Diabolus in musica

Zelfs wie helemaal niets afweet van muziek hoort het verschil tussen twee tonen die goed samenklinken en twee die dat niet doen. Als je op een piano twee opeenvolgende witte toetsen tegelijk aanslaat, krijg je een wanklank, een dissonant. En sla je één witte over, dan klinken die wel goed samen. Dus do en re samen: neeee! en do en mi samen: ja!

De afstand tussen do en re is een volle toon, of twee halve; men noemt dat ook een secunde: de afstand tussen twee opeenvolgende noten. De afstand do-mi noemt men een terts: er zijn drie noten mee gemoeid, do-re-mi. Een toonafstand van een terts klinkt dus aangenaam in de oren.

Er zijn wel meer toonafstanden die een goede samenklank geven, en er zijn er ook die absoluut vals klinken.

Eentje is zo bijzonder dat hij al heel vroeg in de muziekgeschiedenis als absoluut te vermijden beschouwd werd: de tritonus, de afstand van drie volle tonen, bijvoorbeeld fa+si. Veel van de vroege muziek was gezongen, en met zijn tweeën of meer zo een dissonant zingen is, in tegenstelling met wat je zou denken, moeilijk: je toon houden als de andere naast jou een toon zingt die daarmee niet samenklinkt, is enkel professionelen gegeven. Het is wel zonder meer mogelijk op een orgel, bijvoorbeeld, daar moet je enkel de twee toetsen indrukken… en je oren dichtstoppen. Omdat het zo moeilijk te zingen was en omdat het zo slecht klonk, vermeden de vroege componisten die samenklank.

En zoals dat gaat in een geregelde samenleving, wordt wat natuurlijk en als vanzelfsprekend aanvaard wordt door iedereen, vastgelegd in regels. De katholieke kerk heeft voortdurend reglementen uitgevaardigd over de muziek die in de kerk gezongen en gespeeld werd of er verboden was. En een van die regels was dat de tritonus niet mocht gebruikt worden. Sommigen zeggen dat de kerk aanvankelijk beweerde dat de tritonus voorbehouden was voor God zelf, omdat hij verwees naar de Heilige Drievuldigheid: tritonus=trinitas. Maar vrij snel al werd die schrijnend onvolmaakte wanklank geassocieerd met het kwade zelf, en dus met de duivel, en zo kreeg die toonafstand zijn naam: diabolus in musica, de muziekduivel. Daar rond ontstond dan een irrationele waas van suggestie van duivels en boze geesten die tot lang na de Middeleeuwen nog erg reëel aanwezig was onder de mensen.

In de romantiek tastten componisten nieuwe mogelijkheden af, en stoorden zich, als autonoom kunstenaar, ook niet meer aan het kerkelijk verbod. ‘Duivelskunstenaars’ als Liszt en Paganini zochten die zelfs bewust op, maar ook Wagner en Debussy gebruikten hem voor speciale effecten.

Ook in de jazzmuziek komt hij geregeld voor, en derhalve ook in muziek die daarbij aansluit, zoals Gershwin of Bernsteins West Side Story.

In de hedendaagse populaire muziek, meer bepaald in het Heavy Metal genre, is de diabolus in musica ook opgedoken, samen met de figuur van de duivel en een hele esoterische mode van kledij, symbolen, figuren en codewoorden, overgoten met stage effects van rook, vuur en lichteffecten. De diabolus in musica zou de duivel zelf oproepen, want drie hele tonen is zes halve, en is het symbool van de duivel niet 666, the number of the beast?

Focus, de mediabijlage van Knack brengt deze week een nummer dat deze symboliek op de pikzwarte cover uitsmeert, en binnenin krijg je artikels over films en populaire muziek met diabolische thema’s. Daaruit moge blijken dat een niet onbelangrijk aantal mensen nog steeds gefascineerd is door de duivel en al wat erbij hoort. De cultus die sommigen ervan maken, vooral om commerciële redenen, kan goedgelovige of minder sterke geesten (?) toch wel eens op het verkeerde spoor brengen. De Manson-moorden en de Helter Skelter-incidenten zouden ons daarvoor voldoende moeten waarschuwen.

Malchus’ oor

Men zegt: het doel heiligt de middelen.

Men zegt: wie met het zwaard omgaat, zal door het zwaard vergaan.

Dan is de vraag: heiligt het doel ook het zwaard?

Laatst nog verzette Godfried Kardinaal Danneels zich voor de camera tegen de hongerstakende sans-papiers door te stellen dat een immoreel middel, zoals hongerstaking, nooit kan leiden tot een moreel verantwoord doel, in dit geval het verkrijgen van een verblijfsvergunning. De misdaad in ons voorbeeld is: het mishandelen en misschien zelfs doden van het eigen lichaam.

Er zijn middelen die immoreel zijn, en dus verboden. Het is een redenering die lijkt te kloppen: je mag je doel alleen op een aanvaardbare manier nastreven, je mag geen misdaden begaan om zelfs een nobel doel te bereiken.

Wie over lijken gaat om te bekomen wat hij wil, bijvoorbeeld dictators zoals Stalin, Hitler, Mao, Pol Pot, wordt door iedereen veroordeeld, zou je denken. Maar zelfs een intellectueel zwaargewicht als Sartre heeft jarenlang het communisme, met al zijn zware tekortkomingen en ronduit genocide aberraties, onverdroten verdedigd. Het was, zoals Marx en Engels al gesteld hadden, een noodzakelijke gewelddadige tussenfase om de dictatuur van de adel en de kerk te breken en de macht zo aan het volk terug te geven. Eens dat doel bereikt was, zou men terugkeren naar een geweldloze maatschappij en naar democratie.

Wij hebben gezien dat dit een vergissing was.

Er zijn wel meer mensen, ook hier bij ons en vandaag nog, die denken dat er ook goede dictators zijn, die zich opofferen om eens en voor altijd komaf te maken met al wat er verkeerd is, tabula rasa, een schone lei. En dat daarbij lijken vallen, dat wil men er nog bijnemen, het is een prijs die men wil betalen.

Helaas blijkt de redenering nooit te kloppen. De slachtoffers vallen wel, maar het kwaad raakt maar niet uitgeroeid, er moeten steeds nieuwe categorieën van mensen uitgeschakeld worden, er staan steeds nieuwe tegenstanders op, de heilsstaat is altijd voor morgen.

En ook de dictators blijken niet die onzelfzuchtige redders in de nood te zijn, die na volbrachte taak de macht weer afstaan aan het volk dat hen luidkeels heeft toegejuicht toen ze de macht grepen. Ze worden keer op keer herverkozen, in steeds grondiger vervalste verkiezingen, of ze schaffen de verkiezingen en het parlement ‘tijdelijk’ af. Ze worden ‘Président Fondateur à vie’, en zelfs na hun dood regeren ze verder, in de persoon van hun zoon, Baby Doc, Kim bis of Kabila fils.

Na enige tijd blijkt ook dat zij kwansuis enorme persoonlijke rijkdommen vergaren, die ze dan het liefst op buitenlandse banken plaatsen, waar hun familie er ook na de val nog kan van genieten. En dat ze zichzelf goed soigneren: ook de Sovjet dictators reden in Rolls Royces rond, dronken champagne en aten kaviaar, namen vakanties, maîtresses… Het patroon is helaas voorspelbaar: als een man alle macht naar zich heeft toegetrokken, wordt hij een grootschalig moorddadig beest, een seksuele pervert, een ordinaire dief, een drugverslaafde, een leugenaar, bedrieger, schrift- en geschiedenisvervalser.

Power corrupts, absolute power corrupts absolutely.

Ook binnen de Rooms-katholieke kerk heeft het doel vaak de middelen geheiligd. De kruisvaarten zijn een gemakkelijk, maar onweerlegbaar voorbeeld met verschrikkelijke impact. Om de heilige plaatsen te vrijwaren van Moslim bezetting en desecratie werden oorlogen uitgevochten op een nooit geziene schaal. Of neem de verovering van Amerika door Los Reyes Catolicos, waarbij in de naam van die ene god de gelovigen van elke andere gewelddadig werden bekeerd of gekeeld. De uitroeiing van de Katharen, Albigenzen, Hugenoten en andere protestanten… The Defenders of the Faith mochten alle middelen gebruiken, en maakten maar al te graag van dat privilege gebruik. Van onschuldige mannen en vrouwen werden bekentenissen afgedwongen door onwaarschijnlijk afschuwelijke foltering, en wanneer ze dan hun onbestaande schuld bekend hadden, werden ze publiekelijk verbrand.

Ik ben geneigd om de Kardinaal voor één keer gelijk te geven: het is altijd verkeerd om moreel verwerpelijke middelen te gebruiken, want wie ze gebruikt, gaat er onvermijdelijk aan ten onder.

Wie er met de vuile voeten doorgaat, heeft geen propere handen.

Wie dus met het zwaard omgaat, zal erdoor vergaan. Helaas kan niet elk oor geheeld worden dat door Petrus is afgehouwen.

Maar wat dan met het legitiem verzet tegen bijvoorbeeld net zo’n dictatuur? Wat met de zogenaamd rechtvaardige oorlog? De verdediging van have en goed, jezelf en je familie?

Dat is voor een volgende keer.

Andrew Miller, Ingenious Pain, 1997, 337 pp. paperback

De historische roman is een genre apart, waarin elk jaar weer talloze nieuwe afleveringen verschijnen. Er zijn schrijvers die enkel in dat genre actief zijn en uitgeverijen die niets anders publiceren. Er is een markt voor, historische romans hebben een eigen publiek, dat (bijna) niets anders leest. Daarnaast zijn er ook auteurs die af en toe een historische roman plegen, naast ander werk.

Andrew Miller (°1960) heeft vier romans op zijn naam: Ingenious Pain (1997), Casanova (1998), Oxygen (2001), The Optimists (2005). De eerste twee zijn historische romans, de volgende niet. Enkel De Optimisten lijkt beschikbaar in vertaling.

Romans die zich afspelen in het verleden worden vaak in de eerste plaats beoordeeld op hoe goed de auteur zijn huiswerk gemaakt heeft: is de feitelijke beschrijving van de omgeving correct, heeft hij de details opgezocht en: heeft hij zich ingeleefd in de tijdsgeest? Vaak gebruikt de auteur ook een taal die schatplichtig is aan de periode die hij beschrijft. Dat begint met de dialogen, je kan immers een middeleeuwer niet echt geloofwaardig laten praten in de taal die onze kinderen gebruiken als ze sms-en. Maar ook het verhalende werk kan een gekunsteld verouderde taal aanwenden, om de lezer nog meer te verplaatsen in de tijd. En ook de psychologie kan kunstmatig gedateerd zijn: moderne freudiaanse duiding toepassen op 18^de-eeuwse personages is link.

Het probleem is natuurlijk dat je op den duur beter een origineel 18^de-eeuwse roman kan lezen. Het is immers heel moeilijk voor een auteur om al dat gekunstelde een heel boek lang vol te houden en voor de lezer is het al even onhoudbaar om die fictie, dat je een verhaal leest d’époque, te blijven geloven.

Ingenious Pain is toch op zowat alle punten geslaagd als historische roman én als roman tout court. Het uitgangspunt wordt al heel snel duidelijk, dus ik verraad niets als ik vertel dat James Dyer, de hoofdfiguur, geboren wordt rond 1750 zonder het vermogen om pijn te voelen, fysieke pijn of zielensmart. Dat maakt hem tot een soort robot, een automaat, overigens een geliefkoosd tijdverdrijf voor de aristocratie in die periode. Voor de auteur is het een middel om de maatschappij te beschrijven aan de hand van haar reacties op deze zonderlinge figuur. Dat gaat van kindermisbruik tot verafgoding en vervloeking. Hij is op die manier een spiegel voor die maatschappij, die in die confrontatie haar eigen tekorten in alle scherpte ervaart: een mens zonder gevoelens legt de vinger op de zere plek van ons bestaan: ons vermogen om pijn te voelen, te lijden.

