden, beschermen, acht geven op.

Waar- zit ook in waarnemen, waarschuwen, vrijwaren, gewaarworden, waarheid, meewarig (mede-warig, zoals mede-lijdend), verwaarlozen. Het Duits heeft Gewahr, wahren, warte, warten, Wartung, het Engels aware, ware, beware, wary. In het Frans moeten we terecht bij alle vormen van garde: garder, regarder, sauvegarder, se garder de…

Van onze achterwaarster zijn er verscheidene taalvormen, omdat we altijd al last gehad hebben om een vrouwelijke vorm te vinden voor een mannelijke taak, in álle talen. Een secretaresse is zoveel minder dan een secretaris, een vrouw die directeur is, noemt zich liever zo dan ‘directrice’… Bewaarder, zoals in engelbewaarder en gevangenisbewaarder wordt dan bewaarster en achterwaarder wordt achterwaar(d)ster, maar ook achterwaard(er)in, achterwaarderigge, achterwaarderaarster, achterwaarderes, achterwaardesse en nog wel meer eigenaardig vormen, zeker als men begint te vergeten waar het woord vandaan komt, dan krijg je volksetymologieën die op hun eigen simpele manier zin proberen geven aan een on-zinnig woord als achterwaarster. Lut vermeldt uit het Waasland ‘achtergaarster’, iemand die ‘van achter’ de kinderen ‘gaart’ bij de bevalling, maar dat is eerder werk voor een vroedvrouw, een ervaren, wijze, dus vroede vrouw die weet of bevroedt hoe het moet, in het Frans sage-femme; in het Engels is dat een midwife, zoals in het Duits Beifrau, allebei dus mede- of bij-vrouw. ‘Achterwaartse’ komt ook voor, vaag verwijzend naar bevallingen die al zittend gebeurden en naar ‘achterste’ voor alles wat met de billen, de kont en de genitaliën, de pudenda (van pudor>pudeur, schroom) te maken had, de achterwangen, enfin.

Achterwaarster is een woord dat samen met de functie verdwenen is. Er is ook in de loop van de geschiedenis een betekenisvermenging gebeurd tussen de oorspronkelijk duidelijk onderscheiden vroedvrouwen en achterwaarsters.

Vrouwen vinden nu hun verzorging in de kraamkliniek en later in de familie, er zijn al lang geen achterwaarsters meer, enkel wij ouderen herinneren ons nog vaag het woord, dat al in onze jeugd op zijn terugweg was. Ik ben blij dat ik de achterwaarster hierbij wat aan de vergetelheid heb onttrokken, als eerbetoon aan al die vrouwen die hun zustervrouwen liefdevol hebben bijgestaan in de weken nadat ze hun kind ter wereld hadden gebracht, het hoogste waartoe de mens in staat is, het verbluffende, ontstellende hoogtepunt van het leven op aarde: het overweldigende voorlopige eindpunt van de veelkleurige duizendvoudige levensevolutie die twee miljard jaar geleden begon, toen de zon, bakermat en achterwaarster van alle leven, liefdevol het water met haar scheppende stralen beroerde.

Odi profanum vulgus et arceo

Deze aanhef van het eerste gedicht in het derde boek van de Carmina van Horatius, ook wel de ‘Oden’ genoemd, duikt vaak genoeg op om de status van spreekwoord te verdienen. Het is zeker sinds de jaren zestig al niet meer in de mode om een gesprek of tekst te larderen met dergelijke bon mots uit de klassieke oudheid, maar helemaal verdwenen is het gebruik ook niet. Ook mensen die geen Latijn begrijpen, weten daarom ten minste vaag waarover dit citaat gaat, er zitten wat bruikbare aanknopingspunten in die daarbij helpen: odi zal wel iets met odieus te maken hebben en dat is hatelijk; profanum is profaan, wereldlijk, gemeen zelfs; vulgus kennen we: het gemene, vulgaire volk, het plebs. ‘Ik haat het gemene volk’, dus? Inderdaad. En arceo betekent hier: ik hou ze op afstand.

Niet bepaald een menslievend credo en zo wordt het meestal ook gebruikt, namelijk om een afkeer uit te drukken voor ongecultiveerde mensen; meestal bedoelt men daarmee het gewone volk, dat geen goede algemene opleiding heeft gekregen (en dus zeker ook het Latijnse citaat niet verstaat), dat een louter uitvoerende arbeiderstaak uitvoert of werkzoekend of ‘op ziekentrok’ is, dat kleinbehuisd is en in een sociale woonwijk of huurkazerne woont, dat niet deelneemt aan culturele activiteiten, geen waardevolle boeken of de betere tijdschriften en kranten leest, dat het openbaar vervoer gebruikt en ga zo maar door.

Van die zelfde mensen zegt men ook dat ze geen goede smaak hebben: ze kleden zich niet stijlvol, eten meestal ongezond fast-food, lezen tabloids, ze interesseren zich enkel en overdreven voor massale kijksporten zoals voetbal en wielrennen, ze rijden in goedkope Japanse wagens, bezoeken volkscafés en drinken daar meer pintjes dan goed voor hen is, raken dan verwikkeld in vechtpartijen en veroorzaken verkeersongevallen; ook hier kan je het lijstje naar believen verder aanvullen met de gebruikelijke clichés.

Is dit wat Horatius ook zegt in zijn gedicht? Citeren we hem correct en terecht?

