Toevoegingen

bij de

Filosofische Gedachten

Denis Diderot

Twijfel over religieuze kwesties moeten we helemaal niet als oneerbiedig beschouwen, maar veeleer als goede werken, wanneer het gaat om iemand die nederig zijn onwetendheid erkent, en ze hun oorsprong vinden in de vrees om God te mishagen door afbreuk te doen aan de redelijkheid.

Als we enerzijds aanvaarden dat er een overeenkomst bestaat tussen de menselijke rede en de eeuwige redelijkheid die God is, maar anderzijds aanvoeren dat God van ons eist dat we onze menselijke rede laten varen, dan is dat zo goed als stellen dat hij alles en niets wil.

Als God die ons onze rede heeft gegeven, van ons vraagt dat we haar opgeven, dan is hij een goochelaar die doet verdwijnen wat hij eerst gegeven heeft.

Als ik afstand doe van mijn rede, dan heb ik niets meer dat me leidt. Ik moet dan blindelings een ander principe volgen en de veronderstelling voor waar aannemen die nog ter discussie staat.

Als de rede een geschenk uit de hemel is en als we hetzelfde zouden kunnen zeggen van het geloof, dan heeft de hemel ons twee geschenken gegeven die incompatibel en tegenstrijdig zijn.

Om die moeilijkheid op te heffen, moeten we zeggen dat het geloof een schimmig principe is, iets dat niet bestaat in de werkelijkheid.

Pascal, Nicole en nog anderen hebben het volgende verklaard: ’als God al de onschuldige kinderen straft met eeuwige verdoemenis voor de fouten waaraan hun ouders zich hebben schuldig gemaakt, dan is dat een hoogstaande stellingneming, die niet in strijd is met de rede.’ Maar wat is dan nog een uitspraak die strijdig is met de rede, als een die zo duidelijk godlasterlijk is, het niet is?

Ik ben in de nacht verdwaald in een uitgestrekt woud en ik heb alleen maar een stukje kaars om me te leiden. Komt daar een onbekende aan die me zegt: beste vriend, blaas je kaars uit, dan zal je beter de weg vinden. Die onbekende is een theoloog.

Als mijn rede van hierboven komt, dan is het de hemel die daardoor tot mij spreekt; dan moet ik wel luisteren.

Of iemand een verdienstelijk mens is of niet, heeft niets van doen met het gebruik van de rede. Al de goede bedoelingen ter wereld kunnen een blinde nog geen kleuren leren onderscheiden.

Ik moet de evidentie onderkennen waar ze te vinden is, en de afwezigheid van evidentie waar ze niet is, tenzij ik achterlijk ben. Maar achterlijkheid is een ongeluk, geen misdaad.

De maker van de natuur deelt geen beloningen uit voor wie blijk heeft gegeven van scherpzinnigheid. Hij zal dan ook geen straf uitspreken over wie een dwaas is geweest.

Hij zal je zelfs niet bestraffen omdat je een booswicht bent geweest. Hoezo! Ben je dan niet al ongelukkig genoeg geweest dat je een booswicht was?

Elke deugdzame bezigheid gaat gepaard met een innerlijke voldoening. Elke misdaad, met wroeging. Los van alle schaamte of wroeging kent ons verstand een afkeer voor deze of gene zaak. Ze te geloven of te verwerpen is dus geen kwestie van deugd of misdaad.

Als we om het goede te doen ook nog genade nodig hebben, wat was dan het nut van de dood van Jezus Christus?

Als er voor elke geredde honderdduizend verdoemden zijn, dan is de duivel altijd in het voordeel, en hij heeft niet eens zijn zoon moeten overleveren aan de dood.

De god van de christenen is een vader die zich zeer bezorgd toont over zijn appelen, maar veel minder over zijn kinderen.

Ontdoe een christen van zijn vrees voor de hel, en je ontdoet hem van zijn geloof.

Een godsdienst die waarachtig is, van belang voor alle mensen, altijd en overal, moest wel eeuwig, universeel en vanzelfsprekend zijn. Geen enkele godsdienst heeft die drie eigenschappen. Dus is drie keer bewezen dat ze allemaal vals zijn.

Feiten waarvan slechts enkele mensen getuige kunnen zijn, volstaan niet om een godsdienst te bewijzen die door iedereen ter wereld op dezelfde wijze moet geloofd worden.

De feiten waarop men de godsdiensten steunt, zijn antiek en wonderbaarlijk, met andere woorden zo verdacht als maar enigszins kan als bewijzen voor een totaal ongeloofwaardige zaak.

Het evangelie bewijzen met een mirakel, dat is iets dat absurd is, bewijzen met iets dat tegennatuurlijk is.

En wat gaat God aanvangen met al diegenen die nooit over zijn zoon hebben horen spreken? Zal hij de doven bestraffen omdat ze het niet gehoord hebben?

Wat gaat hij doen met al diegenen die wel van zijn godsdienst gehoord hebben, maar die er geen hoogte konden van krijgen? Zal hij de pygmeeën bestraffen omdat ze niet konden lopen met zevenmijlslaarzen?

Waarom zijn de mirakels van Jezus Christus echt gebeurd, en die van Aesculapius, Apollonius van Tyana en van Mohamed niet?

Zijn alle joden die in Jeruzalem waren dan bekeerd bij het zien van de mirakels van Jezus Christus? Helemaal niet. Ver van in hem te geloven, ze hebben hem gekruisigd. We moeten wel gaan geloven dat die joden heel bijzondere mensen waren. We hebben gezien hoe overal de mensen overtuigd worden door een vals mirakel, terwijl Jezus Christus zelf met het joodse volk er niets van terecht bracht met eindeloos veel echte mirakels.

We moeten het belang van precies dat mirakel onder de aandacht brengen, het ongeloof van de joden, en niet dat van de verrijzenis.

Zo zeker als twee plus twee vier is, zo zeker is het dat Julius Caesar werkelijk bestaan heeft. Het is zo zeker dat Jezus Christus heeft bestaan als Caesar. En dus is het zo zeker dat Jezus uit de doden is opgestaan, als dat hij of Caesar ooit geleefd hebben. Wat een logica! Dat Jezus en Caesar bestaan hebben is geen mirakel.

In de biografie van Monsieur de Turenne staat dat toen er ooit een brand uitbrak in een huis, de aanwezigheid van gewijde hosties de brand meteen deed ophouden. Juist. Maar in de geschiedenisboeken lezen we ook dat een monnik ooit een hostie vergiftigde; toen de Duitse keizer ze innam, viel hij meteen dood.

Ofwel ging het daar om iets heel anders dan louter de gedaante van brood en wijn, ofwel moeten we aannemen dat het vergif opgegaan is in het lichaam en het bloed van Christus.

Dat lichaam beschimmelt, dat bloed wordt azijn. God wordt op zijn altaar opgegeten door de mijt. Domme mensen, onnozele halzen, open toch jullie ogen!

De godsdienst van Jezus Christus, verkondigd door onwetenden, heeft de eerste christenen opgeleverd. Diezelfde godsdienst wordt vandaag gepredikt door geleerde doctors, maar levert enkel nog ongelovigen op.

Men voert aan dat door zich te onderwerpen aan een wettig gezag, men niet meer hoeft te redeneren. Maar waar ter wereld vinden we een godsdienst die een dergelijk gezag niet heeft?

Het is de opvoeding als kind die een moslim verhindert gedoopt te worden. Het is de opvoeding als kind die een christen verhindert zich te laten besnijden. Het is de rede van de volwassene die zowel het doopsel als de besnijdenis misprijst.

Bij Sint-Lukas lezen we dat God de Vader groter is dan God de Zoon: pater major me est. Nochtans, en in tegenspraak met een zo formele uitspraak, veroordeelt de kerk elke gewetensvolle gelovige die het letterlijk houdt bij die woorden van het testament van de Vader.

Als de autoriteiten zo vrijelijk kunnen beschikken over de betekenis van deze passage, terwijl er in de hele Schrift geen één is die meer precies is dan deze, dan is er geen enkele passage waarover we ons sterk kunnen maken dat we ze goed verstaan, zonder dat de kerk er van nu af aan om het even wat kan van maken.

Tu es Petrus etc., is dat de uitspraak van een god of een gril zoals die van Etienne Tabourot, heer van Accords?

In dolore paries, in smart zult gij kinderen baren, zegt God tot de leugenachtige vrouw. Wat hebben al de vrouwelijke dieren hem misdaan, dat ook zij barensnood kennen?

Als we pater major me est naar de letter moeten nemen, dan is Jezus Christus God niet. Als we hoc est corpus meum letterlijk moeten geloven, dan heeft hij zich met zijn eigen handen aan zijn apostelen uitgereikt. Dat is al even absurd als zeggen dat Sint-Denijs het hoofd gebogen heeft nadat men het afgehouwen had.

Men zegt dat hij zich terugtrok op de Berg van Olijven om te bidden. En tot wie bad hij? Tot zichzelf.

Een God, die God doet sterven om God te sussen, een mooie uitdrukking van de baron de la Hontan. Er staat minder zinvols in honderd folianten geschreven voor of tegen het christendom, dan in de satire van deze twee regels.

Als we zeggen dat een mens bestaat uit sterkte en zwakheid, uit inzicht en verblinding, uit kleinzieligheid en grandeur, dan maken we het proces niet op van de mens, maar zeggen we wat hij is.

De mens is zoals God of de Natuur hem gemaakt heeft. God of de Natuur maakt niets slechts.

Wat wij de péché originel noemen, is bij Ninon de L’Enclos le péché original.

Het is een grove schaamteloosheid om de overeenstemming van de evangelisten aan te halen, terwijl er bij de enen zeer belangrijke feiten vermeld staan waarover bij de anderen met geen woord gesproken wordt.

Plato onderkende drie aspecten in het goddelijke: goedheid, wijsheid en macht. Zelfs met de ogen toe herkent men de triniteit van de christenen. Al drieduizend jaar geleden noemde die Atheense filosoof logos wat wij het woord noemen.

De drie goddelijke personen zijn ofwel alle drie accidenteel ofwel drie substanties. Een tussenweg is er niet. Als ze accidenteel zijn, dan zijn we atheïst of deïst. Als ze substanties zijn, zijn we heidenen.

God de Vader is van oordeel dat de mensen zijn eeuwige wraak verdienen. God de Zoon vindt dat ze zijn eeuwig medelijden waardig zijn. De Heilige Geest is onbeslist. Hoe brengen we dit katholiek gewauwel in overeenstemming met de eenheid van de goddelijke wil?

Al heel lang vraagt men aan de theologen om het dogma over de eeuwige straf in overeenstemming te brengen met Gods oneindige goedheid. Ze zijn er nog altijd mee bezig.

Waarom een schuldige straffen, als er van zijn straf geen enkel gunstig gevolg meer te verwachten is?

Als men enkel voor zichzelf bestraft, dan is men wel erg wreed en erg boosaardig.

Geen enkele goede vader zou op onze hemelse vader willen lijken.

Wat voor verhouding is er tussen degene die beledigt en degene die beledigd is? Wat voor verhouding tussen de belediging en de straf? Een opeenstapeling van dwaasheid en van wreedheid.

En waarover is die God zo gebelgd? Zou je niet denken dat ik iets vermag voor of tegen zijn glorie, voor of tegen zijn gemoedsrust, voor of tegen zijn geluk?

Men wil hebben dat God de schelmen doet branden die niets tegen hem vermogen, in een vuur dat eindeloos brandt. Terwijl men een vader nauwelijks zou toestaan om een zoon een zeer tijdelijke dood te doen ondergaan voor het in gevaar brengen van zijn leven, zijn eer en zijn fortuin!

Jullie christenen hebben dus heel andere opvattingen over goed en kwaad, over waarheid en leugen. Jullie zijn dan ook de meest absurde dogmatisten, of anders de meest buitensporige pyrronisten.

Al het kwaad waartoe iemand in staat is, is niet al het mogelijke kwaad. Enkel wie in staat is tot al het mogelijke kwaad, verdient ook een eeuwige straf. Door van God een oneindig wraakzuchtig wezen te maken, verhef je een aardworm tot een oneindig machtig wezen.

Als we horen hoe de theologen tekeer gaan over de daad van een man die God wellustig heeft geschapen en die met zijn buurvrouw heeft gevrijd, die God gewillig en mooi geschapen heeft, zou je denken dat de hele wereld in brand staat. Ach! Beste vriend, hoor wat Marcus Aurelius zegt en je zal zien dat je God vertoornt omwille van het ongeoorloofde en wulpse gewrijf van twee ingewanden.

Wat de wrede christenen vertaald hebben in ‘eeuwig’, betekent in het Hebreeuws enkel ‘langdurig’. De onwetendheid van een hebraïst en het woest karakter van een vertaler zijn de reden voor het dogma over de eeuwigdurende straf.

Pascal heeft gezegd: ‘Als uw religie vals is, dan riskeer je niets door ze voor waar te nemen; als ze waar is, dan riskeer je alles door haar voor vals te houden.’ Een imam kan net hetzelfde zeggen als Pascal.

Dat Jezus Christus, die God is, zou verleid zijn door de duivel, is een fabeltje zoals die uit Duizend en één nacht.

Ik zou willen dat een christen, vooral een jansenist, me het cui bono aantoont van de incarnatie. Overigens moet men het aantal verdoemden niet tot in het oneindige opdrijven, als men tenminste nog enig nut wil halen uit dit dogma.

Er was eens een jonge vrouw die een erg teruggetrokken leven leidde. Op een dag kreeg ze bezoek van een jongeman met een vogel. Ze werd zwanger. Dan stelt zich de vraag: wie heeft het kind gemaakt? Interessante vraag. De vogel!

Waarom lachen wij met de zwaan van Leda en de vlammetjes van Castor en Pollux, en niet met de duif en de vurige tongen uit het evangelie?

Tijdens de eerste eeuwen waren er zestig evangelies waaraan men evenveel geloof hechtte. Zesenvijftig ervan heeft men verworpen omdat ze kinderachtig en onzinnig waren. Alsof er in de vier overgeblevene niets daarvan zou aanwezig zijn.

God vaardigt een eerste wet uit voor de mens. Vervolgens schaft hij die wet af. Is dat niet een beetje het gedrag van een wetgever die zich vergist heeft en dat maar erkent na verloop van tijd? Is het een kenmerk van een volmaakt wezen om zijn mening te herzien?

Er zijn zoveel soorten van geloof als er religies zijn in de wereld.

Al de onverdraagzamen van de hele wereld zijn niets anders dan ketterse deïsten.

Als de mens ongelukkig is indien hij niet met schuld beladen geboren wordt, dan is dat misschien wel omdat wij voorbestemd zijn om te genieten van het eeuwig geluk, zonder dat we dat van nature ooit waardig zouden kunnen zijn.

Dat is wat ik denk van de dogma’s van het christendom. Over zijn moraal zal ik mij niet uitspreken. Wat moet een katholieke huisvader doen, wanneer hij overtuigd is dat hij de geboden van het evangelie letterlijk moet toepassen, op straffe van wat men de hel noemt; rekening houdend met de extreme moeilijkheid om een zo hoge graad van perfectie te bereiken dat de menselijke zwakheid die niet mogelijk maakt? Ik zie geen andere mogelijkheid dan dat hij zijn kind bij zijn ene voet grijpt en het op de grond te pletter slaat, of het verstikt bij zijn geboorte. Op die manier bespaart hij het kind het gevaar van de verdoemenis en verzekert hij het van het eeuwige geluk. En ik houd vol dat door zo te handelen hij helemaal geen misdaad begaat, maar een zeer lovenswaardige daad stelt, aangezien die gebaseerd is op de vaderlijke liefde, die vereist dat een goede vader voor zijn kinderen al het mogelijke goed doet.

De voorschriften van de godsdienst en de wetten van de maatschappij, die het vermoorden van onschuldigen verbieden zijn dus inderdaad wel erg absurd en heel wreed, indien men door hen te doden hen verzekert van de eeuwige zaligheid en door hen te laten leven, bijna zeker overlevert aan het eeuwige onheil.

Hoezo, Mijnheer De La Condamine! Het zou toegelaten zijn om je kinderen in te enten tegen de pokken, maar het is niet toegelaten om ze te doden om ze de hel te besparen? Belachelijk!