Zoals die tijd is ook het boek niet vrij van allerlei irrationele toestanden: mysterieuze zwijgende vrouwen, boosaardige mannen, geesten, heksencirkels, vreemde brouwsels, bijgeloof. Zolang dit behoort tot de sfeerschildering is er niets aan de hand. Maar af en toe, op cruciale momenten, is het dat irrationele dat het verhaal doet keren, en dat maakt het voor de gewone lezer, of althans voor deze lezer, minder geloofwaardig. Het mysterieuze blijft het best in the eye of the beholder, de realiteit blijft het best rationeel, anders komen we terecht in nog een heel ander genre, dat van de fantastische literatuur, the gothic story.

Het is een boek dat je niet met rust laat. De spiegel wordt ook de lezer voorgehouden. Hoe ga jij om met gevoelens, met geweld, met lijden? Het geweld dat een kind, een man zonder gevoelens wordt aangedaan is een aanklacht tegen alle geweld in deze wereld, tegen alle cynisch of pervers misbruik van de machtelozen.

In het boek zal je echter tevergeefs naar duiding zoeken. De auteur slaagt in zijn meesterlijke sfeerschepping, in een schrijnende analyse van de mens in die bepaalde periode, met existentiële vragen die wij ook vandaag voorgeschoteld krijgen. Maar hij laat ons in de steek als we bij hem te rade gaan voor een antwoord, of zelfs een suggestie, een wegwijzer. Op dat punt is de auteur een beetje zoals zijn hoofdfiguur, James Dyer: een Mann ohne Eigenschaften die, wanneer hij zijn ene uitzonderlijke kenmerk verliest, niets anders kan dan ten onder gaan en, uiteindelijk, sterven.

In zowat alle kranten en tijdschriften vindt men recensies van nieuw verschenen klassieke CD’s en DVD’s. Klara heeft Kompas, waarin die besproken worden en ook van een aantal sterren voorzien. Fred Brouwers signaleert ook nieuwe producties en praat met uitvoerders. Er zijn gespecialiseerde muziektijdschriften die bol staan van recensies en advertenties, zoals Luister, Diapason, Gramophone, Le Monde de la Musique.

Meestal ontbreekt bij die besprekingen de prijs. Soms is er een vage aanduiding, zoals full-, mid- of low-price. Ik weet niet goed wat het grote taboe is. Zouden er juridische caveats zijn?

Ik vind dat de prijs er wel toe doet, als je een aankoop overweegt, en waarom lees je anders een recensie? Natuurlijk is een Porsche een pracht van een wagen, maar wie kan dat betalen? Ik ben dan ook niet echt geïnteresseerd in de besprekingen van allerlei droomwagens in Knack, om maar iets te noemen. De belasting op de inbedrijfstelling kost al meer dan ik voor een wagen wens uit te geven.

Bij al wat we aankopen houden we rekening met de prijs, of dat nu een liter melk is of een krat Duvel, een bloementuil of een verjaardagsgeschenk. Waarom zouden we dan geen rekening houden met de prijs van muziek op schijf?

Toen we het nog met vinylplaten moesten stellen weigerde ik die afschuwelijk dure en al even kwetsbare dingen te kopen, ik ontleende wat ik wou horen in de plaatselijke mediatheek, en nam de krassen en tikken erbij. Net voor de introductie van de CD heb ik toch een paar platen gekocht, omdat ik die muziek echt bij me wou, zoals de 15 strijkkwartetten van Dmitri Sjostakovitsj.

De Cd overtuigde mij om toch zelf een collectie te beginnen, door de kwaliteit van de weergave en de onkrasbaarheid van het medium. Je kon ervan op aan dat je muziek ook na jaren nog goed zou blijven, en dat is ook gebleken. CD’s waren ook goedkoper dan de platen, en er stond al gauw meer dan een uur muziek op, dus niet meer recht uit je zetel om de plaat te draaien na twintig minuten. Maar echt goedkoop waren ze niet, in het begin. Maar na enkele jaren kon je ook goedkope uitgaven vinden: verzamelopnamen, heruitgaven van oudere werken, AAD en ADD, stond er dan op, nu zie je nog nergens het trotse DDD vermeld, zo vanzelfsprekend is het. En dan kwam er Naxos, voor ongeveer de helft van de prijs, met een ruim aanbod. Ze zijn er nog altijd, en doen echt pionierswerk. In Nederland heb je Brilliant, en ook dat is een verhaal apart. Iemand die lang voor de grote productiehuizen had gewerkt, vond dat hij het beter én goedkoper kon doen. Hij koopt de rechten op oudere opnamen en zet ze op schijfjes en verkoopt ze aan iets minder dan €3 per stuk, soms zelfs nog goedkoper. Er zijn ook gloednieuwe opnames bij, speciaal voor het merk gemaakt, zoals de volledige sonates van Scarlatti, of de volledige kwartetten van Haydn. De keuze is uitstekend, de kwaliteit onberispelijk tot zeer goed, ook volgens de professionele recensenten. Voorbeeldig zijn ook hun Bach en Mozart uitgaven: 160 CD’s met alles van Bach voor minder dan €100, minder dan €90 voor alles van Mozart op 170 CD’s… Laatst kreeg de 9-CD-box met de verzamelde klaviersonates van Beethoven door Friedrich Gulda (1967) de hoogste quotering (*****) van Karel Nijs in Kompas op de VRT, en dat kost u net geen €18, dat is minder dan je moet neertellen voor de highlights uit de nieuwste Traviata met Netrebko en Villazon, de integrale kost u €41,59 alstublieft, voor de CD, niet eens de DVD!

Er zijn dus dure en goedkope CD’s, en in beide categorieën zitten er pareltjes en overbodige producten. Het valt me echter op dat de meeste recensies over de dure CD’s en DVD’s gaan, op de goedkope wordt, op enkele uitzonderingen na, wat neergekeken vanuit de hoogte. Natuurlijk zijn we blij met nieuwe talenten en we vragen niet liever dan dat ze op de markt verschijnen, want niet iedereen heeft tijd, geld en energie genoeg om zomaar naar een live-concert te gaan, als je al zou binnen geraken, natuurlijk. Maar als we moeten afwegen welke CD we ons aanschaffen is het toch wel de moeite om het volledige aanbod eens te bekijken. Villazon is heerlijk om naar te luisteren, maar hij is geen Pavarotti, en zeker geen Carlo Bergonzi; Netrebko is betoverend, maar wil je persé haar versie in je kast naast die van Callas, Sutherland en zelfs Angela Gheorghiu (integraal goedkoper op DVD dan de CD van Villazon en Netrebko)?

Als ik in een bij uitstek democratische publicatie als het ledenblad van de Gezinsbond dan recensies lees waar geen prijzen bij staan, en waarvan bij nazicht blijkt dat het vrijwel steeds gaat om weliswaar voorbeeldige maar anderzijds peperdure nieuwe versies van wat al ruimschoots aanwezig is, dan heb ik zo mijn twijfels. Die nieuwe producties moeten het hebben van reclame, en dus worden ze ‘geplugd’, dat wil zeggen gratis aangeboden aan recensenten, die dan gewillig hun nummertje afschrijven van de hoes, enkele minuten werk voor een mooie CD, lekker meegenomen, maar kritisch?

De gewone gebruiker, de niet-gespecialiseerde muziekliefhebber zoals u en ik zouden ten minste mogen vernemen wat hem dat gaat kosten, en zou zijn voordeel doen als er verwezen wordt naar andere, goedkopere versies, ook als die al wat ouder zijn.

Naar verluidt is er een onrustbarende daling in de verkoop van CD’s, ook klassieke. Geen wonder, met die prijzen. Als we zelf een lege CD kopen, dan weten we dat de prijs van het ding zelf zo goed als verwaarloosbaar is. Waarom moet er dan €45 aangerekend worden voor een dubbel-CD? Akkoord, er is een boekje bij in drie talen, maar de informatie daarop is dus maar voor 1/3 bruikbaar, of zelfs helemaal niet, want Nederlands is er niet bij, en je vindt betere teksten en libretti op het web. Akkoord, zo’n opname is duur, en de artiesten moeten betaald worden, maar meestal wordt zo’n opname gemaakt van of naar aanleiding van een live opvoering, en is iedereen zo al betaald. En wat is de zin van de fenomenale bedragen die enkele top-artiesten zelfs in hun nadagen krijgen, terwijl jongeren het met zoveel minder moeten doen?

Ik besluit:

-       vele nieuwe CD’s en DVD’s zijn ondemocratisch en onredelijk duur

-       er zijn heel wat goede en goedkopere versies op de markt

-       vergelijk dus als je een aankoop overweegt

-       op het web vindt je daarvoor alle informatie.

En dan is er Richard Strauss, dus met dubbele s, niet met sz.

 (dit is het vervolg van mijn vorige bijdrage)

Toen men hem eens vroeg of hij familie was van Johann, antwoordde hij ontkennend, maar voegde eraan toe dat hij hoopte dat men ooit zou vragen of de Strauszen familie van hém waren. Hij heeft nog gelijk gekregen ook. Hij was geen Oostenrijker, maar een Duitser, al was dat een hele tijd een futiel onderscheid. Hij werd geboren te München in 1864 en stierf in 1949 in Garmisch, bekend van het schansspringen op TV, na het nieuwjaarsconcert. Zijn vader was hoornspeler in het hoforkest, na een lange carrière als volksmuzikant. Zijn moeder kwam uit een brouwersfamilie, zodat het gezin tot de begoede burgerij behoorde. Richards muzikaal talent bleek al heel vroeg. Reeds toen hij 16 was werden zijn composities ook uitgevoerd, mede dank zij de connecties van zijn vader en het geld van zijn moeder. In 1885 leert hij Hans von Bülow kennen, de echtgenoot van Cosima Liszt, de dochter van Franz Liszt, op wie Wagner later verliefd zou worden en ook iets meer dan alleen maar verliefd: ze hadden samen drie kinderen.

Aanvankelijk waren het Brahms, Mendelssohn en Schumann die de grootste invloed hadden op de jonge Richard, terwijl ook zijn vrij strenge en conservatieve vader, een hevig tegenstander van de nieuwlichters zoals Wagner en Liszt, hem op traditionele paden wou sturen. Richard werkte als dirigent, steeds bij belangrijker orkesten. Stilaan groeide zijn belangstelling voor de nieuwe muziek, die van Liszt en Wagner. Voor (de meesten onder) ons is dat nu een pot nat, maar voor het publiek en de kenners uit die periode moet dat zoiets geweest zijn als het verschil tussen zeg maar nonkel Bob en The Rolling Stones (die ooit door nonkel Bob op TV werden geïnterviewd en ingeleid…).

Het eerste werk voor orkest van Richard Strauss is: ‘Aus Italien’, na een reis naar Italië, juist. Aan het einde van de jaren 1880 reist hij verscheidene malen naar die streken, en leert ondertussen ook Mahler kennen. Later wordt hij ernstig ziek, en maakt vervolgens een grote reis om gezondheidsredenen. In 1894 trouwt hij met Pauline de Ahna, een Duitse opera-sopraan. Zij zouden samen blijven tot zijn dood en zij stierf een jaar later, in 1950. Voor haar schreef hij talloze liederen en ook voor zijn opera’s moet hij haar vaak in gedachten gehad hebben, en niet alleen voor de muziek, maar daarover, en over Hugo von Hofmansthal, die hij in 1900 leert kennen, later meer. In deze eerste bijdrage over Richard Strauss wil ik me beperken tot zijn orkestraal werk, over zijn vocaal werk, de opera en de liederen, hoop ik later te schrijven.