Wel, nee…

In zo’n carmen, een zang of ode van Horatius zitten nogal wat klassieke mythologische en tijdsgebonden elementen. Als we die even terzijde laten, dan heeft Horatius het aanvankelijk vooral daarover, dat de maatschappelijke verschillen tussen de mensen er eigenlijk niet toe doen: we worden allemaal geregeerd door dezelfde wetten, dezelfde vorsten en Necessitas, de noodzaak, het lot beschikt met éénzelfde wet over hoog en laag. Vervolgens verwijst hij naar de legende van Damocles: wie een zwaard boven zijn hoofd weet hangen, heeft plots geen eetlust meer en kan de slaap niet meer vinden, hoe rijk of machtig hij overigens ook is. Eenvoudige lieden op den buiten hebben daarvan geen last. En wie slechts begeert wat hij echt nodig heeft, is minder afhankelijk van tegenslag en ontij. Horatius illustreert dat met het beeld van een rijke landeigenaar die een deel van de zee met stenen vult om een nog grotere tuin te hebben, terwijl de vissen, het klein grut, het dan maar met minder moet stellen. Maar wie zo met de natuur en met zijn medemensen omgaat, wordt constant achtervolgd door angst en bedreiging, waarheen hij ook reist of met zijn yacht vaart of met zijn dure hengst rijdt: post equitem sedet atra Cura, nog een bekend spreekwoordelijk citaat, dat we zo letterlijk vertalen: achter de ruiter zit de zwarte Zorg. Zo komen we dan bij het besluit: als alle uiterlijk vertoon en rijkdom toch niet bij machte zijn om een mens gelukkig te maken, waarom dan mijn eenvoudig leven op den buiten opgeven?

Dit is een heel ander verhaal dan het blote citaat. Het profanum vulgus is hier duidelijk niet het plebs of de cultuurbarbaren die wij bedoelen als we de uitdrukking gebruiken, maar de nouveaux riches, de parvenu’s die hun villa’s bouwen in duinen en andere natuurgebieden, die investeren in junk bonds en hedge funds met risicokapitaal en die als het verkeerd gaat de kleine belegger met zich meesleuren; die wijn drinken van meer dan € 100 per fles, die in de zomer naar Noorwegen cruisen en in de winter naar Barbados en die maagzweren krijgen van de stress en het overdadig tafelen op kosten van het bedrijf of van de belastingbetaler; die toeterend, lichtclaxonnerend en bumperklevend over de snelwegen razen in hun Porsche Cayenne terwijl ze hun DPA, GSM, GPS en Dvd-speler bedienen.

De onduidelijkheid over wie nu profanum vulgus is, leeft door tot op onze dagen. Cultuurbarbaren vind je overal, bij universiteitsprofessoren, bedrijfsleiders en politici en zelfs bij uitvoerende kunstenaars. Eenvoudige mensen blijken vaak een betere algemene kennis te hebben dan men zou denken, zoals blijkt uit de vele en populaire quizprogramma’s en hersenbrekertijdschriften en het drukke openbare bibliotheekbezoek, de uitverkochte theatervoorstellingen en muziekopvoeringen en de lange rijen aan de ingang van tentoonstellingen.

De tweedeling die we aanvankelijk maakten in gelukkige rijke, verstandige en beschaafde mensen en zorgelijke arme, stompzinnige dommeriken, gaat ook vandaag niet op. Enerzijds treft ziekte en tegenslag ons zonder onderscheid des persoons en anderzijds is de werkelijkheid soms heel anders dan de uiterlijke schijn. Geluk ligt niet in hoeveel men heeft, want hoe meer men heeft, hoe meer zorgen ook. Bescheidenheid en verbondenheid met de natuur zijn de beste garanties voor een gelukkig leven.

Toch heb ik zelf ook vaak dit gezegde, Odi profanum vulgus zuchtend geslaakt als ik mij weer eens erger aan een banaal tv-programma, aan populaire ‘humor’, aan de kitsch van radiozenders, aan ongegeneerde meutes wielertoeristen in schreeuwlelijke kleuren en nylonkousen of gladgeschoren benen, aan racistische spreekkoren bij voetbalwedstrijden, aan pensenkermissen en popconcerten en chirofuiven tot ’s morgens vroeg, aan massale toeristische uittochten bij elke schoolvakantie, aan restaurantdagen en mosselfeesten en shows en promotiereisjes voor gepensioneerden, aan smakeloze kerstverlichting, klimmende kerstmannetjes en commerciële Sinterklaasintochten en nog zoveel meer, nog zoveel, zoveel meer!

Nee, ik acht me niet beter dan een ander omdát ik wat Latijn en Grieks onthouden heb, boeken ook in vreemde talen lees, naar klassieke muziek luister en me graag met cultuur in brede zin onledig houd, maar ik ben wel blij dat me dat allemaal vergund is, dat ik die keuzes gemaakt heb en geen andere, for better or for worse. Ik weet niet of precies mijn vertrouwdheid met de klassieke literatuur, al vanaf mijn jeugd, mij in die richting geleid heeft. Wellicht hebben talloze andere factoren, zoals mijn familiale achtergrond, mijn familieleven, vrienden en kennissen, mijn werksituatie &c. ook een belangrijke rol gespeeld, een mens steelt met zijn ogen, voorbeelden strekken, rolmodellen zijn uiterst werkzaam. Wellicht ben ik ook mede gevormd door mijn persoonlijke beperkingen, zoals een grondige afkeer voor elke competitiesport, actief én passief, en een zeer betreurd vrijwel onherstelbaar gebrek aan talent voor actieve kunstbeoefening, met name beeldende kunst of het bespelen van een instrument, of nog de afwezigheid van een wiskundeknobbel van enig nuttig formaat.

Als we, jij en ik, ons nog eens willen afzetten tegen de domme massa, laten we dat dan zeker blijven doen met dat mooie citaat: Odi profanum vulgus et arceo, maar vergeten we daarbij vooral niet wat Horatius ermee bedoelde. Misschien zal het ons ervan weerhouden anderen te snel te beoordelen en vooral: te véroordelen.