‘Het volstaat dat de overwinning triomfeert bij enkelingen, als dat ook de goede zijn. Het ligt niet in haar aard om aan iedereen te behagen.’ In de Oudheid was het op het eiland Ternate aan iedereen verboden, zelfs aan priesters, om over godsdienst te spreken. Er was maar één tempel, er was een wet die uitdrukkelijk verbood dat er een tweede zou komen. Er was daarin geen altaar, geen heiligenbeelden, geen schilderijen. Honderd priesters met een aanzienlijk inkomen, deden dienst in de tempel. Ze zongen niet en spraken niet; in die enorme stilte wezen ze met de vinger naar een piramide waarop deze woorden geschreven stonden: ‘Sterveling, aanbid God, bemin uw broeders en wees dienstbaar aan het vaderland.’

Er was eens een man die in de steek gelaten was door zijn kinderen, zijn vrouw en zijn vrienden. Onbetrouwbare vennoten hadden hem in het ongeluk en de armoede gestort. Vervuld als hij was door haat en een grondig misprijzen voor de menselijke soort, liet hij de maatschappij achter zich en trok zich helemaal alleen terug in een grot. Daar, met zijn vuisten in de ogen gedrukt, en denkend aan een wraakneming die in verhouding zou zijn met zijn hevige gevoelens, sprak hij: ‘De ontaarden! Wat zal ik doen om hen te straffen voor het onrecht dat ze me aangedaan hebben, hoe kan ik hen zo ongelukkig maken als ze verdienen te zijn? O, als het mogelijk zou zijn om iets te bedenken… hen een groot waanidee in het hoofd te prenten dat ze voor belangrijker zouden houden dan hun leven, en waarover ze het nooit eens zouden worden!’ Meteen stormt hij naar buiten uit de grot, al roepend: ‘God! God!’ Om hem heen herhalen ontelbare echo’s ‘God! God!’ Die vreesaanjagende naam verspreid zich van pool tot pool en wordt overal beluisterd met verbazing. De mensen buigen eerst diep neer, komen dan weer overeind, stellen zich vragen, discuteren, worden verbitterd, excommuniceren elkaar, haten elkaar, snijden elkaar de keel over en zo wordt de dodelijke wens van de misantroop bewaarheid. Dit is het verhaal geweest in het verleden, en zo zal ook het verhaal zijn in de toekomst, van een wezen dat altijd even belangrijk zal zijn als onbegrijpelijk.

Vertaling © Karel D’huyvetters 2012

k lees in een boek volgende vraag: als je met één dobbelsteen driemaal gooit, wat is dan van deze twee uitkomsten de meest waarschijnlijke: 2-2-2 of 3-5-1? Ik ben dan geneigd om te zeggen: 3-5-1. Fout zegt de auteur: er is evenveel kans dat je drie keer twee gooit dan dat je achtereenvolgens 3, 5 en 1 gooit.

Nu ben ik iemand die geneigd is om zijn op eerste aanvoelen te vertrouwen en dus vraag ik me af of de auteur, een geleerde meneer, wel gelijk heeft. Zijn redenering: elke keer dat je gooit, heb je evenveel kans om een 2 te gooien als gelijk welk ander getal, namelijk één kans op zes. Teerlingen hebben geen geheugen, dus je begint elke keer dat je gooit met een schone lei. Ja?

Ik leg dit even voor aan Lut. Met haar voorzichtige en kritische houding vermoedde ze wellicht dat ik haar in de val wou lokken, haar een voor de hand liggende conclusie ontlokken, om haar dan triomfantelijk terecht te kunnen wijzen. Maar dat was helemaal niet mijn bedoeling. Ze antwoordde dus in de lijn van de auteur en zei: allebei evenveel kans, de lectio difficilior, de minder waarschijnlijke lijkende oplossing. En ze heeft natuurlijk gelijk, als je het zo stelt: als je drie keer na elkaar met een dobbelsteen gooit, kan het net zo goed zijn dat je drie tweeën gooit als een drie, een één en een vijf, de beide zijn mogelijk, het is niet te voorspellen wat het zal zijn.

Maar is dat wat de auteur ons voorlegt?

Uit de context blijkt dat het gaat om patroonherkenning. Zijn vraag is dus: tussen een getal dat een zeer specifiek patroon vertoont, namelijk drie opeenvolgende cijfers, meer bepaald drie tweeën, en een willekeurig getal, zonder een bepaald patroon, wat is dan het meest waarschijnlijke? Het gaat dus niet om twee specifieke maar willekeurige getallen, maar om één zeer specifiek en opvallend en een ander, volkomen onopvallend atypisch getal.

Even was ik geneigd om de auteur en Lut gelijk te geven, maar met bovenstaande precisering en verduidelijking van de vraag slaat mijn wantrouwen weer toe. De auteur schrijft mijn vermeende vergissing toe aan iets dat hij pattern avoidance noemt: drie tweeën vormt een patroon en bij een procedure waarbij een factor van willekeur wordt ingebouwd (het werpen met een dobbelsteen), lijkt het minder waarschijnlijk dat er een patroon ontstaat dan dat er geen ontstaat. Dat is wat wij spontaan denken, en dat is de redenering die de auteur als fout wil ontmaskeren.

Ik denk nog wat verder na. Misschien laat ik me misleiden door een andere situatie: stel dat ik met drie teerlingen tegelijk gooi. Wat zijn dan de kansen dat ik driemaal dezelfde ogen gooi in vergelijking met de kansen dat ik een andere combinatie gooi?

Even narekenen: er zijn slechts zes combinaties van drie gelijke getallen (1-1-1, 2-2-2 enzovoort). Wat is anderzijds de kans dat ik een combinatie van drie verschillende cijfers gooi? Ik som ze even op, met weglating van combinaties die al eens vermeld zijn in een andere volgorde.

112 113 114 115 116

121 122 123 124 125 126

133 134 135 136

144 145 146

155 156

166

223 224 225 226

233 234 235 236

244 245 246

255 256

266

334 335 336

344 345 346

355 356

366

445 446

455 456

466

556

566

Dat is het denk ik, andere combinaties kan ik niet bedenken. Dat zijn 50 unieke combinaties. Met drie dobbelstenen kan je 6 x 6 x 6 = 216 combinaties gooien, maar van die getallen zijn er die uit dezelfde cijfers bestaan: 616=661=166, dus van de getallen met twee gelijke cijfers houden we er maar 1/3 over; hierboven staan er 30 zo’n combinaties, die we dus met 3 mogen vermenigvuldigen als we al de worpen weergeven, dat geeft 90. Anderzijds is 123=132=213=231=312=321, dus van de getallen met drie verschillende cijfers houden we er maar 1/6 over; hierboven staan er zo 20, dus vermenigvuldigen we die met 6 = 120. En er zijn zes combinaties met drie keer hetzelfde cijfer (111, 222…). 90 + 120 + 6 = 216. I love it when a plan comes together!

Voegen we bij de 50 uit ons lijstje ook de zes combinaties met drie gelijke ogen, dan komen we aan 56 mogelijke unieke combinaties met drie dobbelstenen. Op die 56 heb ik dus zes kansen dat ik drie gelijke ogen gooi en 50 kansen dat ik drie verschillende ogen gooi. Als ik me onderweg niet vergist heb, dan is mijn veronderstelling juist dat je aanzienlijk minder kans hebt om, met drie dobbelstenen tegelijk, 222 te gooien dan 351 of een ander getal dat niet uit drie dezelfde cijfers bestaat, dat dus niet dat patroon vertoont.

Maar met één dobbelsteen?

Ik gooi en het is een twee. De kans dat ik bij de volgende worp weer een twee gooi is zogezegd weer 1 op zes. Maar is dat wel zo? De kans dat ik iets anders dan een twee gooi, is toch veel groter, namelijk 5 op zes, dan dat ik weer een twee gooi? Een teerling heeft geen geheugen, maar ik wel en ik weet dat ik al een twee gegooid heb. En wat bij mijn derde worp? Als ik al twee keer een twee heb, dan is de kans dat ik nog een derde twee gooi toch nog kleiner, en wel met dezelfde factor?

Bij de eerste worp is het dus één op zes. De kans dat ik nog een twee gooi is dan kleiner, misschien wel 1/6 x 1/6 of 1/36? En de kans dat ik nog een derde keer een twee gooi is dan 1/6 x 1/6 x 1/6 of 1/216, waarbij die 216 precies het aantal mogelijke combinaties is met drie teerlingen (6x6x6).

En een vierde, vijfde enzovoort, dat lijkt me zo evident dat ik het niet hoef te bewijzen. De kans dat je met één dobbelsteen tien keer na elkaar dezelfde ogen gooit is zo goed als onbestaande! Zelfs het meest onwaarschijnlijke kan nog altijd gebeuren, dat betwist niemand. Het gaat hier om de graad van waarschijnlijkheid. Dat een zo specifiek patroon als ettelijke opeenvolgende tweeën zich voordoet is mogelijk, maar zeer onwaarschijnlijk, grenzend aan het onmogelijke.

Wat is dat dan voor onzin, stellen dat je evenveel kans hebt op 222 als op 351? Niets onterechte pattern avoidance! Het spontaan herkennen en wantrouwen van een patroon is volkomen terecht en wiskundig gegrond. Specifieke patronen zijn zeldzaam. Als bij de lottotrekking de twaalf cijfers allemaal identiek zouden zijn, wat natuurlijk kan, dan zouden de kranten er vol van staan. Terwijl het natuurlijk even merkwaardig is dat het winnend getal de combinatie zou zijn van mijn geboortedatum en die van Lut.

Ik geef graag toe dat mijn povere wiskundige achtergrond mij niet toelaat om het allemaal sluitend theoretisch te bewijzen, maar mijn aanvoelen klopt wel, meen ik. Als we een patroon zien, dan valt dat op als iets speciaals, en dat is volkomen terecht: een merkwaardige opeenvolging van feiten of gebeurtenissen kan zich perfect voordoen, maar dergelijke voorvallen zijn zeldzaam.

Vroeger kon je in elk Vlaams volkscafé ingekaderde kaarten zien, van de 1 tot de koning, van dezelfde soort, harten of klavers of schoppen of koekens, die in een spel zo aan één speler gedeeld waren. Het kan, maar het is zeldzaam, zeldzaam genoeg om in te kaderen.

lke mens is uniek.

Het is de nooit eerder beproefde combinatie van de genen van onze twee ouders en van hun schier eindeloze rij voorouders die maakt dat wij op zo goed als alle punten verschillen van de honderd miljard andere mensen die er ooit geweest zijn.

Akkoord, we lijken wel op elkaar, maar dat is erg oppervlakkig. Als we wat beter kijken en wat dieper graven, dan komen de verschillen duidelijk naar voren. Dat is vooral zo met ons innerlijk leven, onze gedachten. Alleen wijzelf kennen die intiem. We geven onze beloken denkwereld niet zomaar bloot, we zijn daarin heel discreet. En wat we erover loslaten is maar een vage afspiegeling van de radicale puurheid en de onmeetbare rijkdom die ons denken en voelen voor onszelf heeft.

Elke nieuwe mens is een kras experiment van de natuur. Het is niet te voorspellen wat die concrete en unieke combinatie van genen zal opleveren. Het kan meevallen, en dan heb je een aantrekkelijk en gezond lichaam, dat zijn functies omzeggens perfect vervult voor vele jaren. En een verstand dat draait als een liertje en je het leven gemakkelijk maakt. Het kan ook tegenvallen, vroeg of laat, een beetje of helemaal. Je lichaam kan het laten afweten of je bent geboren met een beperking. Ook je hersenen en je denken en voelen kunnen mankementen vertonen, overduidelijke of bijna onmerkbare. Er is een enorme waaier van mogelijkheden tussen het nooit gerealiseerde volmaakte en de talloze exemplaren die niet eens levensvatbaar zijn of sterven bij de geboorte. Daarbinnen bekleden we elk onze eigen plaats. Op iedere van de ontelbare factoren die ons mens-zijn bepalen, scoren we hoog of laag op een schaal die telkens gaat van nul tot oneindig. De schokkende lijn die al die punten verbindt, vormt de grillige unieke levenscurve van elke mens die er ooit geweest is, die er ooit zal zijn.

Wat bazelen wij dan over normaal en abnormaal? Wat is die norm? Niet de absolute volmaaktheid op alle punten, want dan zijn we allen abnormaal. Een gemiddelde dan. Maar welk gemiddelde? Op alle denkbare en onvermoede punten? Een beetje mooi, een beetje slim, een beetje handig, een beetje artistiek enzovoort. Dat gemiddelde bestaat niet en is ook nauwelijks aantrekkelijk, dat is geen ideaal en kan dus ook de maatstaf niet zijn waaraan we iedereen meten. Misschien is normaal dan het ontbreken van gebreken. Maar welke gebreken en wat is een gebrek? Een been tekort, flaporen, geen beharing, spleetogen, donkere huidskleur, lispelen, ingegroeide teennagels?

Zo komen we er duidelijk niet. We moeten in tegendeel uiteindelijk aanvaarden dat mensen, zoals planten en dieren, in een grote variëteit komen en toch allemaal mensen zijn. We moeten elke mens nemen zoals hij of zij is. Dat lukt ons vrij aardig zolang het over mensen gaat die niet teveel gebreken of afwijkingen vertonen. Aantrekkelijke mensen hebben succes, slimme mensen doen het goed. Met de mindere exemplaren hebben we het veel moeilijker.

Dat is vooral zo wanneer het gaat over ons innerlijk leven, ons denken en voelen en over de gevolgen die dat heeft voor ons gedrag, ons contact met de andere mensen, onze prestaties. Afwijkingen van de gewone manier van doen zijn storend voor anderen maar ook voor onszelf, ze verstoren onze gemoedsrust, ze bevreemden, ze zijn verontrustend en zelfs afstotelijk naarmate ze meer opvallend en diepgaand zijn.

Wij reageren daarop meestal door ze te negeren, zowel bij anderen als bij onszelf. We verstoppen mensen met psychische moeilijkheden of mentale beperkingen in instellingen, verbannen ze van de werkvloer en uit de maatschappij, ontzeggen ze hun plaats onder de ‘normale’ mensen, verbieden hen seks te hebben… we schrijven hen af, we doen alsof ze er niet meer zijn als we hen met een karige uitkering ergens uit het zicht gecaseerd hebben.

Wanneer we zo op anderen reageren, heeft dat ook gevolgen voor de manier waarop we omgaan met onze eigen afwijkingen en beperkingen. Uit vrees voor het ostracisme, de ongenadige uitsluiting door onze omgeving, verbergen we zo goed en zo lang mogelijk al wat maar enigszins zou kunnen afwijken van wat gangbaar en aanvaard is. We imiteren als ware angsthazen het oppervlakkige en vermeende normale gedrag van onze omgeving, we spelen toneel, of verstoppertje, we ontkennen zo intens dat er iets aan de hand is, dat we het op den duur zelf niet meer weten.

Dat loopt meestal niet goed af. Mensen zijn niet echt goed in een dubbel leven leiden, een normaal bestaan naast het afwijkende. Het echte, authentieke en unieke maar afwijkende eist onweerstaanbaar zijn plaats op. Wanneer we dat niet toelaten en zichtbaar maken, door het openlijk te beleven en er open over te spreken, als we niet uit de kast komen, als we het niet integreren in onze hele persoonlijkheid, in wie we zijn voor onszelf en de anderen, dan gaat dat verborgen bestaan een eigen plaats innemen. We beleven het in het donker, in de verborgenheid, stiekem, kwansuis. Dan beginnen de moeilijkheden pas goed. Onze twee levens beginnen te botsen met elkaar, omdat ze zo onverzoenbaar zijn. Uiterlijk zijn we heel normaal, we overdrijven zelfs in onze normaliteit of banaliteit, in onze sociale contacten, in onze opgeruimde zorgeloosheid, in onze dienstbaarheid aan de gemeenschap. Maar diep in ons hart heerst er drieste razernij en zwarte wanhoop en wezenloze vertwijfeling.

De wonden daardoor geslagen beginnen, indien niet deskundig en liefdevol verzorgd, te etteren. De beschamende aftakeling zet in, tot op een dag het kaartenhuisje van de normaliteit ineenstort en wij in al onze abnormale kwetsbaarheid naakt voor de wereld staan, oog in oog met onze verdwaasde onmacht. Voor sommigen is er dan geen uitweg meer. Zij zijn gevlucht in de waanzin van hun o zo schrijnend eenzame duistere wereld, de andere lichtende, normale kant bestaat niet meer, is onbereikbaar, onleefbaar geworden.

Uit de diepten waarin wij dan weggeleden zijn is er soms geen terugkeren meer. We blijven leven, opgesloten in de verbijstering van ons delirium en het onbegrip van onze omgeving, in de gesloten doolhof van ons op hol geslagen denken en voelen. Of we zetten die ene stap die ons nog redding kan brengen uit de verschrikking van ons bestaan, de stap die ons over de grens brengt waar eindelijk de rust van het eindeloos niets ons opwacht. Wat we niet meer aankunnen, laten we los, moegestreden, totaal op.