Kennen wij iets van Richard Strauss? Zoals gewoonlijk zeg ik daarop: jewèèèl! Denk maar aan de beginscène van 2001 A Space Odyssee, de SF-film van Stanley Kubrick uit 1968. Een (ietwat té mensachtige) aap zit te spelen met knoken van het geraamte van een groot dier, een koe of zo. Stilaan begint hij een flinke knook als een soort hamer of bijl te gebruiken, en ontdekt zo hoe je een voorwerp als een hulpmiddel kan gebruiken, of als een wapen, wat ook prompt gebeurt: dit is de eerste stap in de ontwikkeling van de mens… De muziek die je op de achtergrond hoort, een enorm crescendo naar een triomfantelijke orgelstoot, dat is het begin van ‘Also sprach Zarathustra’ (1895). (Tussen haakjes, de muziek op de achtergrond van de tocht van het ruimteschip is de Blaue Donau, van die andere Strausz).

Voor veel mensen, ook voor mij, was dat een eerste verwijzing naar de muziek van Strauss. Ik was toen 22, en klassieke muziek was voor mij toen vooral Beethoven, de Messiah van Haendel, opera-aria’s op zondagnamiddag, de Matheus-passie van Bach, dat soort dingen. Richard Strauss was toen een cultfiguur, en ik heb de indruk dat hij dat enigszins gebleven is tot op vandaag. Toch zegt men dat hij de meest gespeelde componist is, na Mozart, Verdi en Wagner. Zijn Till Eulenspiegels lustige Streiche, met de speelse inzet, werd vroeger vaak gebruikt in lessen muziekbeluistering. Je hoort hem ook vaak op de radio en tijdens concerten, en veel van zijn opera’s worden elk jaar opnieuw overal ter wereld opgevoerd. In de bibliotheek vind je talloze uitvoeringen van zijn werk op CD en ook op DVD. En toch is hij niet zo bekend bij het publiek als bijvoorbeeld Beethoven en Mozart. Waarom?

Zijn muziek is eigenaardig. Zijn melodieën zijn vaak heel toegankelijk, aangenaam om horen, helemaal niet zoals bij vele van zijn tijdgenoten zoals Arnold Schönberg, Alban Berg of Anton Webern, of zelfs Bartok of Debussy. Maar probeer ze eens mee te zingen of na te fluiten? Dan blijkt dat zijn muziek niet zo gemakkelijk is als ze lijkt. Hij gebruikt het orkest veeleer zoals Wagner, Liszt en Mahler, vaak met heel veel instrumenten en eigenaardige combinaties, zodat na een bepaalde voorstelling een kritiek voorspelde dat de volgende keer ook zeven misthoorns, waterorgels, kanonnen, drilboren, aambeelden, sjofars (Joodse hoorns) etc. zouden ingezet worden. Het orkest is soms overweldigend, een echte orgie van klanken fortissimo gespeeld. Soms zijn het ook de meest lieflijke klanken die je ooit gehoord hebt, vertederd stil, intiem, of bevallig, speels, vaak grappig of zelfs boers. Strauss is een componist die zich kostelijk amuseert. Hij beheerst het orkest, en de menselijke stem, zoals geen ander.

Zangers en zangeressen zijn het erover eens dat zijn muziek een balsem is voor de stem, in tegenstelling tot heel wat andere componisten, zowel oude, moderne als hedendaagse. Anderzijds kwam een klarinetspeler hem ooit zeggen dat een bepaalde passage misschien wel op de piano kon gespeeld worden (componisten proberen wat ze schrijven vaak uit aan de piano), maar zeker niet op de klarinet. Waarop Strauss: maak je geen illusies, op de piano gaat het ook niet. Zijn muziek is dus een vreemde mengeling van vertrouwde melodieën en ritmes en van bekende orkestklanken, van klassieke recepten en vormen, en toch ook weer volkomen modern. Je voelt dat Strauss muziek schrijft om zijn luisteraars te boeien; ik kan me niet voorstellen dat er ook maar iemand in slaap zou vallen bij zelfs zijn langste werken.

Zijn werken voor orkest noemt men symfonische gedichten, zoals de werken van Liszt. Voor hetzelfde geld kan men in beide gevallen van symfonieën spreken, maar dat klinkt niet zo modern. Men zegt ook vaak dat het programma-muziek is, muziek die gebaseerd is op niet-muzikale motieven. Het feit dat zijn stukken allemaal een naam hebben, en niet gewoon een nummer, zoals de negen symfonieën van Beethoven (al hebben enkele daarvan ook een naam gekregen: de Eroica (de spellingcontrole suggereert Erotica…) (III), de Noodlotsymfonie (V), de Pastorale (VI) en de Ode an die Freude (IX)).

Aus Italien, dat spreekt. Tijl Uilenspiegel ook. Er is ook nog Macbeth, Don Juan, Also sprach Zarathustra, Dood en verheerlijking, Don Quichote, Een Heldenleven, een Huiselijke symfonie en een Alpensymfonie. Vooral deze laatste vraagt erom: bij elk onderdeel wordt in een zinsnede gezegd waarover het gaat: de zonsopgang, het begin van de wandeling, de bergbeek, op de alpenweide, op de top, onweer, afdaling, invallen van de duisternis. Bij Tijl Uilenspiegel kan je ook een aantal fratsen bedenken uit het boek (of de strip), die passen bij de muziek. Toch is het niet zo simpel als het lijkt: sommige van die teksten zijn achteraf gemaakt, toen de muziek al af was… De fratsen van Tijl Uilenspiegel zijn muzikale grapjes, geen vertaling van bijvoorbeeld Tijl die zonder broek op een ezel door de stad rijdt. En zelfs de Alpensymfonie kan je gewoon beluisteren als een spectaculair orkestwerk, net zoals je Zarathustra kan aanhoren zonder ook maar iets te weten over Zoroaster (dat is de Griekse vorm van zijn naam), een Perzische ‘filosoof’ uit 650 voor Christus, of over Friedrich Nietzsche, een Duits filosoof zonder aanhalingstekens die leefde van 1844 tot 1900, de auteur van een werk dat dezelfde naam draagt als het symfonisch gedicht, en waaruit citaten genomen zijn als titels van de delen van het orkestwerk.

Ook Strauss zelf had lak aan het onderscheid tussen zogenaamde absolute muziek, waarin geen verwijzingen voorkomen naar iets buiten de muziek, en programmamuziek, een soort illustratie in muzikale termen van iets anders, bijvoorbeeld de natuur (denk aan de Pastorale van Beethoven, die ook titeltjes heeft zoals de Alpensymfonie, maar die je ook kan beluisteren en smaken zonder te denken aan beekjes en stormen, al is de storm echt wel leuk om horen…), of een filosofische uiteenzetting over dood en verheerlijking. Daarbij wordt absolute muziek dan als ernstiger, belangrijker, want zuiverder muzikaal beschouwd dan de beschrijvende programmamuziek. Voor Strauss was dat onderscheid niet bestaande, wellicht omdat hij beter dan wie ook wist welke rol die extra-muzikale elementen gespeeld hadden bij de compositie van zijn werken. Misschien probeerde hij, naar de mode van zijn tijd, de literatuur bij zijn muziek te betrekken, zoals sommige schrijvers de muziek in hun werk binnenhaalden, denk maar aan de Toverberg van Thomas Mann, waarin minutieus een aantal muziekstukken worden beschreven en gesmaakt. In zijn opera’s heeft hij die link met de literatuur uitgewerkt tot een sluitend geheel, maar, zoals beloofd, daarover later.

Zeker is dat de orkestwerken van Strauss op zichzelf boeiend zijn, helder, een staalkaart van wat je met een orkest kan doen in alle mogelijke variaties, klankkleuren, stemmingen, ritmes etc. Ik moet steeds denken aan het publiek dat op een mooie avond naar de concertzaal trok voor de eerste opvoering van bijvoorbeeld de Alpensymfonie. Men kende Strauss en wist dus dat hij weer zou uitpakken met een formidabel orkest, met fluisterende passages en donderende fortissimi, kortom je zou waar krijgen voor je geld en je geen seconde beklagen dat je erbij was. Strauss zorgde goed voor zijn publiek, maar stelde hun smaak vaak op de proef met zijn Uilenspiegel-fratsen.

Ik eindig met een paar woorden over Richard Strauss zelf, dus niet over zijn muziek. Hij leefde in een tijd waarin de wereld grondig veranderde (maar is dat niet precies zo voor elk van ons, steeds weer? Denk eens aan de wereld van je ouders, en dan die van jou…), waarin wereldoorlogen miljoenen slachtoffers eisten, wij kunnen ons dat nauwelijks voorstellen. Hij was een Duitser in die beide oorlogen, en overleefde ze allebei. Hij was de belangrijkste componist in Duistland onder het Nazisme, en zijn werken werden zelfs gedurende de tweede wereldoorlog opgevoerd, maar hij werkte zolang hij kon samen met Stefan Zweig, de Joodse auteur, en had ook Joodse familieleden en vrienden. Hij was kort in officiële dienst voor de Nazi’s, maar werd ontslagen toen ze een brief van hem onderschepten waarin hij duidelijk maakte hoe hij over hen dacht.

Hij verdiende goed geld aan zijn werk: een van zijn opera’s, het voor die tijd gewaagde Salomé, stuitte op veel kritiek bij de burgerij en de georganiseerde godsdienst. Men zei dat die zedeloze opera hem veel schade zou bezorgen; waarop Strauss: kan zijn, maar met die schade bouwde ik mijn villa in Garmisch… Hij was een verwoed kaartspeler, zowel thuis als op reis. Op een dag ‘broste’ hij zelfs een belangrijke voorstelling van zijn werk, waarop hij eregenodigde was, omdat hij zo gezellig aan het kaarten was. De volgende dag verscheen in de kranten dat hij met griep in bed had gezeten. Strauss was een levensgenieter, een optimist, een overlever, iemand die zich kon aanpassen aan omstandigheden om zijn ding te kunnen doen, en dat ding was muziek maken. Zijn vrouw, die duidelijk baas was in huis, aarzelde evenwel niet om hem naar het dorp om melk te sturen terwijl hij bezig was een meesterwerk te componeren. Terug thuis, en na zijn voeten keurig geveegd te hebben, eerst met een natte en dan met een droge vod, nam hij de pen weer op en ging verder alsof er niets gebeurd was. Hij was een beroeps op dat punt, wist wat hij kon en later, toen hij al ouder werd, ook wat hij niet meer kon. Toch slaagde hij erin om in 1945, toen hij dus 81 was, een diepgaand werk voor 23 strijkers af te leveren, de Metamorphosen, ter herinnering aan de zinloze verwoesting door ‘Bomber’ Harris en de RAF van Dresden, en dus ook van de opera, waar zo veel van zijn opera’s hun eerste opvoering hadden gekregen. In 1948, een jaar voor zijn dood, schonk hij ons de ‘4 laatste liederen’, die nu nog steeds ontroeren, zelfs als opgelegd stuk in de koningin Elizabeth-wedstrijd voor zang.

Je ziet het, ik ben een beetje een Richard Strauss-fan. Een mens kan slechter kiezen. Zou je verkiezen dat ik over Duitse charmezangers schrijf? Misschien doe ik dat nog wel eens, op een erg mistige dag… Ondertussen: haast je naar de bibliotheek, en ontleen er als de bliksem een CD met orkestmuziek van Strauss, je weet wel, Richard, met twee s’en, het liefst in een uitvoering van Rudolph Kempe met de Staatskapelle Dresden, die koop je bij Brilliant (Kruidvat, zie de afbeelding) voor net geen € 19 voor negen CD’s, maar al de andere zijn ook goed. Ik garandeer je enkele uren pure muzikale vreugde.
Mocht het toch teleurstellen, stuur me dan maar een boze mail.

Straus, Strausz & Strauss, de Beatles van hun tijd.