Dit is een pleidooi voor abnormaliteit, een aanklacht tegen de banaliteit en de harteloosheid van het normale. Wij moeten aanvaarden dat iedereen anders is, dat er geen ideale norm is, dat niemand volmaakt is of zelfs maar in de buurt komt. We mogen van anderen niet eisen dat ze aan alle verwachtingen voldoen, we mogen dat ook van onszelf niet verwachten. Maar vooral: als wij vaststellen, wat wij ongetwijfeld onvermijdelijk ooit zullen doen, dat wij tekortschieten, dat wij minder dan ‘normaal’ zijn, dan moeten wij dat ook van onszelf aanvaarden, erover praten, het mededelen, het bekend en bespreekbaar maken, het niet verbergen, niet koesteren, niet uitvergroten.

De statistieken over depressie, burn-out, alcoholisme, drugsverslaving, gebruik van antidepressiva, opname in de psychiatrie en helaas ook zelfdoding en pogingen daartoe in ons land zijn schrijnend op zichzelf, maar nog meer zo wanneer we ze vergelijken met onze buurlanden. Als we ervan uitgaan dat het weinig waarschijnlijk is dat wij op belangrijke punten erg zouden verschillen van bijvoorbeeld onze Nederlandse buren, dan kan het niet anders dan dat wij niet goed omgaan met onze eigen problemen en dat wij als maatschappij niet goed reageren op de problemen van de bevolking, dat men er in Nederland beter in slaagt om mensen die psychisch lijden te herkennen en erkennen, op te vangen, te begeleiden en zo te redden van maatschappelijke uitsluiting, waanzin en zelfdestructie.

Er is niets verkeerd met het erkennen van je eigenheid, ook als die tamelijk of grondig verschillend en ontoereikend is. Elke mens heeft het recht zichzelf te zijn, niemand kan gedwongen worden anders te zijn dan hij of zij is. Elke mens mag zijn medemens aanspreken en om hulp vragen. Geen mens mag ooit die hulp weigeren. Wij zijn samen mens, of gaan aan onze onmenselijkheid ten onder.

ijn vriend Jacques legde me eens dit beeld voor. Op de straat rijdt een modelwagentje. Het voert allerlei ingewikkelde bewegingen uit, omzeilt handig de vaste obstakels op zijn weg, remt voor alles wat zijn weg verspert en geeft vol gas wanneer de weg vrij is. Kortom, het functioneert alsof het over een intelligentie beschikt. Zou iemand echter ooit denken dat het modelautootje inderdaad zelf intelligent is? Natuurlijk niet. Iedereen weet dat er iemand in de buurt is met een afstandsbediening en die daarmee zeer handig is. Bovendien weten we dat iemand dat autootje ineengeknutseld heeft en ook de afstandbediening. Maar een heel jong kind, een heel oude man of vrouw, of een lid van een primitieve volksstam, die zouden zich gemakkelijk kunnen laten misleiden door wat ze met hun eigen ogen voor zich zagen: het autootje, en niet de handige piloot met de afstandsbediening.

Jacques reikte me dit voorbeeld aan om me attent te maken op de mogelijkheid dat wat ik zie als de werking van de natuur, in feite wel eens zou kunnen gestuurd worden door een kracht die ik niet meteen zie, maar die er wel degelijk is.

Elke vergelijking loopt mank, maar daar gaat het niet om. Je moet een voorbeeld niet al te letterlijk nemen, je moet proberen achterhalen wat de waarheid is die men ermee wil uitdrukken. Laten we dat even proberen.

Het onderliggende principe zou dan kunnen zijn: er is iets dat de natuur stuurt, zoals er iets is dat het autootje draadloos bestuurt. Ik ben graag bereid dat aan te nemen. Het is immers onmogelijk om te stellen dat er geen sturing in de natuur zit, dat er chaos heerst. Er zijn natuurwetten, de natuur gehoorzaamt aan wetten die wij trouwens al zeer goed kennen. Newton was een van de eerste om de wiskundige bewijzen aan te leveren voor de beweging in de natuur, zowel die hier op aarde als die van het universum. Aan de hand van die wetenschap kunnen wij zeer nauwkeurige voorspellingen maken, die bijvoorbeeld ingewikkelde ruimtereizen mogelijk maken, onbemande tot ver buiten ons zonnestelsel, bemande vooralsnog tot op de maan. Dat er zo’n wetmatigheid is, verraste ook Einstein. Het is best merkwaardig dat wij mensen, met ons brein, die wetmatigheden ontdekken. De drie hoeken van een driehoek zijn gelijk aan twee rechte hoeken. Evident, maar ook verwonderlijk, toch? Heel wat wetenschappelijke bewijzen zijn, volgens kenners, van een onbeschrijflijke schoonheid. Meer nog: als een bewijs niet mooi is, is het waarschijnlijk ook fout.

Het ziet er dus naar uit dat dit geen toeval kan zijn, het is te mooi om niet waar te zijn. Wij mensen zijn altijd al zwaar onder de indruk geweest van de schoonheid van de natuurwetten, zowel in het microscopisch en zelfs subatomair kleine als in het intergalactisch grote. Er is zoveel overduidelijk systeem in de chaos, dat daar een goede reden moet voor zijn. Dan kan je twee kanten uit.

Ofwel zeg je dat er iets of iemand is die dat gepland heeft, en dat is precies wat men tot nog toe heeft gedaan. Newton was gelovig (en nog veel meer, maar laten we dat nu even terzijde). Kant kwam tot de conclusie dat er een God moest zijn, enerzijds om de sterrenhemel in evenwicht te houden en anderzijds om de mensen ervan te weerhouden elkaar de kop in te slaan. Ook gewone mensen concluderen dat de natuur geen toeval kan zijn, dat achter die wondere evolutie die geleid heeft tot al die wondere wezens, vooral de mens, een kracht moet zitten en vooral een intelligentie, die de zaken in stand houdt en alles in de juiste richting stuurt, anders zou dat nooit lukken. Het kan toch niet dat dode materie uit zichzelf na enige tijd leidt tot de wereld zoals die er nu uitziet.

Einstein geloofde ook in een God, maar dan in die van Spinoza. Volgens deze heren is er inderdaad een systeem in de natuur, maar dat is eigen aan die natuur. Het is wel degelijk mogelijk dat dode materie uit zichzelf evolueert tot al wat er is, volgens haar eigen wetmatigheid. Het beste bewijs daarvoor is… dat alles er is, en dat er geen spoor is van een externe kracht of intelligentie.

Laten we eens teruggaan naar ons autootje. Kinderen, ouderlingen en primitieve mensen zien dat autootje bezig, maar zij bekijken dat met verbazing. Ze vinden dat helemaal niet normaal, ze vinden dat zelfs ongelooflijk. Zij denken helemaal niet dat het autootje over een eigen intelligentie beschikt. In hun ervaring kunnen mechanische dingen niet doen wat het autootje doet. En dus vragen zij zich terecht af hoe dat kan. Omdat ze niet beschikken over de juiste informatie, of die informatie niet kunnen verwerken, zullen ze misschien dwaze veronderstellingen maken, maar toon hen de afstandsbediening, doe het een keertje voor en voor je het weet spelen ze ermee alsof ze nooit iets anders gedaan hebben. Eens ze het spelletje door hebben, maakt hun verwondering plaats voor verrukking, ook al begrijpen ze de details niet. Kinderen spelen ingewikkelde spellen op computers waarvan ze in de verste verte niet weten hoe ze werken, maar dat belet hen niet om er razendsnel mee weg te zijn.

De vraag is dus: is ons telegeleid autootje een goed beeld van de werkelijkheid?

Nou, niet echt. Het probleem is dat het speeltje door mensen gemaakt is en dat je meteen weet dat het niet zelfstandig kan werken. We hebben al robots die uitzonderlijke taken uitvoeren, tot chirurgische ingrepen toe, maar geen mens die een van die machines ervan zou verdenken over een eigen verstand te beschikken, tenzij in slechte sciencefictionfilms en -romans.

Wanneer we spreken over micro-organismen, planten, dieren en mensen, gaat het over levende wezens, die zich ontwikkeld hebben uit anorganische materie, in de loop van miljarden jaren, volgens de wetten van de natuur, in een evolutie die gekenmerkt wordt door een natuurlijke selectie tussen verschillende spontaan gegenereerde modellen. De natuur laat bij de vermenigvuldiging van de wezens allerlei variaties toe, waarvan sommige nuttig zijn en andere niet. Laat dat proces lang genoeg lopen en je krijgt iets zoals onze wereld nu, of een heel andere, maar in ons geval dus niet, wel deze waarin we nu leven. Je hebt niets anders nodig dan de natuurelementen en de natuurkrachten.

Je kan het vergelijken met een grote doos met chemische of biologische proeven, zoals kinderen wel eens krijgen van vooruitziende ouders. Alles is er, je hoeft alleen maar de elementen mengen, water toe te voegen, eventueel warmte of elektriciteit en na enige tijd zwemmen er garnaaltjes rond, vormen er zich kristallen en gaan er molentjes draaien en lichtjes branden. Geen mens die zal gewagen van de hand van God. Waarom dan wel als het gaat om het universum?

Levende wezens zijn niet ineengeknutseld door een intelligent wezen. Ze zijn autonoom, spontaan ontstaan, in een zeer lange geschiedenis van aanpassingen aan het milieu en aan elkaar. Dat is het grote verschil en dat is waarom de vergelijking met een afstandsbediend speeltje niet opgaat. Wij zijn niet gemaakt, wij zijn gegroeid en wij maken elkaar, wij planten ons voort. Wij zijn geen robotten, wij maken robotten. Robotten hebben makers nodig, wij niet. Voorwerpen worden gemaakt en we maken ze steeds ingewikkelder, maar iemand moet ze maken, ze maken zichzelf niet. Om iets zichzelf te laten maken heb je tijd nodig, enorm veel tijd. Een computer maken duurt hooguit een aantal minuten. Een mens maken heeft vijf miljard jaar geduurd. Het resultaat is ernaar. Een computer is compact en is in staat tot buitengewone prestaties, maar geen computer kan wat een mens kan, bijvoorbeeld een computer bedenken.

Eens we aanvaarden dat de meest eenvoudige materie in staat is om zich te ontwikkelen, verdwijnt de nood aan een ‘afstandsbediening’, een externe kracht of intelligentie, een God. Het is een heel kleine stap, aannemen dat ‘dode’ materie kan veranderen in levende. We weten al dat dode materie helemaal niet dood is of onbeweeglijk: ze bestaat uit identiek dezelfde elementen als de levende materie, er is geen enkel verschil. We zien ze voortdurend reageren op haar omgeving, we buiten haar talloze eigenschappen van verandering uit in ons voordeel. De grens tussen het anorganische en het organische is flinterdun, er zijn ‘wezens’ waarvan we niet goed meer kunnen zeggen of ze nog tot de dode materie behoren of al levend zijn, of we ze met de scheikunde moeten onderzoeken of met de biologie. Er zijn geen evidente wetenschappelijke redenen waarom we niet zouden geloven dat het leven spontaan ontstaan is, noch redenen waarom we nog zouden twijfelen aan de efficiëntie van de evolutie: we zien er elke dag nieuwe bewijzen voor en geen enkel element dat onze ervaring en kennis tegenspreekt.

Het enige verzet komt van godsdienstige kant. Maar het komt mij voor dat het veel meer gevraagd is van onze intelligentie om aan te nemen dat er een God is zoals de godsdiensten, en dan meer bepaald het christendom, de islam en het judaïsme die beschrijven, dan om te aanvaarden dat er op een bepaald ogenblik een sprong is gebeurd tussen bijna-levende materie en echt levende. Het is veel moeilijker om uit te leggen en aan te nemen dat er ergens buiten de natuur iets of zelfs Iemand bestaat die alles bedacht heeft, alles in stand houdt, alles in goede banen leidt, bezorgd is om alles, die ons liefheeft en die ons eeuwig zal laten leven, dan om rustig vast te stellen dat het allemaal veel simpeler is, maar niet minder fascinerend en mooi. De natuur is al wat er is, meer moet dat niet zijn. En wij zijn een stuk van die natuur, wij bestaan uit dezelfde materie, ook al kunnen we veel meer. We zijn wat we geworden zijn, na al die tijd. Wie weet wat ons nog wacht…

Als ik naar de visjes kijk in onze tuinvijver, dan denk ik geen ogenblik aan een afstandsbediening, noch aan God. Ik heb geen enkele moeite om te aanvaarden dat ze zijn zoals ze zijn, in al hun sierlijke efficiëntie, omdat ik weet dat ze er miljarden jaren over gedaan hebben om zo perfect te zijn in hun natuurlijke omgeving, met hun mogelijkheden en hun beperkingen.

Filosofische gedachten

Denis Diderot

Wie zal dit lezen? (Persius, Satiren I)

Ik schrijf over God. Ik reken op niet te veel lezers en hoop op slechts weinig goedkeuring. Indien deze gedachten niemand bevallen, dan kan het niet anders dan dat ze niet deugen. Maar indien ze iedereen zouden bevallen, dan beschouw ik ze als verwerpelijk.

I

Men peroreert onophoudelijk tegen de emoties. Men schrijft hen al de menselijke smarten toe, maar men vergeet dat ze ook de bron zijn van al ons genot. In onze constitutie is het een element waarover we niet genoeg goeds kunnen zeggen, noch genoeg kwaad. Maar wat me kregelig maakt, is dat men ze alleen maar van de slechte kant bekijkt. Het lijkt wel alsof het een belediging van de rede is, wanneer men ook maar een goed woord zou over hebben voor haar rivalen. Nochtans zijn het alleen maar de emoties, de hevige passies, die onze ziel kunnen opwekken tot grootse dingen. Zonder passies is niets nog subliem, in de zeden noch in wat wij creëren. De schone kunsten staan dan weer in hun kinderschoenen en deugdzaamheid wordt pietluttig.

II

Sobere emoties maken doordeweekse mensen. Wanneer de toekomst van mijn vaderland in gevaar is en ik wacht de vijand af, dan ben ik maar een ordinaire burger. Mijn vriendschap is niet minder dan bedenkelijk, indien het gevaar dat mijn vriend bedreigt mij alleen oog laat hebben voor mijn eigen problemen. Ik houd kennelijk meer van mijn eigen leven dan van mijn hartsvriendin, wanneer ik maar een minnaar ben als alle andere.

III

Vermolmde emoties takelen buitengewone mensen af. Dwang vernietigt de grootsheid en de energie van de natuur. Bekijk die boom daar: aan de weelde van zijn takken heb je de koelte en de reikwijdte van zijn schaduw te danken. Je blijft ervan genieten tot de winter hem van zijn kruin komt beroven. Er zijn geen uitblinkers meer in de poëzie, in de schilderkunst, in de muziek, wanneer het bijgeloof zijn aftakelingswerk heeft gedaan op het temperament.

IV

Dan moet het wel heerlijk zijn om krachtige emoties te hebben, zal men opmerken. Jawel, ongetwijfeld, als ze allen op dezelfde golflengte zitten. Wanneer de juiste harmonie onder hen heerst, dan zal men er geen hinder van ondervinden. Als de hoop een tegengewicht vindt in de vrees, de eerzucht in de liefde voor het leven zelf, de neiging naar genot in het belang dat men hecht aan zijn gezondheid, dan zijn er geen libertijnen, geen roekeloze en ook geen lafhartige mensen.

V

Het is wel het toppunt van dwaasheid om te proberen zijn passies de kop in te drukken. Het is me wat fraais wanneer een gelovige zichzelf kwelt als een geobsedeerde om toch maar niets te verlangen, niets te beminnen, niets te voelen… en uiteindelijk een echt monster wordt indien hij of zij daarin zou slagen!

VI

Is het mogelijk dat wat ik waardeer in de ene mens het voorwerp van mijn minachting zou uitmaken in een andere? Ongetwijfeld niet. Wat waar is moet de regel zijn voor mijn oordeel, los van alle wispelturigheid. En ik zal de ene niet als een misdaad aanrekenen wat ik in de andere bewonder als een goede eigenschap. Zou ik dan geloven dat het voorbehouden is aan slechts enkelen om voorbeeldig te leven, zoals zowel de natuur als de religie zonder onderscheid aan eenieder opleggen? Nog veel minder! Want vanwaar zouden zij dat exclusieve voorrecht vandaan halen? Als Sint Pachomius er goed aan gedaan heeft om te breken met de mensheid en zich te begraven in de eenzaamheid, dan staat het me vrij om hem na te volgen. Door zijn voorbeeld te volgen, ben ik net zo deugdzaam als hij en ik kan me niet voorstellen waarom honderd anderen niet hetzelfde recht zouden hebben als ik. Het zou nochtans nogal wat zijn als de bewoners van een hele landstreek, uit angst voor de gevaren van de samenleving, de bossen zouden in vluchten en er zouden gaan leven als de wilde dieren voor hun zielenheil; duizend zuilen opgericht op de ruines van alle sociale gevoelens, een nieuw geslacht van stylieten die zich uit godsdienstigheid elk natuurlijk sentiment ontzeggen, ophouden mens te zijn en standbeelden te spelen om echte christenen te zijn.

VII

Al die stemmen! Die kreten! Dat geweeklaag! Wie heeft al die klagende kadavers opgesloten in gevangenissen? Wat voor misdaden hebben al die ongelukkigen begaan? Sommigen slaan zich met keien op de borst, anderen rijten hun lichaam open met ijzeren nagels; uit de ogen van allen straalt spijt, pijn en de dood. Wie heeft hen veroordeeld tot deze martelingen? De God die ze beledigd hebben… Wat voor God is dat dan wel? Een oneindig goede God… Hoe kan een oneindig goede God genoegen scheppen in een bad van tranen? Zijn die verschrikkingen niet veeleer een belediging van zijn mededogen? Zouden zelfs criminelen nog meer doen om de woede van een tiran te bedaren?

VIII

Er zijn mensen van wie we niet moeten zeggen dat ze leven in de vreze Gods, maar dat ze schrik hebben van hem.

IX

Op grond van het portret dat men mij schetst van het Opperwezen, van zijn neiging tot woede, van de ernst van zijn wraaknemingen; op basis van bepaalde verhoudingen die ons in cijfers de verhouding aangeven tussen hen die hij in het verderf stort en hen die hij zich verwaardigt de hand te reiken, op grond van dit alles zou zelfs de meest rechtgeaarde ziel geneigd zijn te wensen dat hij niet bestond. We zouden in deze wereld heel wat geruster zijn indien we er zeker konden van zijn dat we niets te vrezen hebben in de andere. De gedachte dat er geen God is, heeft nog nooit iemand vrees aangejaagd, maar wel de gedachte dat er wel een is, een zoals men mij die afschildert.

X

We moeten ons God niet al te goedaardig voorstellen, noch kwaadaardig. Rechtvaardigheid houdt het midden tussen overdreven vergevingsgezindheid en wreedheid, net zoals de opgelegde straffen liggen tussen de straffeloosheid en de eeuwige verdoemenis.

XI

Ik weet wel dat de duistere ideeën van het bijgeloof in het algemeen meer beaamd worden dan nageleefd. Er zijn gelovigen die niet van oordeel zijn dat men zichzelf wreed moet haten om God te beminnen of moet wanhopen om godsdienstig te zijn. Hun devotie is goedlachs, hun wijsheid is heel menselijk. Waar komt dat verschil in aanvoelen toch vandaan tussen de mensen die aan de voet van hetzelfde altaar neerknielen? Zou ook de vroomheid onderhevig zijn aan de wetten van dat verdomde temperament? Helaas, we kunnen dat niet ontkennen. Zijn invloed is maar al te duidelijk in een en dezelfde gelovige. Naargelang van zijn aanvoelen ziet hij een wraakgierige of een meedogende God, de hel of de wijd open hemel; hij siddert van vrees of brandt van liefde. Het is een koorts die warme en koude toevallen kent.

XII

Ja, ik blijf erbij: bijgeloof is een grovere belediging van God dan het atheïsme. Plutarchus zegt: ik zou veel liever hebben dat men zou denken dat er nooit een Plutarchus geweest is dan dat men zou denken dat Plutarchus onrechtvaardig is, kolerig, onstandvastig, jaloers, wraakzuchtig, kortom zo, dat hij zelf kwaad zou zijn indien hij zo was.

Vertaling © Karel D’huyvetters 2012

Filosofische gedachten XIII – XX

Denis Diderot (1713-1784)

XIII

Enkel het deïsme kan het hoofd bieden aan het atheïsme. Bijgeloof kan die krachtproef niet aan. Zijn God is niets anders dan een denkbeeldig wezen. Nog los van al de materiële moeilijkheden, moet het bijgeloof het hoofd bieden aan al de problemen die voortkomen uit de valsheid van zijn opvattingen. Een C… (Cicero?), een S… (Spinoza?) zouden duizend maal vervelender geweest zijn voor iemand als Vanini, dan al de Nicole’s en de Pascals ter wereld.

XIV

Pascal had zijn rechtgeaardheid, maar hij was vreesachtig en goedgelovig. Het was een elegant auteur en een diep denker en hij zou ongetwijfeld het hele universum hebben verklaard, ware het niet dat de Voorzienigheid hem had in de handen gegeven van mensen die zijn talenten opofferden aan hun haatgevoelens. Hoeveel meer wenselijk ware het geweest dat hij het aan de theologen van zijn tijd had overgelaten om hun twisten te beslechten; dat hij zich helemaal overgegeven zou hebben aan het nastreven van de waarheid, zonder terughoudendheid en zonder angst om God te beledigen, en gebruik had gemaakt van al de scherpzinnigheid die hij van hem had gekregen; en vooral dat hij zou geweigerd hebben om mensen als zijn meesters te erkennen die niet eens waard waren om zijn leerlingen te zijn! Op hem kunnen we heel goed toepassen wat de klaarziende La Mothe zei over La Fontaine, namelijk dat hij zo dwaas was te denken dat Arnaud, de Sacy en Nicole beter waren dan hijzelf.

XV

‘Ik zeg je dat er helemaal geen God is; dat de schepping een waanidee is; dat de eeuwigheid van de wereld niet meer onvoorstelbaar is dan de eeuwigheid van de geest. Als ik niet inzie hoe de beweging alleen dit universum heeft doen ontstaan terwijl het daardoor wel uitstekend wordt in stand gehouden, dan zeg ik dat het belachelijk is om dat probleem op te lossen door middel van het vermeende bestaan van een wezen dat ik me evenmin kan voorstellen. Als de wonderen die schitteren in de sfeer van de natuur het bestaan van een intelligentie aantonen, dan zeg ik dat de wanorde die heerst in de morele sfeer elke Voorzienigheid teniet doet. Ik zeg je dat als alles het werk is van een God, alles zo goed zou moeten zijn als maar enigszins mogelijk is. Want als niet alles zo goed als mogelijk, dan is er bij God sprake van onmacht of van kwade wil. Dan is het om mijn bestwil dat ik niet beter ingelicht ben over zijn bestaan. Als dat zo is, wat moet ik dan met jullie toelichtingen? Ook als zou kunnen aangetoond worden, wat weinig gebeurt, dat alle kwaad de bron is van iets goeds, of dat het goed was dat iemand als Britannicus, dat de beste van de heersers ten onder ging, dat een man als Nero, dat de meest kwaadaardige van allen aan de macht kwam; hoe zou men dan nog kunnen bewijzen dat het niet mogelijk was om hetzelfde doel te bereiken zonder gebruik te maken van dezelfde middelen? Kwalijke eigenschappen toelaten om de glans van de deugd te belichten, dat is een wel erg bedenkelijk voordeel van een zo reëel nadeel.

Kijk, zegt de atheïst, dat zijn mijn tegenwerpingen, wat heb je daarop te zeggen?

Dat ik een booswicht ben en dat als ik niets te vrezen had van God, ik zijn bestaan niet zou aanvechten!

Laten we een dergelijke frase overlaten aan praatjesmakers. Ze kan immers in strijd zijn met de waarheid. De welvoeglijkheid verbiedt het en het getuigt van weinig naastenliefde. Hebben wij het recht iemand uit te schelden omdat hij ongelijk heeft niet in God te geloven? Het is maar als men geen bewijzen heeft, dat men zijn toevlucht zoekt in beledigingen. Als twee mensen een controverse aangaan, dan wed ik honderd tegen een dat diegene die ongelijk heeft zich zal kwaad maken. ‘Je grijpt naar je donder in plaats van te antwoorden, zegt Menippus tegen Zeus, je hebt dus ongelijk.’

XVI

Op een dag vroeg men aan iemand of er echte atheïsten zijn. Hij antwoordde: denk je dat er echte christenen zijn?

XVII

Al de onzin van de metafysica is niet zoveel waard als een doorslaggevend argument. Om te overtuigen is het soms voldoende om een gevoelen aan te spreken, fysiek of moreel. Het was met een slaghout dat men een pyrronist overtuigd heeft dat hij ongelijk had zijn eigen bestaan te ontkennen. De schelm Cartouche had, met het pistool in de hand, Hobbes zo’n lesje kunnen leren: ‘Je geld of je leven! We zijn hier alleen, ik ben de sterkste, en er is tussen ons geen sprake van rechtvaardigheid.’

XVIII

Het is niet van de hand van de metafysicus dat het atheïsme harde klappen heeft gekregen. De gesublimeerde meditaties van Malebranche en Descartes waren minder van aard om het materialisme in gevaar te brengen dan een simpele waarneming van Malpighi. Als die gevaarlijke hypothese op onze dagen aan het wankelen is, dan komt de eer daarvoor toe aan de experimentele natuurkunde. Het is enkel in de werken van Newton, Musschenbroek, Hartsoeker en Nieuwentyt dat we bewijzen vinden voor het bestaan van een soeverein intelligent wezen. Dank zij de inspanningen van deze hoogstaande personen is de wereld geen god meer: het is een machine, met raderen, kabels, takels, springveren en gewichten.

XIX

De subtiliteiten van de ontologie hebben ten hoogste gezorgd voor sceptici; het was voorbehouden aan de kennis van de natuur om echte deïsten te maken. De ontdekking van de organische kiemen alleen al heeft een van de krachtigste bezwaren van het atheïsme ontkracht. Het maakt voor mij niet uit of de beweging nu essentieel of accidenteel is in de materie; ik ben er vandaag van overtuigd dat het resultaat ervan leidt tot ontwikkeling. Alle waarnemingen wijzen in dezelfde richting en tonen aan dat verrotting alleen niet in staat is om iets te produceren dat georganiseerd is. Ik kan zonder meer aannemen dat het mechanisme van het meest minderwaardige insect niet minder wonderbaarlijk is dan dat van de mens en ik ben er helemaal niet voor beducht dat men daaruit zou afleiden dat indien het ene is kunnen ontstaan uit een interne beweging van de moleculen, waarschijnlijk ook het andere daaruit ontstaan is. Als een atheïst zeg maar tweehonderd jaar geleden zou vooropgesteld hebben dat men misschien ooit mensen volledig gevormd zou zien oprijzen uit de ingewanden van de aarde, zoals we een menigte insecten zien ontluiken uit een grote brok opgewarmd vlees, dan zou ik wel eens willen weten wat een metafysicus hem daarop zou kunnen geantwoord hebben.

XX

Het zou vruchteloos zijn om de subtiliteiten van de scholastiek uit te proberen op een atheïst; uit de zwakheid van die redeneringen zou hij zelfs een vrij krachtige tegenwerping kunnen halen. ‘ Men voert me een groot aantal nutteloze waarheden aan zonder mogelijkheid tot tegenspraak, zou hij zeggen; het bestaan van God, de realiteit van het morele goed en kwaad, de onsterfelijkheid van de ziel: het blijven nog altijd problemen voor mij. Hoezo! Zou het dan voor mij van minder belang zijn om tot klaarheid te komen over die kwesties dan dat ik overtuigd ben dat de drie hoeken van een driehoek gelijk zijn aan twee rechte hoeken?’

Terwijl hij me met zijn handige overredingskracht al de bittere ernst van die bedenking liet slikken in grote slokken, zou ik de strijd weer aangegaan zijn met een vraag die eigenaardig moest overkomen bij een tegenstander die nog vol was van zijn eerste successen. Ben je jij een persoon die nadenkt, zou ik vragen. ‘Twijfel je daar misschien aan? antwoordt hij zelfvoldaan.

En waarom niet? Wat ik heb dan gezien dat me daarvan zou overtuigen? Klanken en bewegingen? Maar een filosoof ziet net hetzelfde in een dier, dat hij wel de mogelijkheid ontzegt om te denken. Waarom zou ik jou toekennen wat Descartes weigert aan de mieren? Uiterlijk produceer je gedragingen die inderdaad veeleer van aard zijn om me ervan te overtuigen. Ik ben geneigd om te bevestigen dat je inderdaad denkt. Maar de rede schort mijn oordeel op. ‘Tussen de uiterlijke gedragingen en de gedachten is er helemaal geen essentieel verband, zegt me de Rede. Het is best mogelijk dat jouw tegenstrever niet meer nadenkt dan zijn uurwerk. Moeten we misschien het eerste het beste dier dat men heeft leren praten voor een denkend wezen houden? Wie heeft jou onthuld dat de mensen niet meer zijn dan papagaaien die men zonder dat jij het weet heeft leren praten?’

‘Die vergelijking is in het beste geval niet meer dan ingenieus, antwoordt hij mij; het is niet op grond van de bewegingen en de klanken, maar omwille van de gedachtestroom, de logische gevolgtrekkingen tussen de vooropstellingen en de samenhang van de redenering dat men moet oordelen dat een wezen denkt. Als er een papegaai zou zijn die op alle vragen antwoordt, dan zou ik zonder aarzelen verklaren dat het een denkend wezen is. Maar wat heeft die vraag van doen met het bestaan van God? Als je me zou aangetoond hebben dat de persoon in wie ik de meeste spitsheid van geest zie misschien slechts een automaat is, zou me dat meer geneigd maken om aan te nemen dat er een intelligentie is in de natuur?’

Dat is mijn zaak, zeg ik dan. Maar je gaat er in alle geval mee akkoord dat het een dwaasheid zou zijn om aan jouw gelijken het denkvermogen te ontzeggen. ‘Ongetwijfeld, maar wat besluit je daaruit?’ Wat daaruit volgt is dit: dat wanneer het hele universum, wat zeg ik, wanneer de vleugel van een vlinder aanwijzingen vertoont die duizend keer meer duidelijk aantonen dat er een intelligentie is dan jij aanduidingen hebt dat jouw gelijken begiftigd zijn met een denkvermogen, dan zou het duizend keer dwazer zijn om het bestaan van een God te ontkennen dan te ontkennen dat jouw gelijke denkt.

Welnu, dat het inderdaad zo is, daarvoor doe ik een beroep op jouw verstand, op jouw bewustzijn: heb jij ooit in de redeneringen, de daden en het gedrag van welke mens dan ook, meer intelligentie, orde, wijsheid en samenhang gezien dan in het mechanisme van een insect? Is de Godheid niet net zo duidelijk afgedrukt in het oog van een kevertje dan het vermogen tot denken dat is in de werken van de grote Newton? Hoezo! De wereld van de dingen bewijst minder dat er een intelligentie is dan de wereld van de verklaringen? Wat een idee!

‘Maar, antwoord je, ik geef grif toe dat anderen kunnen denken, precies omdat ik zelf denk.’ Dat, ik geef het toe, is een veronderstelling die ik niet koester. Maar staat daar niet tegenover dat mijn bewijzen sterker zijn dan de jouwe? Is de intelligentie van een eerste wezen me niet beter aangetoond in de natuur door zijn werken, dan het vermogen om te denken in een filosoof door zijn geschriften? Denk eraan dat ik je slechts een vlindervleugel heb voorgeschoteld, het oog van een kevertje, terwijl ik je zou kunnen verpletteren met het gewicht van het hele universum. Ik kan me zwaar vergissen, maar dit bewijs lijkt me zeker zo overtuigend als het beste schoolse bewijs dat men ooit heeft bedacht. Het is op basis van die redenering en enkele andere die net zo eenvoudig zijn, dat ik het bestaan van God aanvaard, en niet omwille van dat weefsel van droge metafysische ideeën, die minder van aard zijn om de waarheid te onthullen dan om er een schijn van leugenachtigheid aan te geven.

Vertaling © Karel D’huyvetters 2012

Filosofische gedachten XXI - XLIX

Denis Diderot (1713-1784)

XXI

Ik sla de geschriften van een beroemde professor open en ik lees: ‘Atheïsten, ik geef toe dat de beweging essentieel behoort tot de materie; wat( besluiten jullie daaruit?... dat de wereld het resultaat is van de toevallige voortbeweging van de atomen? Dan zou ik net zo graag horen dat jullie me zeiden dat de Ilias van Homerus of de Henriade van Voltaire het resultaat is van de toevallige omwenteling van de letters.’