We hebben de neiging te denken dat pas met de Beatles de gekte om muzikanten begonnen is. Heel de wereld kende de Beatles, en waar ze kwamen stroomden fans massaal toe. Hun platen verkochten als de spreekwoordelijke zoete broodjes of moeten het Big Mac’s zijn? Iedereen zong mee met Yesterday, Michèle, Hey Jude en zo verder. Niet alleen muziektijdschriften maar ook ernstige kranten stonden vol met hun exploten en hun foto’s. Hun privé-leven en dat van hun vriendinnen en echtgenotes, zoals Joko Ono, werd op de voet gevolgd. Toen ze uiteengingen was dat hét nieuws van de dag, en toen John Lennon vermoord werd door een zwakzinnige (wie anders zou John willen vermoorden?), rouwde de wereld. Vandaag toert een pensioengerechtigde Paul McCarthy de wereld rond met fenomenaal succes.

Maar er is niets nieuws onder de zon. Ook vroeger waren het vaak muzikanten die in het centrum van de belangstelling stonden. Toen Wagner zijn Ring liet opvoeren kreeg dat meer aandacht dan de verfilming van The Lord of the Rings nu, en dat wil al wat zeggen. De discussie rond zijn muziek en die van Brahms verdeelde Duitsland in twee groepen die elkaar zelfs soms letterlijk te lijf gingen en elkaar verder dagelijks met de meest grove scheldwoorden bestookten. Tijdschriften en kranten stonden bol van commentaren op muziekopvoeringen, zeker bij nieuwe stukken, en de kritieken bepaalden vaak in grote mate het succes.

De naam Strauss is onlosmakelijk verbonden met de muziek. Laten we het eerst even over die naam zelf hebben, want die zorgt al meer dan honderd jaar voor verwarring. Dat begint al met de spelling: het is Oskar Straus, maar Johann, Johann jr. en Josef Strausz, doch nu meestal ook Strauss geschreven, en Richard Strauss.

Spontaan denk je: Strauss? een walsje, het nieuwjaarsconcert in Wenen, lange rokken, een bevroren glimlach, een balzaal met spiegels, goud en glitter. En met reden: dat was wat je te zien kreeg in het begin van de negentiende eeuw in zowat heel de Westerse wereld en zelfs daarbuiten.

Johann Strausz (vader, noemt men hem; 1804-49), was een populaire muzikant, die rond 1825 zelf begon te componeren, en rond 1830 met zijn walsen Wenen, de culturele hoofdstad van de wereld, in zijn greep had, maar ook in het buitenland op tournee ging en overal met open armen ontvangen werd. Met de revoluties van 1848 koos hij de kant van de conservatieven, en dat bezorgde hem heel wat vijanden. Toen dat weer wat begon te luwen, stierf hij aan roodvonk. Zijn meest bekende compositie is net geen wals, maar de meer dan bekende Radetzky-marsch, die van het nieuwjaarsconcert, waarbij het publiek mag meeklappen…

Johann Strausz (zoon, zegt men erbij, 1825-1899), was nog meer succesvol dan zijn vader. In 1844 vormde hij al een eigen orkest, en haalde daarmee veel succes. Vader Strausz kon daar niet mee lachen, en het is nooit meer goed gekomen tussen die twee. Pas toen de vader stierf en de zoon zijn orkest overnam kwam er een einde aan de rivaliteit, meer bepaald toen zoon Johann de kerkdienst opluisterde bij de begrafenis van zijn vader. Gek hoe mensen, zelfs vader en zoon, elkaar kunnen haten… Het succes van Johann jr. was al even internationaal als dat van Sr. Zo werd ‘an der Schönen blauen Donau’ pas een hit bij de opvoering op de wereldtentoonstelling van Parijs in 1867. Later probeerde Strausz jr. ook ‘ernstige’ muziek te schrijven en langere werken. Dat lag hem blijkbaar niet zo goed. Enkel de opera-operette Die Fledermaus van 1874 lukte, zij het aanvankelijk maar matig. Het duurde tot 1885 voor er weer een belangrijke compositie kwam: Der Zigeunerbaron. In 1888 schreef hij de Kaiserswalzer voor de veertigjarige ambtstermijn van keizer Franz Joseph, een van zijn mooiste, die we ook allemaal kunnen meezingen als we hem horen. Zelfs na zijn dood bracht men uit zijn nagelaten schetsen en onuitgegeven werken nieuwe werken uit, zoals het bekende Wienerblut. Johann Strauss (zo zal ik het nu ook maar eens spellen) viel zowat elke mogelijke eerbetuiging te beurt in binnen- en buitenland. Zijn leven leest als een roman: hij trouwde drie keer, zijn tweede vrouw, een dom blondje (sorry…) dat dertig jaar jonger was dan hij liet hem in de steek na een huwelijk dat meer op een kruising van een triller en een slechte soap leek, maar zijn derde vrouw slaagde erin om hem terug aan het componeren te zetten. Met de jaren verloor de onbetwiste ster van de Weense muziekwereld meer en meer van zijn schwung, zijn originaliteit en zijn vrolijkheid. Hij begon aan zichzelf te twijfelen, de kanker voor elke scheppende kracht; hij werd achterdochtig en bijgelovig, en dronk meer champagne dan goed voor hem was (al is het nu nog zo dat je champagne altijd en overal kan aanbieden en drinken, men geeft het zelfs aan een stervende mens, zeggen ze bij ons). Tegenwoordig zou men zeggen dat hij in een diepe depressie was geraakt. De begrafenisstoet werd door honderdduizenden gevolgd, hij werd begraven naast Brahms, rechtover Schubert.

Johann jr. had een broer, Josef, 1827-70. Hij verscheen ten tonele toen Johann in 1853 ernstig ziek werd en moest vervangen worden: the show must go on… Nadien wisselden de broers elkaar af als leiders van de drie orkesten die ze meestal gelijktijdig in Wenen lopen hadden; soms tekenden ze ook samen voor een compositie, zoals voor de levendige en alom bekende Pizzicato Polka (pizzicato wil zeggen dat de snaren ‘geplukt’ worden zoals bij een gitaar, niet gestreken met de strijkstok meestal doet men dat af en toe, als ondersteuning, een beetje zoals de contrabas in een jazz-quartet, maar in deze wals spelen alle strijkinstrumenten samen op die manier). Hij liep een hersenschudding op tijdens een concertreis in Rusland en stierf kort nadien.

Eduard Strausz (1835-1916) was het vijfde kind van Johann Sr. Hij draaide mee in het familiebedrijf met Johann jr. en Josef en schreef zelf ook 300 dansen, maar verbrandde later bijna al zijn partituren, wellicht in het besef dat zijn broers net iets beter waren dan hijzelf.

Over Oskar Straus, één s, dus geen familie, kunnen we kort zijn. Hij was ook een Oostenrijks componist, leefde van 1870 tot 1954. Zijn grootste succes was de operette ‘Ein Waltzertraum’, dat meer dan 5000 keer werd opgevoerd, echt waar. Een operette is een voorloper van de musical: een opera met een leuk verhaaltje, meestal met een happy end, zonder al te veel diepgang, met heel vlotte melodietjes, echte meezingers, maar in de beste gevallen ook heel goede muziek.

Drugs, dat wat vreemde woord dat we met de drugs zelf overgenomen hebben uit de internationale, Engelssprekende wereld. Er gaat geen dag voorbij zonder dat de media het daarover uitgebreid hebben. Gisteren nog een Panorama-reportage over meth, de drug die nu blijkbaar het best in de markt ligt.

Wat heeft de mens toch met drugs?

Er zijn nu eenmaal in onze leefomgeving een aantal producten die, als ze op een of andere manier met ons lichaam in contact komen, een bijzonder effect hebben. Je hoeft maar een stevige espresso te drinken om te weten dat koffie een opwekkend effect heeft: aaaah, dat doet deugd, zie! En hoeveel mensen zijn er niet die ’s avonds als ze thuis komen een aperitiefje drinken? Ga naar een receptie, en na een half uur stijgt het geroezemoes tot een uitgelaten concert van mensen die alcoholplezier hebben. Rokers krijgen hun kick van hun regelmatige dosis nicotine. Talloze gebruikers van slaapmiddelen rekenen op dat pilletje om snel naar dromenland te vertrekken. En als men zich niet helemaal fit voelt, zijn er gemakkelijk verkrijgbare middeltjes om je wat beter te voelen.

Al zolang als we van de mens weten, weten we ook dat hij met dergelijke middelen omgaat. Het is van alle tijden en alle culturen, het is onvermijdelijk, onuitroeibaar, menselijk, kortom.

En we zijn ook erg tolerant.

Het is pas de laatste jaren dat men vindt dat roken niet evident is, en nog steeds zijn er hardnekkige verdedigers, ook al weten zij perfect goed dat roken dodelijk is. Blijkbaar nemen ze dat zeer reële risico erbij. En voor wat? Voor een verslaving aan een drug, voor het zogenaamde genot van het roken. Hetzelfde met alcohol. Lange tijd maakte men zich vrolijk over iemand die eentje teveel ophad. Iemand die wat aangeschoten is, wordt nog altijd niet met de vinger gewezen, nee, op feestjes en zo zijn het eerder de geheelonthouders, de zuurpruimen die het moeten ontgelden, zij zijn de sfeerverstoorders. Wie heeft de moed om een collega aan te spreken op zijn ‘probleempje’, terwijl iedereen ziet dat zijn carrière en zijn huwelijk eronder lijdt? Men haalt ten hoogste de schouders op, en glimlacht meewarig. Ach, ja, hij lust wel graag een pintje…

En dan de ‘echte’ drugs. Wat is er nu nog verkeerd met een jointje? Het is altijd het vergoelijkende ‘jointJE’. Dat kan toch geen kwaad? Je mag het zelfs bij je hebben, je mag het kopen en gebruiken. Maar je mag het niet kweken of verkopen, vreemd toch. Cannabis lijkt ingeburgerd, de wetgever laat het toe, waarom dan niet? Dokters zeggen dat het zelfs heilzaam kan zijn, en beter af en toe een jointje roken dan zwaar alcoholisme, toch?

En dan gaat het verder. Er is XTC, en cocaïne, en heroïne en wat nog allemaal. Op party’s en privé-feestjes wordt geëxperimenteerd zonder veel scrupules, ook in ‘goede’ middens.

De mens tast de grenzen af van de invloed van vreemde producten op zijn lichaam. Hij is op zoek naar rust, naar genot, naar dat goed gevoel, naar extase, naar vergetelheid. Het gewone leven, dat voor de meesten onder ons bestaat uit een derde slaap, een derde werk en een derde vrije en half-vrije tijd, is op zichzelf niet voldoende. We hebben pieken nodig, afwisseling, dingen die de sleur doorbreken, die het leven kleur geven, zoals dat heet, waar we kunnen naar uitkijken. De jaarlijkse vakantie(s), verjaardagsfeestjes, de zilveren bruiloft, oudejaarsavond… En op die momenten willen we ons goed voelen, willen we plezier maken. En dan gaan we eens goed eten. En drinken. En slikken. En spuiten.

En ’s anderendaags zitten we met een kater, en zweren we dat we nooit nog een glas aanraken.

En toch…

We zien de ravages van overmatig gebruik, we hoeven niet ver te zoeken in onze omgeving. Maar dat houdt ons niet tegen. We weten dat we niet volmaakt zijn, dat we zwak zijn, dat we toegeven aan de verleiding, aan onze verslaving. Wij zijn ook maar mensen.

Het zou zo simpel zijn, als er geen alcohol was, bijvoorbeeld. Dat had je maar gedacht! Kijk maar naar wat er gebeurde tijdens de drooglegging in the USA, en in de Islam-wereld mag zogezegd ook niet gedronken worden, en in Noord-Europa is de drank in de cafés onbetaalbaar, dus wordt er thuis met liters tegelijk verzet.

Tabak zou je gewoon kunnen verbieden, denk je dan. Maar dat lukt langs geen kanten, denk aan de pantomime over Francorchamps, en dat gaat dan alleen nog maar over de reclame voor tabak!