Ik houd me er ver van om zo’n redenering te maken tegenover een atheïst: een dergelijke vergelijking zou hem vrij spel geven. Volgens de wetten van de waarschijnlijkheidsberekening, zou hij me zeggen, moet ik helemaal niet verwonderd zijn dat een gebeurtenis zich voordoet, wanneer het mogelijk is dat ze gebeurt, en dat de moeilijkheidsgraad van die gebeurtenis gecompenseerd wordt door de veelheid van de bewegingen. Er is een bepaald aantal worpen waarop ik met succes kan wedden dat ik honderdduizend zessen tegelijk kan gooien met honderdduizend teerlingen. Wat ook het precieze aantal letters is waarmee men me zou voorstellen om op een lukrake wijze de Ilias voort te brengen, er is altijd een bepaald aantal worpen die me een kans op succes geeft; mijn kans op succes is zelfs oneindig, indien het aantal worpen oneindig is.

Je zal het wel met me eens zijn, zo gaat hij verder, dat de materie sinds alle eeuwigheid bestaat en dat beweging tot haar essentie behoort. Als dank voor deze toegeving, zal ik samen met jou veronderstellen dat de wereld geen grenzen heeft, dat het aantal atomen oneindig is en dat de ordening die je zo verbaast niet kan ontkend worden. Welnu, uit deze wederzijdse toegevingen volgt niets anders dan dat de kans dat de wereld toevalligerwijze ontstaat wel erg klein is, maar dat het aantal worpen oneindig is, dat wil zeggen dat de ingewikkeldheid van het gebeuren meer dan voldoende gecompenseerd is door het grote aantal worpen.

Als er dus iets is dat tegen de redelijkheid ingaat, dan is het wel de veronderstelling dat terwijl de materie sinds alle eeuwigheid in beweging is, en terwijl er allicht in het oneindige aantal mogelijke combinaties een even oneindig aantal prachtige regelingen zijn, er toch geen enkele van die regelingen zou voorgekomen zijn in het onbegrensd aantal van al degene die zich achtereenvolgens hebben voorgedaan. Bijgevolg moet ons verstand veeleer verbaasd zijn over de veronderstelde duur van de chaos dan over het reële ontstaan van het universum.

XXII

Ik deel atheïsten in in drie klassen. Er zijn er die je klaar en duidelijk zeggen dat er geen God is en die daarvan ook overtuigd zijn; dat zijn de echte atheïsten. Er is ook een grote groep die niet goed weet wat ze ervan moeten denken en die de kwestie net zo goed willen beslechten met kruis of munt; dat zijn de sceptische atheïsten. Maar er zijn er nog veel meer die zouden willen dat er geen God is, die veinzen dat ze ervan overtuigd zijn en die leven alsof ze het echt zijn; dat zijn de snoeshanen van de troep. Ik verfoei die snoeshanen, ze zijn niet echt. Ik heb medelijden met de echte atheïsten: elke vertroosting lijkt me dood voor hen. En ik bid tot God voor de sceptici: het ontbreekt hen aan inzicht.

XXIII

Een deïst bevestigt het bestaan van een God, de onsterfelijkheid van de ziel en al wat daaruit volgt. De scepticus is onbeslist over die geloofspunten. De atheïst ontkent ze. Een scepticus is dus iets meer gemotiveerd om deugdzaam te handelen dan een atheïst, en heeft daarvoor wat minder reden dan een deïst. Zonder de vrees voor een wetgever, de neigingen van het temperament en de kennis van de concrete voordelen van de deugdzaamheid, mankeert de rechtschapenheid van de atheïst elke grond, terwijl die van de scepticus steunt op een misschien.

XXIV

Scepticisme is niet voor iedereen. Er is een grondig en gedesinteresseerd onderzoek voor nodig. Iemand die twijfelt omdat hij de redenen van de geloofwaardigheid niet kent, is een onnozele. Een echte scepticus heeft de argumenten geteld en gewogen. Maar redeneringen tegen elkaar afwegen is geen geringe opdracht. Wie van ons kent hun echte waarde? Als men voor een zelfde waarheid honderd bewijzen aanlevert, zal elk bewijs zijn aanhangers hebben. Elk verstand heeft zijn eigen verrekijker. In mijn ogen is een tegenwerping kolossaal, die voor jou in het niets verdwijnt. Jij ervaart als vederlicht een redenering die mij verplettert. Als wij verdeeld zijn over de intrinsieke waarde, hoe zouden we het dan eens worden over het relatieve gewicht?

Zeg me eens hoeveel morele bewijzen er nodig zijn om op te wegen tegen een metafysische conclusie? Is het mijn bril die vertekent of de jouwe? Als het dan zo moeilijk is om de argumenten af te wegen en als er geen standpunten zijn die geen voor en tegen hebben, en bijna altijd in gelijke mate, waarom beslissen we dan zo haastig? Waar halen we ons overtuigd toontje vandaan? Hebben we niet honderdmaal ervaren dat elke dogmatische zelfgenoegzaamheid revolteert?

‘Men maakt dat ik voor de hand liggende zaken ga haten, zegt ons de auteur van de Essais, als men ze mij als onfeilbaar opdringt. Ik houd van woorden die de stoutmoedigheid van onze uitspraken verzachten en matigen. Aan avonturen waag ik me niet, zegt men wel eens, en dat soort dingen. En als ik kinderen zou moeten opvoeden, dan zou ik hen vooral die bevragende manier van antwoorden in de mand leggen, veeleer dan een beslissende: Wat wil dat zeggen? Ik begrijp het niet. Het zou kunnen. Is dat zo? Het is beter dat ze op hun zestigste nog de manieren van leerlingen hebben bewaard dan dat ze zich gedragen als doctores als ze vijftien zijn.’

XXV

Wat is God? Het is een vraag die men aan kinderen stelt, maar waarmee filosofen heel wat moeite hebben om ze te beantwoorden.

We weten op welke leeftijd een kind moeten leren lezen, zingen, dansen, of met Latijn en meetkunde beginnen. Het is maar als het over godsdienst gaat dat men zich niet afvraagt hoever zijn begripsvermogen reikt. Van zodra het nog maar amper kan luisteren, vraagt men al aan een kind: Wat is God? En op hetzelfde ogenblik en uit dezelfde mond verneemt het dat er dwaalgeesten zijn, en zielen van afgestorvenen die komen spoken, weerwolven, en ook God. Men hamert een van de belangrijkste waarheden erin, op een manier die het mogelijk maakt dat men ze later kan afzweren voor het tribunaal van de rede. En inderdaad, het moet ons niet verwonderen dat wanneer men twintig geworden is en het bestaan van God in je hoofd verward wordt met een hoop belachelijke vooroordelen, men ertoe komt om dat idee te ontkennen en het zo te behandelen als de rechters doen wanneer ze een eerlijke mens tegenkomen die per ongelijk terecht gekomen is een troep onverlaten.

XXVI

Men vertelt ons veel te veel over God. En nog een vergissing: men insisteert niet voldoende op zijn aanwezigheid. De mensheid heeft het goddelijke verbannen uit haar midden. Ze heeft het verwezen naar een heiligdom. De muren van de tempel beletten het zicht erop, daarbuiten bestaat het niet. Dwazen die je bent! Breek die banden die jullie gedachten inperken. Maak God ruimer, zie hem overal waar hij is, of stel dat hij niet bestaat.

Als ik een kind had om op te voeden, dan zou ik het Goddelijke voor dat kind tot een zo reële aanwezigheid maken, dat het hem wellicht minder moeite zou kosten om atheïst te worden dan om zich van God af te keren. In plaats van hem een of andere persoon tot voorbeeld te stellen, iemand van wie hij wist dat hij dikwijls slechter handelde dan hijzelf, zou ik hem bruutweg zeggen: God hoort je, en je liegt! Jongelui willen aangesproken worden op een zintuiglijke manier. Ik zou dus de tekenen om hem heen vermenigvuldigen die verwijzen naar de goddelijke aanwezigheid. Als er zich in mijn huis een gezelschap zou vestigen, dan zou ik daar een plaats voor God markeren en ik zou mijn leerling gewoon maken om te zeggen: ‘We zijn met zijn vieren: God, mijn vriend, mijn leraar en ikzelf.’

XXVII

Onwetendheid en argeloosheid zijn twee bijzonder zachte oorkussens, maar om ze zacht te vinden, moet men een kop hebben die zo knap is als die van Montaigne.

XXVIII

Een kolkende geest en een vurige verbeelding gaan slecht samen met de onverstoordheid van de scepticus. Ze wagen nog liever een gok over hun keuze dan helemaal geen keuze te maken. Ze vergissen zich liever dan in het ongewisse te leven. Of het nu is omdat ze niet vertrouwen op hun armen of omdat ze bang zijn voor het diepe water, men ziet ze altijd vast hangend aan takken waarvan ze beseffen hoe dun ze zijn, maar ze klampen zich liever eraan vast dan dat ze zich zouden laten gaan in de sterke stroming. Ze zijn zeker van alles, hoewel ze niets nauwkeurig onderzocht hebben. Ze twijfelen nergens aan, omdat ze daarvoor zowel het geduld als de moed missen. Ze vallen voor schone schijn die hen bedriegt. En als ze soms de waarheid ontmoeten, dan is het niet op kousenvoeten, maar bruusk, als in een openbaring. Het zijn dogmatische mensen, die men onder gelovigen als bezetenen zou bestempelen.

Ik heb individuen van dat onrustige soort ontmoet, mensen die zich niet konden voorstellen dat men een rustige geest kan verenigen met onbeslistheid. ‘Hoe kan men leven zonder te weten wie men is, waar men vandaan komt, waar men heengaat, waarom men hier is!’ Het doet me iets dat ik dat allemaal niet weet, maar zonder dat me dat ongelukkig maakt, antwoordt de scepticus koeltjes, het is mijn schuld niet dat ik van mijn verstand geen antwoord krijg wanneer ik het de vraag stel naar mijn bestaan. Mijn hele leven lang ben ik al onwetend, zonder me te ergeren, over wat ik onmogelijk kan weten. Waarom zou ik spijt hebben over kennis die ik niet heb kunnen verwerven, en die voor mij ongetwijfeld niet noodzakelijk was, aangezien ik het zonder heb kunnen doen? Ik zou me evengoed, zo zei een van de grootste genieën van onze eeuw, kunnen lastig maken over het feit dat ik geen vier ogen heb, vier voeten en twee vleugels.

XXIX

Men mag van mij wel eisen dat ik de waarheid zoek, maar niet dat ik ze vind. Een sofisme kan mij zelfs meer levendig aanspreken dan een solide bewijs. Ik ben verplicht om in te stemmen met valse stellingen die ik voor waar houd, en om de ware te verwerpen die ik voor vals houd. Maar wat heb ik te vrezen, aangezien ik mezelf niet bewust bedrieg? We zullen in het hiernamaals niet beloond worden voor van onze tegenwoordigheid van geest hier op aarde; hoe zouden we er dan bestraft worden omdat we daarin tekortgeschoten zijn? Iemand verdoemen omwille van foute redeneringen, dat is uit het oog verliezen dat men goed gek moet zijn om zo iemand te behandelen als een booswicht.

XXX

Wat is eigenlijk een scepticus? Een filosoof die aan alles twijfelt waaraan hij gelooft, en die alles gelooft wat hem als waar voorkomt bij het terecht gebruik van zijn verstand en zijn zintuigen. Wil je het nog scherper gesteld? Maak een pyrronist eerlijk, en je hebt een scepticus.

XXXI

Wat men nooit in vraag gesteld heeft, is ook nooit bewezen. Wat men nog niet zonder vooringenomenheid heeft onderzocht, is niet terdege onderzocht. Scepticisme is dus de eerste stap naar de waarheid. Scepticisme moet alomvattend zijn, want het is de toetssteen voor de waarheid. Als een filosoof zich wil verzekeren van het bestaan van God en vervolgens begint met eraan te twijfelen, kan er dan één stelling zijn die niet onder deze test valt?

XXXII

Ongelovigheid is nu en dan het kwalijke kenmerk van een gek, en goedgelovigheid de vergissing van een verstandige mens. Wie verstandig is, kijkt heel ver in de immense mogelijkheden. Een gek houdt niet veel anders voor mogelijk dan dat wat er is. Misschien is het dat wel wat de ene kleinzielig maakt, en de andere overmoedig.

XXXIII

Er is evenveel risico verbonden aan teveel geloven dan te weinig. Het is niet meer of minder gevaarlijk om polytheïst te zijn dan atheïst. Bijgevolg biedt enkel het scepticisme een evenwicht, altijd en overal, tussen die twee tegengestelde overdrijvingen.

XXXIV

Een halfbakken scepticisme is het kenmerk van een zwakke persoonlijkheid. Het verbergt iemand die kleinzielig redeneert en zich laat afschrikken door de consequenties; een bijgelovige die gelooft dat hij zijn God eer bewijst door de voetboeien die hij zijn rede aanbindt; een soort van ongelovige die vreest zichzelf het masker af te rukken. Want indien de waarheid niets te vrezen heeft van het onderzoek, zoals de halfbakken scepticus aanneemt, wat denkt hij dan in het diepste van zijn ziel over die geprivilegieerde begrippen die hij niet durft te testen, die een plaats hebben in een uithoek van zijn bovenkamer, als in een heiligdom dat hij niet durft te naderen?

XXXV

Ik hoor aan alle kanten klagen over goddeloosheid. In Azië is een christen goddeloos, in Europa een moslim, een papist in London, een calvinist in Parijs, een jansenist hoog in de rue Saint-Jacques, een molinist beneden in de faubourg Saint-Médard. Wat is een goddeloze dan nog? Is iedereen het, of niemand?

XXXVI

Als het geweld van de kwezels zich ontketent tegen het scepticisme, komt het me voor dat ze hun eigenbelang verkeerd begrijpen, of dat ze zichzelf tegenspreken. Als het werkelijk zo is dat het voldoende is voor een goede godsdienst om aangekleefd te worden en voor een slechte om verlaten te worden, dat men ze goed kent, dan ware het wenselijk dat een universele twijfel zich zou verspreiden over de hele oppervlakte van de aarde en dat alle volkeren de waarheid van hun godsdienst in vraag zouden stellen. De missionarissen zouden ontdekken dat de grote helft van hun werk al gedaan was.

XXXVII

Wie de godsdienst die hij heeft gekregen door zijn opvoeding niet behoudt uit eigen keuze, kan zich er evenmin op beroemen dat hij christen is of moslim, dan dat hij niet blind geboren is of mank. Dat is een geluk, geen verdienste.

XXXVIII

Iemand die bereid is om te sterven voor een godsdienst waarvan hij weet dat het een valse is, is een waanzinnige.

Iemand die sterft voor een valse godsdienst, waarvan hij denkt dat het de ware is, of voor een ware godsdienst, maar zonder dat hij daarvoor over bewijzen beschikt, is een fanatieker.

De ware martelaar is hij die sterft voor een ware godsdienst, waarvan de waarachtigheid hem overtuigend aangetoond is.

XXXIX

De ware martelaar wacht de dood af. De dweper holt ze tegemoet.

XL

Als iemand zich in Mekka zou bevinden en daar het graf van Mohammed zou gaan beledigen, zijn altaar zou omverwerpen en een ganse moskee overhoop zetten, dan zou men zo iemand meteen op een paal spiesen; hij zou wellicht zelfs niet eens heilig verklaard worden. Vandaag de dag zou men Polyeucte gek verklaren.

XLI

De tijd van de revelaties is voorbij, van wonderen en uitzonderlijke boodschappen. Het christendom heeft geen behoefte meer aan die constructies. Als iemand het in zijn hoofd zou halen om hier bij ons de rol te komen spelen van Jonas en in de straat zou lopen schreeuwen: ‘Nog drie dagen, en Parijs vergaat! Burgers van Parijs, doet boete, hult u in zak en as, of gij zult vergaan binnen drie dagen!’, dan zou die meteen aangehouden worden en voor de rechter gesleept, die niet zou aarzelen om hem naar het asiel van Les Petites Maisons te sturen. Hij zou tevergeefs zeggen: ‘Mensen, houdt God minder van jullie dan van de inwoners van Ninive? Zijn jullie minder schuldig dan zij?’ Men zou zelfs geen moeite doen om hem te antwoorden en niet eens het einde van zijn gepreek afwachten om hem voor een visionair te houden.

Elias mag uit de andere wereld terugkomen wanneer hij maar wil. De mensen van vandaag zijn nu zo, dat het al een groot mirakel zou zijn als hij hier bij zijn terugkeer goed zou onthaald worden.

XLII

Wanneer men het volk een dogma oplegt dat ingaat tegen de gevestigde godsdienst, of een of andere zaak die in strijd is met de openbare orde en rust, en men zou die boodschap rechtvaardigen door middel van mirakels, dan zou het gezag het recht hebben om in te grijpen, en het volk om te schreeuwen: crucifige, kruisig hem! Hoe gevaarlijk zou het niet zijn om de gemoederen van de mensen in handen te geven van een bedrieger of over te laten aan de dromen van een ziener? Als het bloed van Jezus Christus wrakroepend was voor de joden, dan is dat omdat ze, door het te vergieten, geen oren hadden naar de stem van Mozes en de Profeten, die hem tot Messias uitriepen. Er mag zelfs een engel uit de hemel nederdalen en zijn redeneringen staven met mirakels, als zijn prediking ingaat tegen de wet van Jezus Christus, dan gebiedt Paulus dat men die voor godslasterlijk houdt. Men moet iemands boodschap niet beoordelen op mirakels, maar wel op de overeenstemming van zijn doctrine met die van het volk tot wie hij zegt gezonden te zijn, vooral wanneer de leer van dat volk als waar is aangetoond.

XLIII

Gezag moet alle verandering wel vrezen. De meest heilige en meest zachtaardige van alle godsdiensten, het christendom zelf is niet tot wasdom gekomen zonder heel wat heibel te veroorzaken. De eerste kinderen van de Kerk zijn meer dan eens afgeweken van de gematigdheid en het geduld die hen waren voorgeschreven. Laat me toe hier enkele passages aan te halen uit een edict van keizer Julianus. Ze illustreren wonderlijk goed het genie van deze prins-filosoof en de geest van de fanatiekelingen van zijn tijd.

‘Ik had gedacht, zegt Julianus, dat de leiders van de Galileeërs zouden inzien hoe verschillend mijn manier van optreden is van die van mijn voorganger, en dat ze me daarvoor enigszins dankbaar zouden zijn. Ze hebben immers onder zijn bewind te lijden gehad van verbanning en gevangenschap. Men heeft een groot aantal mensen over de kling gejaagd die zij voor ketters hielden. Onder het mijne heeft men de bannelingen laten terugkeren, de gevangenen vrijgelaten en wie vogelvrij verklaard was kreeg zijn verbeurde goederen terug. Maar de onrustigheid en de razernij van dit soort mensen is zo groot, dat sinds ze het privilegie hebben verloren om elkaar te verslinden, om al diegenen te kwellen die gehecht zijn aan hun dogma’s, evenals wie de godsdienst volgt die toegestaan is door de wet, ze geen middel onverlet laten en ze geen enkele kans missen om tot revolte op te hitsen.

Het zijn mensen die geen eerbied hebben voor waarachtige vroomheid en geen respect voor onze instellingen… Nochtans bedoelen wij niet dat men ze naar de voet van onze altaren moet slepen en hen geweld aandoen… Wat de simpele lieden betreft, het blijkt dat het hun leiders zijn die in hen de geest van verzet aanwakkeren, woedend als ze zijn over de grenzen die wij aan hun macht hebben gesteld. Wij hebben ze inderdaad geweerd uit onze rechtszalen en hen het recht ontzegd om testamenten uit te voeren, om de rechtmatige erfgenamen te passeren en zich zo meester te maken van de erfenis… Om die redenen ook hebben wij dit volk verboden woelige bijeenkomsten te houden of te intrigeren bij de priesters die tot opstand aanzetten… Ik hoop dat dit edict onze magistraten veilig stelt, die meer dan eens belaagd zijn door deze muiters, op gevaar af gestenigd te worden…

Dat ze hun leiders vreedzaam opzoeken, dat ze er bidden, zich daar laten onderrichten en daar voldoen aan de vereisten van de cultus die ze van hen hebben vernomen, dat staan wij hen toe. Maar ze moeten afzien van alle opruiende bedoelingen… Indien die bijeenkomsten voor hen een gelegenheid zijn tot revolte, dan is dat op risico van hun have en goed, ze zijn hierbij gewaarschuwd… Mensen die niet geloven, leef in vrede… En jullie, die trouw zijn gebleven aan de godsdienst van uw vaderland en aan de goden van uw vaderen, bezondig u niet aan het vervolgen van uw buren, uw medeburgers, want het gaat bij hen veeleer om een onwetendheid die we moeten beklagen dan om kwaadwilligheid die we moeten bestraffen. We moeten de mensen terug tot de waarheid brengen door middel van de rede en niet met geweld. Wij gelasten derhalve u allen, onze trouwe onderdanen, om de Galileeërs met rust te laten.’

Zo waren de gevoelens van deze prins, die we wel kunnen kwalijk nemen dat hij een heiden was, maar niet dat hij een afvallige zou geweest zijn. Hij heeft de eerste jaren van zijn leven doorgebracht in verscheidene scholen, met verscheidene leermeesters en heeft op rijpere leeftijd een ongelukkige keuze gemaakt: hij heeft helaas beslist om te kiezen voor de godsdienst van zijn voorouders en de goden van zijn vaderland.

XLIV

Wat me verwondert, is dat het werk van deze geleerde keizer voor het nageslacht bewaard is. Het vertoont trekjes die geen afbreuk doen aan de waarachtigheid van het christendom, maar die in voldoende mate in het nadeel uitvallen van sommige christenen uit zijn tijd, opdat ze bij de Kerkvaders in het bijzonder het voorwerp zouden uitmaken van de bijzondere ijver die ze hadden om de werken van hun vijanden te verwijderen.

Het is ongetwijfeld van die voorgangers dat Sint Gregorius de Grote het soort barbaarse geloofsijver heeft geërfd dat hem zo heeft opgezet tegen de letteren en de kunst. Als het alleen van deze kerkvorst had afgehangen, dan waren we nu in dezelfde situatie als de moslims, die voor hun lectuur aangewezen zijn op niets anders dan hun Koran. Wat zou immers het lot geweest zijn van de auteurs van weleer, indien ze in de handen waren gevallen van iemand die taalfouten beoordeelde op godsdienstige principes, die dacht dat het volgen van de regels van de spraakkunst neerkwam op het onderwerpen van Jezus Christus aan Aelius Donatus, die zich in geweten verplicht voelde om de oudheid totaal te vernietigen.

XLV

Nochtans blijkt het goddelijk karakter van de Schrift er niet in die mate duidelijk in aanwezig, dat het gezag van de gewijde geschiedschrijvers totaal los zou staan zou zijn van het getuigenis van de andere, profane schrijvers. Waar moet het naartoe, als we de hand van God zouden moeten onderkennen in de vorm van onze Bijbel? Hoe miserabel is de Latijnse versie wel niet! De originelen zijn zelf ook geen meesterwerken qua compositie. De profeten, de apostelen en de evangelisten hebben geschreven naar eigen goeddunken. Als we de geschiedenis van het Hebreeuws volk gewoon zouden kunnen bekijken als een product van de menselijke geest, dan zouden Mozes en zijn navolgers het moeten afleggen tegen Titus Livius, Sallustius, Caesar en Josephus, allemaal auteurs die men er niet meteen van verdenkt dat ze geschreven hebben vanuit een goddelijke inspiratie. We verkiezen zelfs de jezuïet Berruyer boven Mozes!

In onze kerken bewaren we schilderijen waarvan men ons verzekert dat ze geschilderd zijn door engelen en door de Godheid zelf. Als die werken van de hand van Le Sueur of Le Brun zouden zijn, zou ik me dan verzetten tegen die eeuwenoude traditie? Helemaal niet, waarschijnlijk. Maar als ik die hemelse werken bekijk en keer op keer zie hoe de regels van de schilderkunst geweld aangedaan wordt in de tekening en in de uitvoering, dat de echte kunst overal met voeten getreden wordt, en dan niet mag veronderstellen dat de artiest een kluns was, dan kan het niet anders dan dat ik die traditie als een verzinsel aanklaag.

 Welke conclusies zou ik al niet trekken uit deze afbeeldingen voor de Heilige Schrift? Gelukkig besef ik hoe weinig belang het heeft dat wat erin staat goed of slecht geformuleerd is. De profeten hebben er een punt van gemaakt om de waarheid te zeggen, niet om het goed gezegd te krijgen. Zijn de apostelen misschien gestorven voor een andere reden dan voor de waarheid van wat ze gezegd en geschreven hebben? Welnu, om terug te keren naar mijn onderwerp: het was ongetwijfeld van het hoogste belang om die profane auteurs te bewaren die niet anders konden dan overeen te stemmen met de gewijde schrijvers, althans over het bestaan van Jezus Christus en zijn mirakelen, over de typische karaktertrekken van Pontius Pilatus en over de daden en het martelaarschap van de eerste christenen.

XLVI

Een ganse natie, zal je me zeggen, is daarvan getuige geweest; zou jij dat alles durven ontkennen? Ja, dat durf ik, zolang het niet bevestigd is op gezag van iemand die niet tot uw kamp behoort en zolang ik niet zeker ben dat die persoon geen fanaticus of misleider is. Wat nog meer zij: stel dat een erkend onpartijdig auteur me vertelt dat er zich een diepe kloof heeft gevormd in het midden van een stad; dat de goden, daarover ondervraagd, geantwoord hebben dat die kloof terug dicht zal gaan wanneer men het meest waardevolle dat men bezit erin zou gooien; dat een dappere ruiter zich erin gestort heeft en dat het orakel bewaarheid is. Dat zou ik zeker veel minder geloven dan indien die auteur gewoon gezegd had er zich een kloof had gevormd en dat men veel tijd en moeite heeft moeten spenderen om die te vullen.

Hoe onwaarschijnlijker een feit is, des te geringer het gewicht van een historisch getuigenis. Ik zou het zonder enige moeite geloven wanneer een eerlijk man me zou melden dat Zijne Majesteit een totale overwinning heeft behaald op de bondgenoten, maar als heel Parijs me zou verzekeren dat er in Passy iemand uit de dood is opgestaan, dan zou ik daarvan geen woord geloven. Dat een historicus ons wil overtuigen, of dat een heel volk zich vergist, dat zijn beslist geen wonderen.

XLVII

Tarquinius stelt voor om nieuwe afdelingen toe te voegen aan de cavalerie die door Romulus was opgericht. Een vogelwichelaar drukt hem op het hart dat elke innovatie in die legereenheid heiligschennis is, tenzij de goden het toegestaan hebben. Tarquinius is gechoqueerd door de vrijpostigheid van die priester en neemt zich voor om hem te ontmaskeren en om zo een kunst aan de kaak te stellen die zijn gezag doorkruist. Hij laat hem voor zich verschijnen op het marktplein en zegt hem: ‘Ziener, is wat ik denk ook mogelijk? Als jouw kennis werkelijk zo goed is als je je aanmatigt, dan stelt ze jou in staat om mijn vraag te beantwoorden!’

De augur laat zich niet van de wijs brengen, hij raadpleegt de vogels en antwoordt: ‘Ja, Sire, wat jij in gedachten hebt, kan gebeuren.’ Tarquinius haalt een scheermes van onder zijn gewaad en raapt een steen op. ‘Kom hier, zegt hij tegen de ziener, snij deze steen door met dit scheermes, want dat is wat ik in gedachten had.’ Navius, zo heette de augur, wendt zich tot het volk en zegt met grote stelligheid: ‘Leg de steen onder het mes, en ik mag doodvallen als hij niet meteen gespleten is!’ Tegen alle verwachting in stelt men inderdaad vast dat de hardheid van de steen bezwijkt voor de scherpte van het scheermes: hij valt net zo gemakkelijk uiteen als wanneer het mes de hand van Tarquinius had beroerd en ze had doen bloeden.

 Het verbaasde volk applaudisseert, Tarquinius ziet af van zijn plannen en neemt de auguren in bescherming. Het scheermes en de kei begraaft men onder een altaar. Men richt een standbeeld op voor de ziener, standbeeld dat nog bestond onder het bewind van Augustus, zoals de profane en de gewijde schrijvers bevestigen, in de geschriften van Lactantius, Dionysius van Halicarnassos en de Heilige Augustinus.

Je hebt de geschiedenis gehoord, luister nu naar het bijgeloof. Quintus, de bijgelovige broer van Cicero zegt hem: ’Wat heb je daarop te zeggen? Ofwel moeten we vervallen in een monsterachtig pyrronisme en hele volkeren en geschiedschrijvers voor dwazen houden en alle analen verbranden, ofwel dit feit voor waar houden. Zou je nog veeleer dit alles ontkennen, dan te aanvaarden dat de goden zich met onze aangelegenheden inlaten?’

Ik kan niet aanvaarden dat een filosoof zijn toevlucht zou nemen tot getuigenissen die enkel bij toeval waarachtig zouden zijn, of onjuist weergegeven of zelfs vervalst door kwade trouw. Men moet zich een opinie vormen door een beredeneerde argumentatie en zich niet neerleggen bij de feiten, vooral wanneer die moeilijk te geloven zijn. (…) Weg dus met de zienerstaf van Romulus, die is verkoold in het hart van een enorme brand. Bespaar me de steen van Navius. In de filosofie is er geen plaats voor dergelijke onmogelijke fabels. Een echte filosoof zou zich er om te beginnen op toegelegd hebben om de ware aard van de vogelwichelarij te bepalen en vervolgens oorsprong ervan te onderzoeken en haar geldigheid. (…) De Etrusken leverden tenminste het bewijs voor hun discipline: een kind geboren uit een ploegijzer! Maar wiens getuigenis roepen wij in? Navius? (…) Gaan we ons nu verlaten, om te oordelen over godsdienstige zaken, op wezens die niets menselijks hebben? (Cicero, De divinatione). Maar dat is wat koningen geloven en volkeren, naties, de hele wereld. Wat is er, werkelijk, meer verbreid dan de onwetendheid? Sinds wanneer doe jij een beroep op de menigte om je eigen oordeel te vormen? (Ibid.)

Dat is het antwoord van de filosoof. Noem me een mirakel waarop dit niet van toepassing is. De Kerkvaders hadden het heel wat problemen om zich de principes van Cicero te bedienen en hebben dan maar verkozen om de avonturen van Tarquinius aan te nemen en de kunsten van Navius aan de duivel toe te schrijven. Een handig hulpmiddel is dat, de duivel!

XLVIII

Alle volkeren hebben van die gebeurtenissen die te mooi zijn om waar te zijn. Zaken waarmee men van alles aantoont, maar die men helemaal niet bewijst; die men niet durft te ontkennen op gevaar af ongelovig te zijn, maar die men niet kan geloven zonder een stommeling te zijn.

XLIX

Romulus verdween uit het midden van de Romeinen, door de inslag van de bliksem, of vermoord door de senatoren. Het volk en de soldaten verspreiden er geruchten over. De verordeningen van de Staat spreken elkaar tegen. Het beginnende Rome is intern verdeeld en van buiten uit omsingeld door vijanden; het staat aan de rand van de afgrond. Op dat ogenblik treedt een zekere Proculeius zwaarwichtig naar voren en zegt: ‘Romeinen, de prins over wie jullie treuren is helemaal niet dood, hij is ten hemel opgestegen, waar hij zit aan de rechterhand van Jupiter. Ga, zo heeft hij me opgedragen, en meldt aan uw medeburgers dat Romulus onder de goden verkeert; verzeker hen van mijn bescherming. Zij kunnen erop aan dat de macht van hun vijanden niets vermag tegen hen: het lot heeft bepaald dat zij ooit de heersers over de hele wereld zullen zijn. Ze moeten deze voorspelling getrouw doorgeven van geslacht op geslacht, tot in de verste toekomst.’

Er zijn omstandigheden die zich gemakkelijk lenen tot bedrog en als men goed kijkt hoe Rome er toen aan toe was, dan zal men toegeven dat Proculeius een hoofdman was en dat hij de gelegenheid te baat heeft genomen. Hij heeft in de geesten een gedachte geïntroduceerd die helemaal niet onnuttig was voor de toekomstige grandeur van zijn land.