Wij weten perfect waar de grondstoffen voor bepaalde drugs vandaan komen, coca, papavers… maar we slagen er niet in die productie stop te zetten. We kennen de transportlijnen en zelfs de criminele cartels die zich met de verkoop bezig houden. Maar we krijgen ze niet klein. In de USA woedt een oorlog tegen de drugs, maar de overwinnaars zijn de bestrijders, die er rijk van worden, en de producenten en verkopers, die nog nooit zo’n goede zake deden. En de verliezers zijn de gebruikers, die wel geklist worden en die massaal opgesloten worden in gevangenissen waar ze meestal blijven gebruiken, en waar ze zeker niet genezen van hun verslaving.

Sommige mensen hebben blijkbaar niet genoeg aan een rustig leven. Ze hebben nood aan allerlei kicks, aan uitspattingen, aan risico’s. Zonder dat flamboyante is het leven maar saai, het leven niet waard. Zoals mijn broer zaliger zei: je rookt niet, je drinkt niet, je loopt niet achter de vrouwen aan, waarvoor leef je dan nog? Dat je gewoon content kunt zijn zonder roken, drinken, drugs, dat is tegenwoordig bevreemdend. Over vrouwen zullen we het niet hebben, dat zijn geen drugs, voor zover ik weet. Maar ik weet wel dat als je high bent van welke drug dan ook, vrouwen meestal niet veilig zijn voor mannen.

We krijgen de drugs niet uit onze wereld, we willen dat ook niet, eigenlijk. Dus zullen we er moeten leren mee leven.

William Trevor, Fools of Fortune, 1983, 192 pp. paperback

William Trevor is een van die auteurs die ik leerde kennen door de kortverhalen die The New Yorker van hem publiceerde. Hij is ondertussen 78, maar nog steeds actief, zijn laatste bundel A Bit on the Side verscheen in 2004.

Zijn verhalen zijn vrijwel steeds gesitueerd in Ierland, waar hij geboren en getogen is. Hij is een bijna meedogenloos observator van zijn omgeving en de tragiek van het menselijk bestaan, maar zonder ooit expliciet te veroordelen. Hij presenteert de feiten, en laat het oordeel aan de lezer over, over de pekelzonden en het onmenselijke politieke geweld, de onderdrukking en de revolutie, de verzwegen seksualiteit en de onbarmhartige liefde, de tweespalt van religies, de ondergang van het landelijke leven en de troosteloosheid van de moderne tijd, oude vetes en jonge mensen die hun eigen weg moeten gaan. Hij spreekt van onvervuld verlangen, onuitgesproken liefde, jarenlange wrok, onafwendbare drama’s, afwezigheid, verval, en dood. Maar hij kent ook alle nuances van bevrijdende humor, zalig geluk, verbondenheid met de natuur, trouw en onvermoede edelmoedigheid.

William Trevor heeft vele nationale en internationale prijzen en eerbetuigingen gekregen, de laatste tijd ook voor zijn gehele oeuvre, zoals dat heet, als een auteur ouder wordt. Hij is een alom erkend meester in zijn vak.

Fools of Fortune brengt ons naar Ierland bij het begin van de twintigste eeuw. De onrust van de buitenwereld sluipt binnen in het leven van Willie, die een brutaal einde ziet komen aan zijn idyllisch bestaan. Hij overleeft, maar is getekend door het geweld en door het lot van zijn moeder, die hij ziet wegzinken in haar ellende. Hij wordt verliefd op zijn Engelse nicht, Marianne, maar zijn wraak op de Black and Tans die zijn familie uitroeiden, verhindert hun gelukkig samenzijn. Hun dochter, Imelda, bezwijkt uiteindelijk onder de herinnering aan al het geweld waartoe haar omgeving in staat bleek en verdwijnt in de woordeloze waanzin.

Het is een aangrijpend, schrijnend en ontstellend verhaal, gebracht in een donkere, maar beeldrijke taal, ingehouden, vaak, impliciet, suggestief, dan weer onvermoeibaar verder gaand, als in een oude legende, die verwijst naar veldslagen in de mist der tijden, naar uitzonderlijke mannen en vrouwen die zich verzetten tegen de gang van zaken, tegen het noodlot, al wordt dat hun ondergang, naar bomen waaraan verraders werden opgehangen, naar ruïnes waar ooit mensen leefden, liefhadden en stierven.

William Trevor stelt nooit teleur.

Elke nieuwe ontmoeting met zijn wijze, monkelende etsen is een diepe innerlijke verrijking. Elk boek, elk verhaal is af, als een eiken kast in een boerenkeuken, gepolijst door de tijd, als een glasraam in een dorpskerk, met afbeeldingen van mensen en dingen die ooit leefden en verwondering wekten, als een Hollands zeezicht, met eindeloze luchten en bezige mensen op een visserssloep.

Er is geen menselijker mensenkenner dan William Trevor, geen subtieler stilist, geen waardiger chroniqueur van wat het is mens te zijn.

Mis de kans niet om hem te leren kennen.

Ian Rankin, Fleshmarket Alley, 2004, 561 pp., paperback

Nog een naam die me was aangereikt, ik weet niet meer waar of door wie, als een interessante Britse, meer bepaald Schotse auteur van politieromans. Ik kocht het boek ook weer voor vier of vijf euro tweedehands.

Na mijn vorige tekst, waarin de problematiek van de samenleving met inwijkelingen werd aangeraakt, was het een gelukkig toeval dat de context van dit boek precies die zelfde kwestie is. Natuurlijk is er een moord, en meer dan een, natuurlijk zijn er mensen die verliefd worden, er wordt ook stevig gedronken en nauwelijks geslapen, op het einde is er een wilde achtervolgingsscène, er zijn engelachtige en diabolische figuren… Het heeft geen zin om hier de plot of de ontknoping te verklappen, dat is een goed deel van het plezier bij politieromans.

Maar ik was getroffen door de eerlijke aanpak van de auteur. Hij misbruikt de problematiek niet om een gemakkelijk kader te maken voor zijn verhaal; ik heb eerder de indruk dat hij zijn verhaal ondergeschikt heeft gemaakt aan de problematiek. Hij toont ons racisten van allerlei slag, de zogenaamd onschuldige, die flauwe grapjes maken, zoals een tros bananen als geschenk voor een zwarte inspecteur, maar ook de rabiate, die lucht geven aan hun hartsgrondige maar onredelijke en dus onverklaarbare haat voor alles wat een donkere of zelfs maar getaande huid heeft, en de racistische moordenaar, die nog minder moeite heeft met het doden van een vreemdeling dan met het ombrengen van een blanke, en de racistische misdadigers, hoog en laag, die weerloze vreemdelingen uitbuiten zonder enige scrupule.

Hij toont ons ook mensen die een andere mening toegedaan zijn. Dat kan een totale en onvoorwaardelijke inzet zijn, of niet meer dan weigering om mee te doen aan plat racisme in de eigen omgeving. Hij laat ook een evolutie zien in de houding van bijvoorbeeld een van de hoofdfiguren, John Rebus, die zich gaandeweg vragen begint te stellen over het verschil tussen zeggen dat je geen racist bent, en vreemdelingen onder je vrienden hebben…

In die zin is dit een merkwaardig boek. Je leest het voor het plezier, want het is uitstekend geschreven, en je krijgt alle tricks of the trade van de police procedural. Maar in zijn evenwichtige aanbreng van de problematiek, met uiteindelijk een duidelijke, maar niet opdringerige voorkeur voor de zwakkeren, is het een doordenker, en dat verwacht je niet meteen in dit genre. Het zou wel eens kunnen dat boeken zoals deze meer doen voor de zaak van ons samenleven met vreemdelingen dan vele parlementaire debatten, geleerde studies en nobele oproepen van kerkleiders. Want Ian Rankin is populair, zijn boeken worden op enorme oplagen gedrukt en in alle lagen van de bevolking gelezen.

Goed zo!

Want wat moet er anders met ons gebeuren? Gaan we een tijd tegemoet waarin mensen elkaar op straat afmaken omdat ze anders zijn? In West-Vlaanderen brandt een huis af, skinheads slaan een zwarte in de coma. In Antwerpen heeft een ‘goth’ drie racistische moorden gepleegd. Het heeft geen zin om dat gotische de schuld te geven, net zomin als het zin had om de Marokkanen of de Polen of de Roma de schuld te geven van die andere moord. Er anders uitzien zou voor een ‘goth’ toch geen probleem mogen zijn? Als je bekijkt hoe bizar hun eigen verschijning is… Je moet simpelweg niet goed bij je verstand zijn om zoiets te doen, gotisch zijn is ruim onvoldoende. En wat ook de band van die jonge kerel moge zijn met extreem rechts, het heeft ook geen zin om hen hier rechtstreeks schuld te geven. Maar nogmaals: als je over vreemdelingen steeds spreekt als gespuis, als je een wereld in het vooruitzicht stelt waarin alle vreemdelingen ofwel verdreven ofwel volledig geïntegreerd zijn, dan ben je bewust oneerlijk bezig, dan lieg je de mensen wat voor.

Ik wil zelfs toegeven dat het Vlaams Blok enige verdienste heeft gehad in het op de agenda plaatsen van deze problematiek, die aanvankelijk door de andere partijen als een vanzelfsprekendheid werd gezien, zonder dat de bevolking zich erover kon uitspreken. De meeste van de excessen uit die al te idealistische periode zijn ondertussen weggewerkt, het aantal asielzoekers is ook drastisch gedaald.

Maar vele vreemdelingen zijn dat hier nog altijd: vreemdelingen, zoals de allochtone man die hier al dertig jaar woont, in Vlaanderen, en ons op TV nog toespreekt in het Frans, dat durft geen één Franstalig minister nog, hoe hard hun huig ook onze taal geweld aandoet. En er is ook nog steeds geen begin van een oplossing voor de problematiek van de immigratie. Er zijn nog steeds geen quota, zoals dat al een eeuw in Amerika werkt. Wij weten nu dat we de inwijking niet kunnen terugdraaien, dat we geen aanzienlijke aantallen kunnen repatriëren, en dat we ook in de toekomst de grenzen niet kunnen waterdicht maken, en dat we waarschijnlijk zelfs behoorlijke aantallen vreemdelingen zullen nodig hebben. Om te overleven!

Maar we hebben er nog geen flauw idee van hoe dat moet.

Julian Barnes, Staring at the Sun, 1986

Mijn eerdere pogingen om iets van Julian Barnes te lezen leidden tot wisselend resultaat. Het veelbesproken Flaubert’s Parrot (1984) kon me destijds niet onmiddellijk boeien en werd dus terzijde geschoven. Enkele jaren geleden las ik van hem een kortverhaal in The New Yorker, en dat was wel meteen prijs. Wat me toen vooral opviel, was de heel bijzondere manier van opbouw. Spontaan dacht ik daarbij aan muziek; ik verklaar me nader.

Als je naar een muziekstuk luistert, bijvoorbeeld uit de klassieke periode, dus Mozart, Haydn, dan hoor je enerzijds thema's, invallen als het ware, goede ideeën die leiden tot melodieën en ritmes die je zonder enige moeite bijblijven. Anderzijds heb je de verwerking van die melodieën: de herhaling, door dezelfde instrumenten of door andere; de modulering, dat is de omzetting in een andere toonaard, zodat wat eerst droef klonk plots een blij gezicht krijgt; de variatie, het spelen met de noten van de melodie, die je nog wel herkent, maar die wat verandert, langer wordt of korter. En dan komt er een tweede thema, en later misschien nog een derde, en tussendoor worden de eerste twee thema’s ook nog eens hernomen. Er zijn eindeloos veel mogelijkheden, maar voor veel liefhebbers van die klassieke periode ligt de aantrekkelijkheid ervan in die ogenschijnlijk speelse maar in feite heel goed doordachte opbouw met bekende elementen, wat tot vertrouwdheid, bijna-voorspelbaarheid leidt, en dus rust geeft, en anderzijds het veranderen van die elementen, wat tot frisse, soms verrassende en altijd levendige wendingen leidt, die onze aandacht vasthouden.

Ik weet niet of Barnes bewust deze technieken uit de muziek heeft overgenomen, maar ook in dit boek, Staring at the Sun, springt de gelijkenis in het oog. Thema’s worden aangebracht, soms kwansuis, onopvallend, zijdelings, en die komen later terug, soms zelfs drie of vier maal, met dezelfde woorden, of lichtjes veranderd, in een andere context, en krijgen daar een nieuwe betekenis, die het anekdotische overschrijdt en een universele, algemeen menselijke waarde krijgt. Het verhaal wint zo aan eenheid: de concrete beschrijving van mensen en dingen, toestanden en gebeurtenissen wordt opgenomen in een groter geheel, waarin de auteur ons zijn visie aanreikt op de mens en de wereld waarin hij leeft.

Het verhaal zelf is dat van Jean, die we volgen vanaf haar zevende verjaardag tot haar 99^ste, in een periode die loopt vanaf omstreeks 1940 tot in een voor ons, nu, in 2006, nabije toekomst.

Het is niet steeds een gelukkig verhaal. Gezinnen zijn zelden een plaats waar de beide ouders en de kinderen kunnen openbloeien. Liefde is een begrip waarvoor men moeilijk een concrete invulling vindt. Tijdens de oorlog woont een jachtpiloot in bij het gezin, en dat levert gesprekken op over moed, angst, lafheid, vriend en vijand, geweld. Jean komt seksueel totaal onvoorbereid in een huwelijk terecht met een ietwat saaie politieman en kan ook geen vrede nemen met haar ondergeschikte positie die als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Wanneer ze uiteindelijk toch zwanger wordt, verlaat ze haar man. Met haar zoontje, Gregory, begint ze een dolend bestaan als losse medewerker in keukens en bars. Wanneer haar man sterft, erft ze van hem. Dat, en de ondertussen gewijzigde tijdsgeest, geeft haar nieuwe mogelijkheden en ook andere ideeën. Ze gaat reizen in het buitenland. Ze leert Rachel kennen, een van de vriendinnen van Gregory en een echte feministe. Hun gesprekken zijn hilarisch. Door het boek heen volgen we ook de wat excentrieke Oom Leslie, de ongehuwde broer van Jeans moeder, die uiteindelijk sterft in een armoedige zolderkamer.

Het laatste gedeelte van het boek speelt zich af in de toekomst, al is die sinds 1986 al flink naderbij gekomen. Barnes heeft zich toen goed geïnformeerd over de mogelijkheden van computers, en gebruikt een kruising van Big Brother (niet het TV-programma) en Internet als tegenspeler voor Gregory’s vragen over God en godsdienst, het eeuwig leven, de zin van ons bestaan, de ziel, euthanasie, zelfmoord… Ook dat is vaak komisch, met een tragische noot.

Gregory heeft op het eind drie vragen voor zijn moeder:

Is de dood absoluut? Is religie nonsens? Is zelfmoord toegestaan?

Haar antwoorden: ja, ja en neen.

Ik heb er lang over gedaan, maar vandaag is dat ook voor mij een goede basis.

Ik denk dat ik het laatst verschenen boek van Barnes, Arthur & George maar eens ga lezen. En Flaubert’s Parrot krijgt een tweede kans.

Walter Mosley, Little Scarlet. An Easy Rawlins Novel, 2004

Zoals je hieronder kan zien had ik net P.D. James’ The Lighthouse uit toen ik aan deze Mosley begon. Walter Mosley wordt vaak samen vernoemd met de ‘groten’ van het genre, de krimi. Ik had nog niets van hem gelezen, en toen ik dit boek tweedehands maar proper en in een leesbare letter aantrof, dacht ik: eens proberen.

Het contrast kon moeilijk groter zijn…

Walter Mosley is een Amerikaanse kleurling. Ik weet het, dat zou geen belang mogen hebben. Toni Morrison is dat ook, so what? In het geval van Mosley, of althans van dit boek van hem, is er weinig kans dat je ook maar even vergeet tot welke bevolkingsgroep de auteur behoort.

Het verhaal speelt zich af net na de rassenrellen in Los Angeles in 1965. De ik-figuur, Easy Rawlins, is een soort engelbewaarder in de zwarte gemeenschap. Hij wordt door de politie opgetrommeld om de moord op een zwarte jonge vrouw discreet op te helderen, om nieuwe rassenrellen te vermijden. Daar slaagt hij uiteindelijk in. In de loop van het verhaal maken we kennis met zijn familie: zijn vriendin, twee vaag geadopteerde kinderen; zijn vrienden, zijn buren, zijn werkomgeving, een aantal personen, blank en zwart die betrokken zijn bij de moord.

Als misdaadroman is Little Scarlet best goed: stevige plot, boeiende opbouw naar een aannemelijke oplossing. De personages zijn vaak goed getekend, hun taaltje leuk weergegeven.

Maar, durf ik het zeggen… het is allemaal een beetje zwart/wit, en voor Mosley is zwart wit, en wit zwart, als je begrijpt wat ik bedoel. Is het nu omwille van de omstandigheden waarin de moordzaak zich afspeelt, namelijk de rassenrellen, ik weet het niet, maar de auteur laat geen halve bladzijde, zelfs geen paragraaf voorbijgaan zonder ons met de neus op de feiten te drukken: de historische schuld van de slavenhandel, de verschrikking van de discriminatie, vroeger en ook toen nog, in 1965. Het is een zeer negatief beeld van een maatschappij, nauwelijks genuanceerd door een enkele blanke ‘good cop’. ‘The brothers and sisters’ daarentegen worden met meer begrip behandeld, ook al zijn het beroepscriminelen die niet terugdeinzen voor moord, of halve bekeerlingen die het toch nodig vinden om te liegen om aan een job te komen. Ik vermoed dat het boek geschreven is voor de zwarte gemeenschap. Maar ik heb sterke twijfels over het succes ervan bij een groot deel van de zwarte gemeenschap, dat zich zeker zal afzetten tegen al de zwarte stereotiepen: de bloedmooie jonge vrouw die na dertig seconden bereid is om met Easy naar bed te gaan; de koele moordenaar die niet zonder ‘pussy’ kan, de Loverboy die leeft van het stelen van wagens, de halfbloeden die hun huidskleur verbergen, maar ook de uiterst toegeeflijke vriendin van Easy die zeven talen spreekt en Latijn leest en iets heeft met een Afrikaanse prins, de voodoo-priesteres, de toegewijde verpleegster…

De meest ongeloofwaardige figuur is Rawlins zelf. Mosley heeft te veel in hem gestopt, hij wordt een Homerische held: groot, sterk, succes bij de vrouwen van alle leeftijden, begrijpend, vrijgevig, filosofisch, moreel onaantastbaar, intelligent, onuitputtelijk zelfs na dagen zonder slaap en met ettelijke kogels in zijn lichaam… Je weet uiteindelijk niet wat je aan hem hebt: nu eens is hij een van de zwarte oproerkraaiers, snel met zijn vuisten zonder veel aanleiding, en al even snel met zijn erecties, dan weer is hij een vaderfiguur die ook voor open doel niet scoort, en geld geeft voor het tweedekansonderwijs van de donkere schone.

Voor mij was Walter Mosley een teleurstelling, dat zal wel al duidelijk zijn. Little Scarlet is een boek dat zwarte suburb-jongeren van ongeveer 12 tot 15 kan aanspreken, vermoed ik. Naar verluidt is lezen voor die groep helaas geen grote prioriteit…

P. D. James, The Lighthouse, 2005

Als je in tweedehandsboekenwinkels rondsnuffelt, vind je vaak boeken van P.D. James. Ik vermoedde lang dat het om een auteur van bestsellers ging, een soort van boeken dat nu niet bepaald vooraan op mijn verlanglijstje staat. Onlangs verscheen dit boek van haar, The Lighthouse, en het kreeg een genuanceerde, positieve bespreking in Knack. Toen ik het bij De Slegte als hardcover voor minder dan de helft van de prijs kon op de kop tikken, liet ik die kans niet voorbijgaan. En ik heb het me niet berouwd.

Thrillers, mystery, crime, wij associëren het vrijwel steeds met Amerikaanse auteurs. En dat is onterecht. John Le Carré bijvoorbeeld was en is het beste in zijn genre, wat we de politieke spionageroman kunnen noemen. Veel van de werken van James zijn verfilmd of in series gegoten, Inspector Dalgliesh is ook bij ons geen onbekende. De auteur is dat grotendeels wel. Zij werd geboren in Oxford in 1920 (!), studeerde in Cambridge en werkte lange tijd in overheidsdienst. Zij heeft zowat alle prijzen gekregen in haar vakgebied, naast eredoctoraten en eervolle posities in de literaire en de publieke wereld. Het was voor mij althans een zeer aangename kennismaking met een erg bijzonder auteur; ik heb meteen nog drie andere romans van haar hand gekocht…

P.D. James’ laatste roman is een klassieke politieroman, of een police procedural. Van bij pagina 1 weten we dat er een lijk is en dat het ten minste een verdachte zelfmoord is, of anders moord. De auteur leert ons vervolgens alle betrokkenen kennen: de politie, van hoog tot laag, en de personen die met de overledene te maken hadden: zijn familie, de bedienden van het eilandverblijf waar de gebeurtenissen zich afspelen. Al bij al een erg beperkt aantal personen, die een voor een door de auteur in de spotlights gezet worden. Wij leren hun achtergrond kennen, en hun verhoudingen tot elkaar. Zij praten met elkaar, leven gedurende enkele dagen samen op een klein eiland. Het ziet ernaar uit dat iedereen wel een reden had om de man, een beroemde auteur, niet in het hart te dragen, of zelfs te vermoorden. Iedereen blijft verdacht, maar zeer duidelijke aanwijzingen krijgen we niet. In die zin is het geen echt “whodunit”, een zoektocht, ook voor de lezer, naar de moordenaar aan de hand van schrander verborgen clues, maar veeleer een zeer geslaagde beschrijving van een aantal personen die door omstandigheden bijeen gebracht zijn. De ontrafeling van de misdaad zelf is bevredigend, aanvaardbaar, maar nauwelijks spectaculair of onverwacht, en speelt zich af in een kort hoofdstuk aan het einde van het boek, we zijn dan op pagina 292 van de 323 die het boek telt. Het is meer een aanleiding voor verdere toelichting bij het leven van de schuldige en zijn verhouding tot de mensen om hem heen, dan een briljant hoogstandje waarin al de verspreide sporen en dwaalsporen door een briljante detective worden opgelost.

Dat is waar P. D. James schittert: de personen die wij mogen ontmoeten zijn de moeite waard. Het zijn levensechte mensen, met hun kleine kanten en hun eenvoudige pleziertjes, zoals een tas hete thee of een ietwat betere wijn, of een geslaagde osso bucco, of een wandeling langs de kust. Zij hebben ook een verleden, soms generaties ver, dat hun leven maakt tot wat het is, in goede en kwade dagen. Er worden interessante en zelfs belangwekkende hedendaagse thema’s aangesneden, door personages die er direct bij betrokken zijn. De wereld die ons wordt geschetst is onze wereld, en dat het toevallig om een eiland gaat voor de kust van Engeland, maakt het voor ons hier in Vlaanderen net iets meer exotisch, zodat onze interesse gewekt wordt en onze nieuwsgierigheid ruimschoots bevredigd.

Ik had jaren geleden de gelegenheid om kennis te maken met sommige plaatsen in Engeland die hier worden beschreven, en met een aantal personen die in dit boek perfect op hun plaats zouden geweest zijn. Ik verbleef zelfs een aantal keer in Holcombe House, net buiten Londen, en ontmoette een lid van een adellijke familie die een eiland bezaten als dat in het boek. Het maakte voor mij het verhaal des te geloofwaardiger en bracht aangename herinneringen terug aan een land waar ik me wellicht thuis zou kunnen voelen.

En dat is iets wat ik bijvoorbeeld over Amerika nooit zou zeggen.