Het vertrouwen dat men had in degene die deze boodschap bracht is nauwelijks te geloven. Men kan zich amper voorstellen hoezeer het verdriet over het verlies van Romulus gestild werd van zodra men zich verbeelde dat hij onsterfelijk was. De eerbied die men had voor deze persoon, samen met de vrees voor een reëel gevaar, was voldoende om de legende te bevestigen. Eerst enkelen, daarna iedereen wou Romulus uitroepen tot een god en een zoon van God. (Titus Livius, Ab Urbe condita, I, 16)

Dat wil zeggen: het volk geloofde in deze verschijning, de senatoren deden alsof ze erin geloofden, en Romulus kreeg zijn altaren. Maar daar bleef het niet bij. Weldra was het niet een simpele particulier aan wie Romulus verschenen was. Hij had zich vertoond aan meer dan duizend personen op één dag. Hij was niet door de bliksem getroffen, de senatoren hadden zich niet van hem ontdaan ter gelegenheid van een hevig onweer, nee: hij was ten hemel opgestegen te midden van donder en bliksem, ten aanschijn van de ganse bevolking. En dit verhaaltje werd mettertijd nog opgelapt met zoveel materiaal, dat de zelfstandige denkers van de eeuwen daarna er zeer verveeld mee zaten.

Vertaling copyright Karel D'huyvetters 2012

Filosofische gedachten L - LXII

Denis Diderot

L

Een enkele bewijsvoering maakt meer indruk op mij dan vijftig feiten. Dank zij het extreme vertrouwen dat ik heb in mijn rede, is mijn geloof niet overgeleverd aan de willekeur van een hekkenspringer. Jij die Mohamed predikt: laat de manken weer lopen, de doven spreken, de blinden zien, genees de verlamden, wek de doden tot leven, geef aan de geamputeerden de ledematen terug die ze missen, een mirakel dat men nog niet geprobeerd heeft; tot jouw grote verbazing zal mijn geloof daardoor niet aan het wankelen gebracht worden. Als je wil dat ik missionaris wordt voor jouw zaak, laat dan die kunstjes achterwege en laten we redeneren. Ik vertrouw meer op mijn oordeel dan op mijn ogen. Als de godsdienst die je me verkondigt waarachtig is, dan kan zijn waarheid aangetoond worden en bewezen met onweerlegbare argumenten. Vind ze, die redeneringen. Waarom me lastig vallen met wonderen wanneer je om mij te vloeren niet meer nodig hebt dan een syllogisme? Hoezo! Is het voor jou gemakkelijker om een manke te doen lopen dan om mij iets duidelijk uit te leggen?

LI

Er ligt een man uitgestrekt op de grond, gevoelloos, zonder stem, zonder lichaamswarmte, bewegingsloos. Men draait hem om, draait hem nog eens om, schudt hem dooreen, bestookt hem met een hete pook, niets brengt hem in beweging, het hete ijzer kan hem geen enkel teken van leven ontlokken. Men neemt aan dat hij dood is. Is dat zo? Neen. Het is een geval zoals dat van de priester van Calama.

Die, zo vaak als men wou, het bewustzijn verloor en voor dood neerviel telkens wanneer men hem het gezang van weeklachten liet horen. Het was zo erg dat men hem kon knijpen of zijn huid doorboren zonder dat hij er iets van voelde; soms heeft men zelfs met laaiend vuur gebrand zonder dat hij eronder leed, op de blaren na die hij eraan over hield! (Augustinus, De civitate Dei, boek XIV, hoofdstuk 24)

Als sommige mensen op onze dagen zo iemand zouden tegenkomen, zouden ze er mooi gebruik van maken. Men zou ons een kadaver laten zien dat weer tot leven komt op het graf van een uitverkorene; het rapport van de jansenistische magistraat zou aangedikt zijn met een verrijzenis en de aanhangers van de bul Unigenitus zouden allicht serieus verontrust zijn.

LII

De logicus van Port-Royal verkondigt ons dat Sint-Augustinus het bij het rechte eind had toen hij, Plato navolgend, stelde dat het oordeel over wat waar is en het onderscheidingsvermogen niet tot de zintuigen behoren maar tot onze geestelijke vermogens: non est veritatis judicium in sensibus. Het is zelfs zo dat de zekerheid die wij kunnen halen uit de zintuigen niet heel ver reikt, en dat er heel wat zaken zijn die we menen te weten door middel van die zintuigen, maar waarover we geen absolute zekerheid hebben. Wanneer het getuigenis van de zintuigen het gezag van de rede niet tegenspreekt of ontkracht, valt er niet te kiezen: volgens de juiste logica moeten we ons aan de rede houden.

LIII

In de voorstad weerklinken de toejuichingen: de stoffelijke resten van een uitverkorene doen er op één dag meer wonderen dan Jezus Christus er in zijn hele leven heeft verricht. Allen daarheen, op een loopje, ik volg de menigte. Ik ben nog maar net aangekomen als ik hoor roepen: een mirakel! een mirakel! Ik ga dichterbij, ik kijk toe en ik zie een kleine manke die ondersteund door drie of vier liefdadige personen rondloopt. En het volk verbaast zich erover en roept voortdurend: een mirakel, een mirakel! Waar is dat mirakel dan, stommelingen? Zien jullie dan niet dat die schavuit niets anders gedaan dan heeft dan van krukken te wisselen? In dit geval was het niet anders dan altijd wanneer het over spoken gaat. Ik kan er een eed op doen dat al degenen die ooit een spook hebben gezien er vooraf al bevreesd voor waren, en dat al degenen die hier een mirakel gezien hebben, vast van plan waren om er een te zien.

LIV

Nochtans hebben we van dat soort vermeende mirakels een lange lijst die het kan opnemen tegen zelfs het meest vastberaden ongeloof. De auteur ervan is een senator, een ernstig man die weliswaar aanhanger was van een bedenkelijk materialisme, maar die van zijn bekering geen materieel voordeel te verwachten had. Hij was ooggetuige van de feiten die hij vertelt en heeft ongehinderd en zonder eigenbelang zijn oordeel kunnen vormen; zij getuigenis wordt bevestigd door duizend andere. Ze zeggen allen dat ze het gezien hebben en hun verklaring is zo authentiek als maar kan: de originele akten worden bewaard in de openbare archieven. Wat kunnen we daarop zeggen, ja wat? Dat die mirakels niets bewijzen, zolang de kwestie van het sentiment niet uitgeklaard is.

LV

Elke redenering die beide partijen bevredigt, bevredigt de ene noch de andere. Als het fanatieke geloof martelaars heeft zoals het ware geloof; en als er onder degenen die gestorven zijn voor het ware geloof fanatiekelingen waren, laten we dan het aantal doden tellen, als we dat kunnen, of anders andere motieven zoeken voor de goedgelovigheid.

LVI

Niets is zo van aard op iemand in zijn ongeloof te bevestigen als valse motieven voor een bekering. Aan de ongelovigen zegt men altijd: wie mogen jullie wel zijn, dat je het geloof aanvalt dat mensen als Paulus, Tertullianus, Athanasius, Chrysostomus, Augustinus, Cyprianus en nog zoveel andere beroemde personages zo moedig verdedigd hebben? Misschien hebben jullie wel een of andere moeilijkheid opgemerkt die deze superieure genieën is ontgaan. Laat maar eens zien dat jullie er meer over weten dan zij, of geef uw twijfels op voor hun zekerheden als jullie aanvaarden dat zij er meer over weten dan jullie.

Wat een frivole redenering! De inzichten van de bedienaars zijn geen bewijs voor de waarheid van een religie. Is er een meer absurde godsdienst dan die van de Egyptenaren? Nochtans waren zijn bedienaars de meest verlichte geesten! Nee, deze ui kan ik echt niet aanbidden. Wat voor privilegies heeft hij tegenover andere groenten? Ik zou wel gek zijn om mijn eerbetoon te vergooien aan wezens die bestemd zijn om mij tot voedsel te dienen! Wat een grappige godheid: een plant die ik water geef, die groeit en die aanhaar einde komt in mijn groentetuin!

‘Zwijg stil, ongelukkige, uw godslastering doet me sidderen. Nu is het uw beurt om te redeneren: weet jij daar soms meer over dan het heilig college? Wie ben jij om je goden aan te vallen en lessen in wijsheid te geven aan hun priesters? Ben jij misschien slimmer dan al die orakels die de hele wereld om advies komt vragen? Wat ook je antwoord is, ik bewonder je hoogmoed of je stoutmoedigheid…’

Zullen de christenen zich dan nooit bewust worden van hun eigen kracht? Zullen ze dan nooit die ongelukkige sofismen overlaten aan hen die geen ander verweer hebben?

Weg met gemeenschappelijke ideeën die de ene zowel als de andere partij kan inroepen: het is immers niet mogelijk dat ze beide kanten gelijk kunnen geven. (Augustinus)

Voorbeelden, wonderen en het gezag kunnen onnozelaars en huichelaars opleveren, doch enkel de rede kan voor gelovigen zorgen.

LVII

Laten we aannemen dat het van het hoogste belang is dat men bij het verdedigen van een religie slechts gebruikmaakt van de meest solide argumenten. En toch vervolgt men al wie zijn best doet om verkeerde argumenten aan te klagen! Hoezo, is het niet voldoende dat men christen is? Moet men het ook nog zijn voor de verkeerde redenen? Jullie kwezels, luister goed: ik ben geen christen omdat Sint-Augustinus het was. Ik ben het omdat het raisonnabel is om het te zijn.

LVIII

Ik ken de kwezels, ze worden gemakkelijk opgeschrikt. Eens ze ervan overtuigd zijn dat wat ik hier neerschrijf iets bevat dat in strijd is met hun ideeën, dan verwacht ik me meteen aan al de kwaadsprekerij die ze gedebiteerd hebben over duizend personen die meer waard zijn dan ik. Als ik enkel maar uitgescholden wordt voor deïst en schavuit, dan kom ik er nog goed vanaf. Descartes hebben ze lang geleden al verdoemd, net als Montaigne, Locke en Bayle, en ik verwacht dat ze er nog veel meer zullen verdoemen. Ik laat hen echter weten dat ik me niet sterk maak een meer eerlijk man te zijn, noch een beter christen, dan de meerderheid van die filosofen.

Ik ben geboren in de katholieke, apostolische en Roomse Kerk en ik onderwerp me met alle kracht aan haar beslissingen. Ik wil sterven in de godsdienst van mijn voorvaderen en ik houd die voor de ware, in de mate dat men dat kan wanneer men nog nooit persoonlijk te maken heeft gehad met de Godheid en nog nooit getuige is geweest van enig mirakel. Dat is mijn geloofsbelijdenis. Ik ben er zo goed als zeker van dat ze hen niet zal bevallen, terwijl er allicht niemand van hen is die in staat zou zijn om er een betere af te leggen.

LIX

Ik heb hier en daar wat gelezen van Abadie, Huet en de anderen. Ik ben voldoende op de hoogte van de bewijzen voor mijn godsdienst en ik geef toe dat ze indrukwekkend zijn. Maar zelfs als ze nog duizendmaal indrukwekkender zouden zijn, dan nog zou ik het christendom nog niet voor bewezen houden. Waarom eist men van mij dat ik geloof dat er drie personen in God zijn, met evenveel zekerheid als mijn geloof in de stelling dat de drie hoeken van een driehoek overeenkomen met twee rechte hoeken? Een bewijs moet in mij een zekerheid opleveren die in verhouding staat met zijn relatieve kracht. De inwerking op mijn geest van geometrische, morele en fysische bewijzen kan niet anders dan verschillend zijn, anders is dat een frivool onderscheid.

LX

Jullie leggen aan een ongelovige een volume voor met geschriften waarvan jullie hem het goddelijk karakter willen aantonen. Maar nog voor aan het onderzoek te beginnen van uw bewijzen, zal hij niet nalaten om u te ondervragen over die collectie. Is die altijd dezelfde geweest, zal hij vragen. Hoe komt het dat ze vandaag niet zo uitgebreid is als enkele eeuwen geleden? Met welk recht heeft men er dit of geen werk eruit verwijderd, dat nochtans door een andere sekte vereerd wordt, en andere behouden, die door haar verworpen zijn? Op welke gronden hebben jullie de voorkeur gegeven aan dit manuscript? Wie heeft jullie geleid bij de keuze die jullie gemaakt hebben tussen al die verschillende kopieën, die het bewijs zijn dat deze heilige schrijvers jullie niet overgeleverd zijn in al hun originele en primaire puurheid?

Als de onwetendheid van de kopiisten of de listen van de ketters ze verminkt hebben, en dat kunnen jullie niet ontkennen, dan zullen jullie ze wel moeten herstellen in hun oorspronkelijke toestand, eer je er het goddelijk karakter ervan gaat bewijzen. Jullie bewijzen kunnen immers niet slaan op een bundel verminkte geschriften en het is niet daarop dat ik mijn geloof zal vestigen. Maar wie gaan jullie belasten met die opdracht? De Kerk. Maar ik kan de onfeilbaarheid van de kerk niet aanvaarden, zolang het goddelijk karakter van de Schrift me niet bewezen is. En dus ben ik veroordeeld tot het scepticisme.

Men kan voor dat probleem maar een oplossing vinden als men toegeeft dat de eerste fundamenten van het geloof zuiver menselijk zijn. De keuze tussen de manuscripten, het herstel van passages moet gebeuren volgens de regels van de historische kritiek. Ik zal mijn geloof aan de goddelijkheid van de heilige schriftuur laten afhangen van de zekerheid van die regels.

LXI

Door op zoek te gaan naar de bewijzen ben ik op de moeilijkheden gestoten. De geschriften die de redenen voor mijn geloof bevatten, bieden me te gelijkertijd redenen aan tot ongeloof. Het zijn gezamenlijke arsenalen. Aan de ene kant heb ik er de deïst ontmoet die zich kwam wapenen tegen de atheïst. De deïst en de atheïst vechten er tegen de jood. De atheïst, de deïst en de jood sluiten er een bondgenootschap tegen de christen. De christen, de jood, de deïst en de atheïst gaan de strijd aan met de moslim. De atheïst, de deïst, de jood en de moslim, samen met heel de menigte van christenen storten zich op de christen. De scepticus staat alleen tegen allen. Ik ben getuige geweest van de klappen die er gevallen zijn. Ik hield het evenwicht in de gaten tussen de strijdende partijen. Hun armen gingen omhoog en omlaag naargelang het gewicht dat eraan bevestigd was. Na veel over en weer sloeg de balans door naar de christen, maar alleen door zijn doorslaggevende argumenten, ten nadele van de tegenstanders. Ik ben mezelf tot getuige van mijn onpartijdigheid. Het heeft niet aan mij gelegen dat dat overwicht me aanzienlijk leek. Ik bevestig God in alle eerlijkheid.

LXII

Die verscheidenheid van opinies heeft de deïsten op een idee gebracht dat wellicht veeleer eigenaardig is dan solide. Wanneer Cicero wil aantonen de dat de Romeinen het meest oorlogszuchtige volk ter wereld zijn, haalt hij handig die bekentenis uit de mond van hun tegenstanders. Galliërs, als jullie aan iemand onderdoen in moed, aan wie dan wel? Aan de Romeinen. Parthen, wie zijn na jullie de meest dappere mannen? De Romeinen. Afrikanen, als jullie voor iemand zouden beducht zijn, voor wie dan? Voor de Romeinen. Laten we zijn voorbeeld volgen, zeggen de deïsten en de andere religionairs ondervragen. Chinezen, welke godsdienst is de beste, als het die van jullie niet is? De natuurlijke godsdienst. Moslims, welke godsdienst zouden jullie aanhangen indien jullie Mohamed zouden afzweren? Het naturalisme. Christenen, welke is de ware godsdienst, als dat niet het christendom is? De godsdienst van de joden. Maar jullie, joden, wat is de ware godsdienst als het judaïsme vals is? Het naturalisme. Wie de tweede plaats toegewezen krijgt in een unanieme consensus, en wie de eerste plaats aan niemand afstaat, verdient die ongetwijfeld.