Wij beschouwen allerlei immigranten als vreemden, omdat ze onze cultuur niet kennen. Voor de inburgering gaat men nu handboeken opstellen en wellicht ook examens afnemen.

Maar hoe goed is onze eigen kennis van ons cultureel erfgoed? Even testen? De antwoorden vind je gemakkelijk op het net.

Korps, ofte lettergrootte

Wij staan er niet meer bij stil: een druk op de knop bepaalt het lettertype dat we gebruiken, een tweede klik, en ook de grootte van de letters is bepaald of gewijzigd. Het was ooit wel anders.

Letterzetters in drukkerijen moesten loden letters een voor een uit kasten bijeenrapen, de onderkast voor de gewone letters, de bovenste kast voor de hoofdletters. In het Engels spreekt men nog altijd van upper en lower case. Wij kennen die kasten als toonkasten voor verzamelobjecten.

De letters waren in spiegelbeeld, zodat de afdruk dat niet was, en werden op een letterhaak in de volgorde van de tekst gerangschikt, van achter naar voor en ondersteboven. Zelfs met die drievoudige handicap gebeurde dat zelfs voor ingewikkelde teksten en minuscule lettergroottes met een verbazingwekkende snelheid en zonder al te veel tussenkomsten van de beruchte zetduivel.

Als je eens wil zien hoe het vroeger in zijn werk ging, breng dan een bezoek aan het Plantijn-Moretusmuzeum in Antwerpen, erkend als werelderfgoed en inderdaad een van de interessantste en mooiste plekjes van ons land en zelfs van de hele wereld, echt waar!

Op onze PC zien we de lettergrootte uitgedrukt in een cijfer: voor platte tekst, dus alles behalve de titels en de voetnoten en zo, is 10 zowat de norm, 12 is aan de grote kant, 8 is al lastig voor senioren. Maar 10 wat? Geen centimeters of millimeters, dus wat dan wel? Waar komt die aanduiding van de grootte vandaan?

De eenheid van lettergrootte, of de korpsgrootte, is de punt. We spreken dus van 10 punt etc. Dat gaat terug op een zeer lange traditie in de drukkunst, die in West-Europa haar opbloei kende rond 1500. Aanvankelijk deed iedereen wat hij wou met de vorm en de afmetingen van de letters, maar stilaan kwam er de nood aan een ordening, het is nu eenmaal gemakkelijker te spreken van 10 punt dan van ‘ongeveer zó groot’.

De eerste succesvolle poging was die van Pierre Simon FOURNIER (le Jeune, 1712-1768). De courante lengtemaat in die tijd was de voet, zoals nu nog in de Angelsaksische wereld, en onze voeten zijn, met de nodige variatie, ongeveer 30 centimeter lang. Die voet was toen onderverdeeld in een twaalfdelig stelsel, nog een traditie die Napoleon drastisch en definitief afschafte en die in enkel Amerika en Engeland is blijven voortleven. Er waren twaalf duim in een voet, elke duim was twaalf lijnen groot, en elke lijn had 12 punten. Fournier stelde voor om een typografische eenheid te nemen die wat groter was de al te kleine theoretische punt (0,18 mm, of bijna onzichtbaar…), namelijk twee dergelijke punten, dus 0,36 mm. Dat was in 1764.

Een letterteken, gemeten van het hoogste punt van de k tot het laagste punt van de q, bijvoorbeeld, was dan bijvoorbeeld 12 punt groot, een courante maat, die men ook wel cicero noemde, waarschijnlijk omdat een belangrijke vroege uitgave van die Romeinse auteur in die lettergrootte gezet was.

Ondertussen was de voet ook gestandaardiseerd in de pied du roi die in onze maten 32,84 cm zou geweest zijn. De typografische punt daarvan afgeleid door François Ambroise DIDOT (1732-1795) in 1775 was dus iets groter: 0,376 mm. Twaalf punt Fournier is even groot als elf punt Didot. In Europa gebruikte iedereen al gauw de Didot-punten en dat bleef zo tot op heden. Uitgerekend in België is men zeer lang Fournier-punten blijven gebruiken in onze drukkerijen.

Maar… met Napoleon kwam het metriek stelsel in voege in ongeveer heel Europa. Tradities sterven langzaam, en in de drukkerswereld nog het traagst. Rond 1880 stelde Berthold, de belangrijke Duitse fabrikant van lettertypes voor om 30 cm gelijk te stellen met 798 punt. Dat maakt dat een punt 0,3759 mm is. Dat werd dan weer afgerond tot 0,375 mm, of 3/8 mm.

En dat is nog niet het einde van het verhaal. In Engeland en later Amerika was er een heel andere evolutie. Daar vertrok men van een bekend lettertype, de pica, letterlijk (c’est bien le cas de le dire) de ekster. Die werd onderverdeeld in 12 punten. Zes pica-punten was een inch, de plaatselijke duim, maar ook die lag nog niet helemaal vast… Rond 1885 vond men het ginds ook welletjes, en werd de grootte van de pica-punt vastgelegd: 35 cm is 83 pica van 12 punt, dus 996 punt; de pica-punt is dus 0,3541 mm.

De Europese Unie heeft beslist dat alle maten in het metriek stelsel moeten weergegeven worden, dus ook die in de drukkerswereld. Maar ik heb de stellige indruk dat men nog altijd met lettergroottes werkt die in punt uitgedrukt zijn, net zoals wij doen op onze PC. Welke punten dat zijn, Fournier, Didot, Berthold, pica, wie het weet mag het zeggen.

Mensen houden vaak op een bijna onredelijke manier vast aan tradities uit het verleden. Als dat het geval is voor iets zo onschuldigs als de grootte van onze letters, dan is dat eigenlijk ook niet erg. Het leek me interessant om even terug te gaan in de geschiedenis en zo te zien wat de achtergrond is van iets waar we dagelijks mee omgaan.

Ik ben geboren in 1946. Vanaf mijn prille jeugd was de verkenning van het heelal sterk aanwezig in mijn leefwereld. Rond Sinterklaas zag je in de winkels fascinerend speelgoed: robots met lichtjes die echt konden bewegen en geluid maken, speeltuigen die de reis naar de maan voorstelden, met satellieten, raketten en futuristische rijtuigen. In strips zoals Blake en Mortimer en in de weekbladen voor de jeugd zoals Kuifje en Robbedoes en zelfs Mickey Mouse waren er science fiction verhalen. Kinderen van meer begoede ouders hadden prachtig geïllustreerde uitgaven van boeken over het zonnestelsel. Als jonge snaken maakten we zelf raketten, we wisten wat de ontsnappingssnelheid van de aarde was, kenden Phobos en Deimos, de manen van Mars. Later, toen we naar de Boekerij gingen, de bibliotheek, vonden we ook boeken over verre planeten en over hoe de toekomst eruit zou zien.

In de periode na 1968 begon ik meer intensief SF te lezen. Er waren uitstekende reeksen in het Nederlands, ook in de plaatselijke bibliotheken, en ik verslond de laatste nieuw aangekomen afleveringen gretig. Ondertussen was ik door mijn beroep beter Engels gaan lezen en spreken, en ik stortte me op de onuitputtelijke voorraad van Engelstalige SF. Vrienden brachten pockets mee uit de States, ik reisde bijna elk jaar naar Engeland en kocht daar dozen vol tweedehandse SF, naast algemene literatuur. De kasten raakten vol, ik bouwde een wandmeubel in de woonkamer, en ook dat raakte vol. Er verscheen een Vlaams sfanzine, SFAN, en ik won een abonnement met ingezonden stukjes over Tolkien, over wat SF is…

Ik weet niet meer wanneer dat stilgevallen is. De SF-bibliotheek verhuisde van de woonkamer naar de kamer van mijn oudste zoon.

Onlangs wou ik de draad weer opnemen. Theodore Sturgeon was een auteur die me was bijgebleven, misschien vooral omdat hij een eerder uitzonderlijke plaats innam in het SF Pantheon. Hij was een ernstige auteur, geen frivole space-opera schrijver. Hij bracht thema’s als seks en samenleving met aliens in het genre, op een beschaafde manier. Zijn fantastisch universum stond dichter bij onze echte wereld dan bij de meeste anderen. Op internet ontdekte ik dat men zijn verzamelde verhalen had uitgegeven in tien volumes. Ik begon die te verzamelen, weer via het net.

Dat leerde me waar en hoe je nu het best en zuinigst boeken kan kopen. Boekhandels, zelfs in onze hoofdstad, bleken duur en hun stock was beperkt. Amazon heeft alles, ook tweedehands aan spotprijzen, maar bestellen in het buitenland is al bij al nog omslachtig, de verzendkosten vrij hoog. Proxis is een soort Belgisch Amazon, maar enkel voor nieuwe boeken, en met een beperkter aanbod. Ik bestelde onlangs de laatste twee afleveringen, nummers 2 en 3, in de States, benieuwd wanneer en hoe ze aankomen.

Wat is SF? Er is zo oneindig zoveel SF geschreven in alle mogelijke talen en vormen, en ondertussen ook al zoveel óver SF, dat ik mij niet zal wagen aan een diepe analyse. Toch enkele gedachten.

Iemand zei me ooit dat SF niets anders is dan een What if? variatie. Stel dat de aarde ophoudt met draaien: wat zou er dan gebeuren? Stel dat we in de tijd konden reizen, dat er andere levende wezens zijn op andere planeten, dat we gedachten kunnen lezen… SF zou dus een van de beperkingen of gewoonten van onze wereld wegnemen of wijzigen, en daar ga je. Dat is inderdaad wat het geval is in het overgrote deel van de SF-literatuur. Spielerei, niet veel meer dan dat.

Maar de betere verhalen hadden iets meer, gingen verder, dieper. Ze gebruikten het What if? schema om onze bestaande wereld te beschrijven, om bepaalde aspecten te benadrukken, om tendensen die onderhuids leefden of nog niet overal even duidelijk opdoken, te releveren en af en toe ook te waarschuwen. SF dus als kritiek op de maatschappij. Niet louter ergens een parameter veranderen en zien wat de machine doet, maar aan de hand van een verstoring van de normale wereldorde tonen wat er zou kunnen gebeuren, of wat er aan het gebeuren is: de manipulatie van de media, dictatoriale regimes, hoofdstedelijk geweld, walled societies, het gevaar van de bewapeningswedloop, migratie en de bestrijding en de gevolgen ervan, ecologische rampen, samenleving in een post-rurale maatschappij, technologische ontwikkelingen en hun weerslag op onze wereld, utopieën als waarschuwing voor wat er verkeerd gaat in de maatschappij. Waarschijnlijk is het dat wat mij en vele anderen zo aantrok in SF.

Recente literatuur heeft vaak een voor- of nawoord waarin de auteur personen dankt die hem hebben bijgestaan, niet alleen met technische hulp of het nalezen, maar ook met inhoudelijke gegevens en materiële informatie. Soms is er een hele literatuurlijst, waar je kan zien waar Abraham de mosterd haalt.

(Die uitdrukking, zo vertelde me ooit de minzame Professor Oud Testament Chris Brekelmans, die onlangs overleed, heeft niets met mosterd te maken, maar alles met mutsaard of mutserd, dat is volgens Van Dale een takkenbos, materiaal voor de brandstapel, en dat had Abraham nodig in het bekende verhaal in Genesis 22 over het brandoffer van zijn zoon Isaak.)

Meer en meer is er verifieerbare informatie in de literatuur, in de plaats van de fantasie van de auteur. Het werk van schrijvers als Ed McBain en andere bekende auteurs van politieromans wordt vooral geprezen om hun nauwkeurige en realistische beschrijving van wat er precies gebeurt in de recherche, men noemt dat soort romans ‘police procedurals’. Grote uitgevers hebben fact checkers in dienst die napluizen of een auteur zich niet ‘vergist’ heeft, door bijvoorbeeld te stellen dat in een bepaald jaar 29 april op een zondag viel in plaats van een zaterdag. John Le Carré staat bekend om zijn zeer gedetailleerde beschrijvingen van plaatselijke toestanden, weersomstandigheden etc.

Je zou denken dat de SF-auteur een veel grotere vrijheid heeft: zijn wereld is totaal verzonnen, hij hoeft niets na te kijken, mag de meest waanzinnige verhalen verzinnen over werelden en wezens die niet echt bestaan. En dat gebeurt ook vaak. Er zijn heelder cycli van dergelijke verhalen, zeker in de Fantasy-literatuur, die als we de verkoopcijfers mogen geleven nog meer adepten heeft dan SF. Dat lijkt me echter puur escapisme: je wordt meegenomen naar een totaal andere wereld en vergeet daardoor die waarin je leeft, waarin jongelui elkaar ombrengen voor een gadget, waarin autoconstructeurs alsmaar snellere wapens, sorry wagens maken en wij hoofdschuddend de jonge verkeersdoden tellen…

Dat escapisme heeft me nooit lang kunnen boeien. Frank Herbert’s Duin, dat ik op aanraden van een vriend las in 1969, was ongemeen boeiend, niet omdat het me verplaatste naar een andere wereld, maar omdat het me met de neus op allerlei zeer reële problemen van onze aarde drukte, zonder ooit een saaie allegorie te worden. De vele vervolgen waren veeleer met de verzonnen werelden bezig, en dus legde ik die na een aantal pagina’s opzij.

De beste SF is dus evenzeer gebonden aan de werkelijkheid zoals ze is, maar op een andere manier. Ze beschrijft niet de wereld zoals hij is, en ook niet een puur imaginaire wereld, maar ónze wereld zoals hij zou kunnen zijn, als we niet opletten, of zoals hij zou horen te zijn, als we wat beter zouden opletten.

In de vrije tribune van Knack nr. 17 van 26 april 2006 heeft ene Evert Van Wijk het over de communicatieperikelen van Inbev en spuit zijn kritiek op zijn Belgische collegae. Hij verwijt hen een kerktorensyndroom.

Hijzelf gaat evenwel tweemaal in de fout. Enerzijds schrijft hij: "dat het bedrijf kansen liet liggen om NIET zijn kant van het verhaal ... te brengen." Dat is een dubbele ontkenning, en dat mag bij ons alleen in West-Vlaanderen en Suid-Afrika.

Waar hij de planeten helemaal misslaat is in de eerste paragraaf: "Hun communicatievisie op Inbev lijkt op het geloof dat niet de zon om de aarde, maar de aarde om de zon draait..."

En ik die dacht dat de aarde inderdaad om de zon draait.

Maar misschien niet in Nederland. Of niet van uit het oogpunt van communicatieadviseur en mediatrainer Evert Van Wijk. Dit lijkt me erger(lijker) dan wat hij ons Belgen verwijt: denken dat België het middelpunt van het heelal is. Dat mag hoogmoed zijn, maar er is ten minste geen astronomisch bezwaar.

Overigens staan er nog wel enkele pareltjes in zijn tekst, zoals een geval van de 'haarziekte': “de biergroep en haar klanten... “ En wat is een “eveneens gewaardeerde collega”?

Misschien toch even zijn teksten laten nalezen door iemand van het zesde leerjaar?

Martin CRUZ SMITH, Tokyo Station, 2002

Gorki Park (1981), Polar Star (1989) en Red Square (1992), de eerste drie in de reeks Arkady Renko-verhalen, waren gesitueerd in het stormachtige nieuwe Rusland. Rose (1996) is Engeland in 1872 en Gypsy in Amber (1973) toont ons een stuk van Amerika in de 60s.

Tokyo Station (2002), in de US gepubliceerd onder de titel December 6, zet ons terug naar die fatidieke datum in 1941, in Japan. Terwijl in West-Europa en in Rusland het pleit al beslecht lijkt en Japan China is binnengevallen, bereidt Japan zich in het geheim voor op een confrontatie met het koloniale United Kingdom in Azië en met de US, eveneens rivaal in de Pacific. Wij weten dat de aanval op Pearl Harbour staat te gebeuren, maar de auteur houdt zich wijselijk ver van de aanval zelf en van alle rechtstreekse voorbereidingen.

Wat we wel krijgen is het leven in Tokyo in de periode net voor de aanval: het dagelijkse leven van de burger, de bureaucraat, de zakenman, de militair, de politicus, de buitenlandse correspondent, de missionaris, de hoeren, geisha’s, kunstenaars, dronkaards.

Hoofdfiguur is Harry Niles, zoon van Amerikaanse missionarissen in Japan, maar als kind opgegroeid in Japan onder de Japanners. We krijgen in flash back verhalen uit zijn kindertijd, jeugd, en zijn ervaringen in China tijdens de verovering door Japan. Personages duiken op in verschillende periodes en verschillende plaatsen. Harry is een marginale figuur: louche zakenman, con man, maar dan een met een geweten. Hoe hij overeind blijft in een tijd en een wereld die in lichtelaaie staat is een boeiend, vaak meeslepend verhaal. Cruz Smith is de meester van het sprekende detail, dat je onmiddellijk vertrouwd maakt met de meest vreemde gewoonten, streken en gebeurtenissen.

Het leuke met de boeken van Cruz Smith is dat je ze, althans in het Engels, kan kopen voor geen geld, bijvoorbeeld in De Slegte. Dat is ook zo voor Michael Connelly, PD. James, John Fullerton, Walter Mosley en nog vele andere bestsellende thrillers en detectives. Van P.D. James kocht ik er onlangs het pas verschenen The Lighthouse voor € 8 hardcover, terwijl die nieuw in de rekken staat in Club voor € 18. Voor nieuwe Nederlandstalige merkwaardig afgeprijsde boeken kan je in Leuven niet beter zijn dan in Het paard van Troje. Ik vertoef ook graag in ’t Profijtelijk Boeksken in Westerlo, massa’s tweedehands, en binnenkort openen die ook een zaak in Leuven. We zijn verwend.

Summum ius, summa iniuria

Spreuken in het Latijn, ik zal het niet meer afleren. Ik hield er al van op school, die paradigmata van Geerebaerts Spraakkunst blijven je de rest van je leven bij. Later vond ik het heerlijk grasduinen in de verzamelingen in de appendices van woordenboeken en in nuttige boekjes met citaten en verklaring van uitdrukkingen in vreemde talen.

De spreuk die ik hierboven vermeld betekent, in al haar gebalde symmetrie: het hoogste recht, het hoogste onrecht.

Als we er even over nadenken, zien we de betekenis wel in: je kan de rechtspraak zo extreem maken, dat er geen recht meer geschiedt, maar een onrecht.

Het is een gedachte die in de geschiedenis wel vaker moet opgekomen zijn, anders hadden we geen spreuk, of waren we ze vergeten. Nee, de laatste jaren hebben we volop de gelegenheid gehad om ze te debiteren, mochten we ons genoeg Latijn herinneren, natuurlijk.

We denken aan een rechtszaak tegen milieuvervuilers, waar het hof, zo heet dat, waar het hof oordeelde dat de rechten van de verdediging geschonden waren omdat de overtreders al eerder hadden getuigd voor een parlementaire onderzoekscommissie.

We horen het bijna elke dag: de beschuldigden, van wie de schuld vaststaat, worden vrijgesproken wegens procedurefouten. Of omdat de feiten verjaard zijn.

Er is de ongelooflijke achterstand bij zowat alle rechtbanken.

Het hoogste rechtscollege, de Raad van State, genitief en al, wordt geplaagd door een stortvloed van beroepskwesties, ingediend door al dan niet malafide of al te commercieel ingestelde advocaten van asielzoekers, en kan die en andere zaken niet tijdig afhandelen.

Het circus rond de overlast van onze nationale luchthaven is nog lang niet aan zijn laatste voorstelling begonnen.

De taal van het gerecht is … wartaal, geen mens die begrijpt waarom men een Middelnederlands koeterwaals nodig heeft om eenvoudige zaken uit te leggen.

Er is de steeds verder toenemende regelgeving, zo heet dat: regelgeving. En daarin overdrijven heet dan regelneverij, echt waar.

Het gerecht en al wat erbij hoort leeft in een andere wereld, lijkt het wel, met niet enkel een eigen taal, en dure specialisten om namens de burger in die taal te spreken, maar met eigen protserige gebouwen, zoals het justitiepaleis in Brussel, dat enorme sommen opslorpt voor een restauratie, een betere zaak waardig, of dat in Antwerpen, dat misschien wel mooi is, maar kan het niet voor wat minder? Kijk eens naar de scholen waar onze kinderen opgevoed worden: daar is dan weer geen geld voor. Natuurlijk is er ook een eigen mode: toga’s in alle kleuren, eretekens, hermelijnen kragen, het lijkt wel de heiligbloedprocessie.

En er lijkt geen verandering te komen in die toestand. Onlangs hoorden we nog over een poging om de taal begrijpelijker te maken. Wat die opperrechter ons voorlas als een arrest (?) nieuwe stijl zoude zelfs Brusselmans niet aandorsten te boekstaven.

Er is nu snelrecht, zegt men ons, maar wie heeft dat ooit in concreto in het werk gezien? Men arresteert supergevaarlijke terroristen, na jarenlange observatie… Eer Dutroux voor het gerecht kwam in wat voor iedereen een uitgemaakte zaak was, gingen eindeloze jaren voorbij.

Onze maatschappij is ingewikkeld, akkoord, en het wordt steeds erger, precies omdat men alles in regels wil vastleggen. En wie legt die regels vast? Een steeds groeiende groep hooggeleerden, juristen, criminologen, kabinetsmedewerkers, vrijgestelden, lobbyisten, experts, deskundologen. En de politiek doet daar met gusto aan mee, de decreten worden sneller geschreven dan ze kunnen gedrukt worden. Het lijkt wel dat een minister afgerekend wordt op het aantal pagina’s wetteksten dat hij of zij in het Staatsblad kan krijgen.

Om naar onze spreuk terug te keren: natuurlijk zijn al die regels bedoeld om onze maatschappij zo fatsoenlijk mogelijk te laten functioneren en eenieders rechten te vrijwaren. Men streeft dus naar het summum aan ius. Maar daardoor precies wordt alles zo ingewikkeld, ondoorzichtig en irrelevant dat iedereen, ook specialisten, afhaken. Er zijn duizenden regels die zeker met de beste bedoelingen geschreven zijn, maar die werkelijk nergens op slaan. Vandaar: summa iniuria, het toppunt van rechteloosheid. Iniuria betekent overigens ook: verwonding, pijn, zoals in het Engels: injury. Men kan zijn recht niet halen, omdat men het niet kent, niet kan kennen. Sociale voordelen worden niet opgeëist omdat de kansarmen voor wie ze bedoeld zijn, noch de welmenende sociale assistenten er enig idee van hebben dat ze bestaan.

Wellicht ben ik niet de enige die af en toe overweegt om een deel van zijn rechten af te staan voor wat sneller recht, voor wat duidelijkheid, voor wat meer aanvoelen dat recht is geschied.

Maar het zit er niet aan te komen. Vandaag wordt gestemd op een amendement (!) op een wetsvoorstel ertoe strekkende dat bij adoptie door holebi-koppels een van de echtgenoten de werkelijke ouder zou zijn van het te adopteren kind. Denk nu niet dat het ook de biologische ouder moet zijn, nee, hij of zij kan het kind ook geadopteerd hebben. Of het koppel kan samen een kind adopteren, en dan moet eerst de ene… Ik begrijp dat je al niet meer volgt. Geen mens kan dat nog, maar in het parlement kunnen ze daar dagen mee bezig zijn, als ze het niet te druk hebben met filibusteren, in het Vlaams: staan lullen om de tijd te vullen. Op onze kosten. In onze naam.

In het Latijn zegt men dan: corruptio optimi pessima. Of hoe de afgang van onze hoogst geplaatsten het meest te betreuren valt.

Arm Vlaanderen.