Vertaling © Karel D’huyvetters 2012

Als we over de Verlichting spreken, dan gebruiken we meestal de Duitse term Aufklärung. Waarom dat zo is, begrijp ik niet goed. Van Dale laat ons zoals gewoonlijk in het ongewisse. Hij vermeldt het woord zonder de hoofdletter die het als substantief in het Duits wel heeft en geeft daarmee aan dat het woord opgenomen is in het standaard Nederlands. Waarom een Duits woord gebruiken als we een goed Nederlands hebben? Maar vooral: waarom een Duitse term? Kan iemand mij voor de vuist weg een Duitse denker noemen uit die periode? Is er een Duitse filosoof die we spontaan met de aufklärung associëren? Ik vroeg het ooit op een congres over die periode aan een van de Duitse sprekers en zelfs hij knipperde even met de ogen, hield zijn hoofd schuin en beloofde me plechtig dat hij me zou mailen…

Misschien is het bij gebrek aan een Franse term. Daar spreekt men over le siècle des Lumières. Lumière betekent gewoon ‘licht’, zoals als in ‘steek het licht eens aan’, maar verwijst ook naar kennis, inzicht, heldere ideeën en zelfs naar een verstandig persoon, zoals wij zeggen ‘(g)een groot licht’. De eeuw die men bedoelt, is natuurlijk de 18^de eeuw, die eindigt met de Franse Revolutie. Die veelzijdige betekenis van lumière(s) is wellicht de reden waarom we daar niet zijn gaan zoeken voor een benaming voor een periode die we toch in de eerste plaats met Frankrijk in verband brengen. Montesquieu, Voltaire, Rousseau, d’Alembert en Diderot, dat zijn de namen waaraan we denken als we het over de Verlichting hebben. De Encyclopédie is de culminatie, het hoogtepunt van die periode; daarbij vergeten we vlot dat ze van meet af aan verboden was, eerst door de oppermachtige katholieke kerk en vervolgens ook door het koninklijk gezag en de rechtbanken, en dat men er enkel in het grootste geheim kon aan werken. d’Alembert schreef wel de beroemde inleiding, maar trok zich dan vrij snel terug uit het project, dat vooral de stempel draagt van de energie en het genie van Denis Diderot.

In het Engels spreekt men van the Age of Enlightenment en dan vermeldt men Hobbes, Locke, Hume als de belangrijkste auteurs.

Een naam die op niemands tong brandt is die van d’Holbach, voluit Paul-Henri Thiry, baron d’Holbach (1723-1789). Pas vrij recentelijk is men belangstelling gaan vertonen voor zijn rol in de Verlichting. Een van de redenen voor zijn totale onbekendheid bij het grote publiek, vroeger zo wel als nu, is zeker het feit dat hij zijn werk steeds anoniem of onder schuilnamen publiceerde.

Jonathan Israel heeft in zijn Verlichtingstrilogie de zaken rechtgezet. Hij kent aan d’Holbach een plaats toe die enkel door Diderot kan geclaimd worden, en dat wil wat zeggen. Op een meer vulgariserende en romantiserende en dus zeer toegankelijke manier schreef Philipp Blom over A Wicked Company, het gezelschap dat gedurende bijna veertig jaar bijeenkwam in de salons van de baron d’Holbach.

In de bibliografieën van alle boeken over die periode vinden we steeds de naam van Alan Charles Kors vermeld, van wie ik hier zijn standaardwerk besprak: Atheism in France 1650-1729, vol. I: The Orthodox Sources of Disbelief, Princeton UP, 1990, xvi + 392 pp., index, klik ook op deze link.

Een ander werk van Alan Charles Kors dat overal vermeld is, is d’Holbachs Coterie. An Enlightenment in Paris, Princeton UP, 1976, xi + 359 pp., hardcover. Het boek is niet meer te koop, tenzij tweedehands voor een prijs die de wenkbrauwen de hoogte in jaagt. Door naarstig en langdurig zoeken heb ik een zeer behoorlijk exemplaar gevonden voor een redelijke prijs; de omslag was wat beschadigd door verfspatten, maar die heb ik met veel geduld grotendeels kunnen verwijderen.

Na de recente lezing van het (helaas!) laatste deel van Israels trilogie, Spinoza’s Theologisch-politiek Traktaat en Steven Nadlers begeleidend boek daarbij, te midden van mijn vertaling van Denis Diderots Pensées philosophiques en halverwege de lezing van Condorcets Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humain, heb ik eindelijk dit basiswerk van Alan Charles Kors over de baron en zijn gezellen gelezen.

Het was een openbaring. We mogen daarbij niet vergeten dat het gepubliceerd is in 1976, dertig jaar voor Jonathan Israel, in een periode toen werkelijk niemand ook maar enige belangstelling had voor d’Holbach en zijn geschriften compleet onvindbaar waren. Kors schreef zijn Ph.D. thesis aan Harvard over The coterie Holbachique in 1968! Hij is blijven verder werken over dat onderwerp, als een rasechte historicus. Hij is gaan zoeken in de archieven van voor de Franse Revolutie, in de rapporten van de politie, de brieven en de dagboeken van alle betrokkenen. Hij heeft hun boeken gelezen en de boeken over hun boeken. Zo heeft hij zich een realistisch beeld gevormd van het gezelschap rond de baron d’Holbach, een beeld dat hij ons in elkaar opvolgende en aanvullende hoofdstukken schetst.

Wij vernemen alles wat er te weten valt, op basis van zijn minutieus onderzoek van de bronnen, over de afkomst, de opleiding, de professionele en sociale activiteit van elk van de leden van de coterie, over hun huwelijk en hun vrienden en vriendinnen, over hun financies, over hun successen en hun teleurstellingen, over hun verblijf in het buitenland en in de gevangenis, over hun onderlinge verhoudingen en hun relaties met het hof, de kerk, het gerecht. Hij analyseert ook hun voornaamste geschriften en vergelijkt ze met elkaar en met die van anderen. Hij citeert overvloedig en niet selectief. Hij laat de feiten spreken en de auteurs, zonder ze te interpreteren vanuit een eigen standpunt. Hij is de perfecte historicus.

Daarin verschilt hij grondig met Jonathan Israel, die zich bezighoudt met de ideeëngeschiedenis, de ontwikkeling van de kernideeën van de Verlichting sinds 1650 en tot 1790. Israel bekijkt alles vanuit die ideeën en selecteert zijn auteurs en hun teksten in het licht van zijn eigen programma: de bronnen aanwijzen van de radicale Verlichting, de democratie en het rationele denken. Het verschil in aanpak valt het meest op wanneer Kors het fortuin en de sociale en maatschappelijke positie van de leden van het gezelschap beschrijft. Het waren leden van de adel en van de hogere clerus; ze hadden een prima opleiding gekregen, bijna alle aan de universiteit; ze waren of werden rijk, sommigen zeer rijk; ze bekleedden belangrijke functies; het waren tegenstanders van de revolutie…

Enkel Diderot en Naigeon zijn hun democratische overtuigingen enigszins trouw gebleven in hun persoonlijk leven, maar ook zij waren welgesteld, Diderot zelfs rijk dank zij de meer dan genereuze steun van Catharina de Grote.

Het is dus een ontnuchterend beeld dat Alan Charles Kors ons opdringt van de coterie holbachique, zeker als je net Jonathan Israels Democratic Enlightenment hebt gelezen, zoals ik. En toch spreken deze beide heren elkaar helemaal niet tegen. Ze vullen elkaar aan en corrigeren het eventueel te eenzijdige beeld dat elk van hen afzonderlijk schetst van het gezelschap. Israel wijst op hun samenhang en op de invloed die ze als groep hadden, Kors op hun onderlinge verschillen en op het ontbreken van een echt bewust uitgedacht en gerealiseerd gezamenlijk project. Ik moet toegeven dat ik erg onder de indruk ben van Kors als een belangrijke aanvulling bij Israels beeld van het gezelschap. Zijn concrete historische inbreng, gesteund op archivalisch onderzoek, is indrukwekkend en relativeert het soms idealistische beeld dat Israel ons tekent.

Dit is een voorbeeldig boek. Het heeft vaart, verveelt nooit, blijft boeiend ondanks of juist dank zij al de concrete historische details. Je voelt je meer en meer opgenomen in de tijd, de tweede helft van de 18^de eeuw en je leert de leden van de coterie zeer persoonlijk kennen. Het zijn geen dragers van ideeën, zoals bij Israel, maar mensen van vlees en bloed, temperamentvolle lieden, eergierig, arrogant, zakelijk, uit op persoonlijke glorie, maatschappelijke erkenning en geldelijk gewin, maar ook genereuze en trouwe vrienden en verontwaardigde tegenstanders van alle onrecht.

Dit is ook een prachtig uitgegeven werk: stevig ingebonden, kwaliteitsvol papier, een mooie, grote letter, brede marges, kapitaalbandjes maar geen leeslint, dat heb ik er dan maar zelf aan toegevoegd.

Mensenlief wat heb ik genoten van dit boek. Ik voel me een beetje schuldig dat ik er zo enthousiast over doe, in het besef dat jullie het nooit zullen zien. Er is een exemplaar in de faculteitsbibliotheek Letteren in Leuven, waar het een verborgen leven leidt in een donker magazijn. Er is nog één exemplaar te koop ergens in Amerika, voor 110 euro plus verzendingskosten en btw. En er is natuurlijk mijn exemplaar dat een ereplaats heeft in mijn groeiende bibliotheek over de Verlichting. Apetrots ben ik!

In het Frans noemt men een schrikkeljaar une année bissextile. Om dat woord uit te leggen moeten we teruggaan tot de tijd van de Romeinen. Die hadden een vreemd systeem om de dagen van de maand aan te duiden. Zij deden dat niet zoals wij nu, tellend van de eerste dag tot de laatste, dus 1 januari, 2 januari &c.; die voor de hand liggende manier is er pas gekomen in de tijd van Karel de Grote, dus rond 800.

Jonathan I. Israel, Democratic Enlightenment. Philosophy, Revolution, Human Rights 1750-1790, Oxford UP 2011, xvi + 1066 pp., gebonden uitgave, £ 30.

Toen ik van de auteur zelf vernam dat hij bezig was de laatste hand te leggen aan het derde en laatste deel van zijn trilogie over de Verlichting, keek ik van dan af uit naar de aankondiging van de publicatie. Amazon bood ons de gelegenheid om het boek vooraf te bestellen en dat heb ik meteen gedaan; Amazon.UK had de laagste prijs en gratis verzendingskosten. In de periode voorafgaand aan de publicatie daalde die prijs nog wat en de voorintekenaars kregen die lagere prijs.

Van bij zijn aankomst heb ik mij op het boek gestort. Er waren wat materiële hinderpalen. Vooreerst weegt het 1,1 kg en dat voel je. Als je het op je dijen laat rusten,snijdt het in je vlees. Als je het in de hand houdt, krijg je krampen in je polsen. Ik heb geëxperimenteerd met een leesplank en met een lezenaar, maar een echt goede oplossing heb ik niet gevonden. De lettergrootte viel ook tegen: niet echt klein, maar ook niet echt comfortabel. Dat geeft lange regels en dat maakt dat je voortdurend je hoofd en je ogen moet bewegen van links naar rechts (zeker als je multifocaal brilt). Korte regels kan je met één blik innemen en dan kom je los van het blad, je beseft niet meer dat je aan het lezen bent en dan gaat het vlot vooruit, je leest dan de gedachten, niet de letters. Het papier is blauwachtig wit, dus veel te blakend en dus vermoeiend, zowel met natuurlijk als met kunstlicht (en ik heb helaas nog altijd de ideale leeslamp niet gevonden). Ik was dus veroordeeld tot korte leesperiodes en daardoor heeft het enkele maanden geduurd voor ik erdoor was, ook al omdat ik de spijtige maar noodzakelijke onderbrekingen opvulde met enkele andere boeken. Ik ben nu eenmaal gewoon om verscheidene uren per dag lezend door te brengen, dat is een behoefte geworden.

Het fysieke ongemak werd echter ruim gecompenseerd door het intellectuele genot. Jonathan Israel is een geniaal schrijver. Sommigen laten zich irriteren door de gedegen klassieke stijl van zijn academisch Engels, zijn lange periodebouw, zijn soms gezochte terminologie. Ik niet. Als ik een lange zin niet meteen begrijp, dan lees ik die nogmaals en ik heb de indruk dat de auteur precies dat op het oog had: diepzinnige gedachten of subtiele onderscheiden behoeven een aandachtige of herhaalde lectuur. Voor mij waren de meer dan duizend bladzijden van uit dat oogpunt dan ook een waar festijn.

Over de inhoud zal ik kort zijn. De grondgedachten van Jonathan Israel zijn ondertussen algemeen gekend, indien niet overal aanvaard. Israel is een fervent democraat. Als beoefenaar van de ideeëngeschiedenis gaat hij op zoek naar de intellectuele bronnen van het democratisch gedachtegoed. Hij vindt dat in de Verlichting en maakt daar een essentieel onderscheid tussen die denkers en schrijvers die radicaal en revolutionair denken en schrijven, en anderen die ofwel elke verandering van het status-quo verafschuwen, ofwel voorstander zijn van een meer gematigde evolutie. Zijn sympathie gaat overduidelijk uit naar de radicale Verlichtingsdenkers. Hij neemt wel degelijk een standpunt in en steek dat niet onder stoelen of banken. Dat is een van de belangrijkste redenen waarom ik zo van hem houd. Hij is geen neutrale historicus, hij is een geëngageerde 68er.

Dat staat zijn objectiviteit en degelijkheid heus niet in de weg. Zoals in zijn twee voorgaande volumes biedt hij ons een gedetailleerd wereldwijd panorama aan van de periode die hij beschrijft, 1750 tot aan het begin van de Franse Revolutie. Maar dan wel de Ideengeschichte, niet zozeer de gebeurtenissen dus maar wel de ideeën die in die periode gangbaar waren, hun invloed op de gebeurtenissen en de invloed van de gebeurtenissen op het denken, steeds van uit concrete auteurs. Het is zijn overtuiging dat de Verlichte denkers een enorme invloed gehad hebben op het verloop van de geschiedenis. Hij illustreert dat aan de hand van talloze voorbeelden, waarbij vooral twee werken de volle aandacht krijgen: Raynals Histoire philosophique et politique des Deux Indes (1770) en d’Holbachs Système de la nature van hetzelfde jaar. Maar vergis u niet: de lijst van de primaire bibliografie, dus de werken uit de beschreven periode zelf, beslaat in het boek meer dan vijfentwintig pagina’s, en elk van de vermelde werken komt in dit boek aan bod.

Het aanstekelijk enthousiasme van Jonathan Israel maakt een groot deel uit van de aantrekkelijkheid van zijn boeken, indien je althans zijn voorkeuren deelt voor het democratisch denken, voor tolerantie en voor overlegstructuren. Maar zelfs mijn diepe bewondering voor deze auteur maakt mij niet blind voor wat sommigen zien als tekorten. Ook ik heb me voortdurend afgevraagd hoe die directe invloed van denkers en schrijvers op de brede beschaving in zijn werk gegaan is. Een groot aantal van die radicale werken werd immers meteen bij verschijnen verboden en de exemplaren werden in beslag genomen. De kostprijs, die al niet laag was (er waren immers nog geen goedkope drukprocedés of massaproductie) werd door die kunstmatige schaarste nog opgedreven. Slechts enkelen konden een exemplaar bemachtigen, zelfs van de weinigen die het zich konden veroorloven. Het was dus zeker niet zo dat die werken algemeen verspreid waren, of dat het gewone volk ze zou lezen. Daarover maakten die auteurs zelf zich ook geen illusies: herhaaldelijk hoor je de klacht dat slechts een kleine minderheid in staat was (en is…) om diepere politieke of filosofische gedachten te doorgronden, of daar ook maar enige belangstelling voor had (en heeft). We moeten evenwel goed voor ogen houden dat het niet zozeer gaat om de werken zelf, maar over de gedachten die erin aan bod komen.

Zelfs van verboden boeken vond men overal besprekingen in allerlei literaire tijdschriften, die een veel grotere verspreiding kenden en die ongestraft mochten citeren uit de gewraakte publicaties. Zelfs de religieuze pers en de parochiepriesters in hun homilieën vonden het nodig om de goegemeente op de hoogte te brengen van de atheïstische ideeën, met de bedoeling ze als wraakroepend aan te klagen, maar daardoor vonden ze toch ook weer een verspreiding bij een publiek dat er anders geen weet zou van hebben. Ik heb dat zelf meegemaakt toen ik op jonge leeftijd een pater Franciscaan op de preekstoel hoorde tekeer gaan tegen Gerard Walschap, ongetwijfeld naar aanleiding van zijn Salu en merci. Ik had nog nooit van Walschap gehoord en de overgrote meerderheid in de kerk ongetwijfeld ook niet. Het kan niet anders dan dat sommige toehoorders uit nieuwsgierigheid naar Walschap hebben gegrepen na het horen van die donderpreek, terwijl ze dat anders nooit uit zichzelf zouden gedaan hebben.

Ik heb me ook de bedenking gemaakt dat er een onmiskenbaar verband is tussen wat grote denkers en schrijvers in hun boeken vastleggen en wat er leeft in een gemeenschap, een beschaving. Ik heb niet de indruk dat de Verlichtingsgedachten door die denkers zelf ‘uitgevonden’ zijn, dat ze uit het niets tevoorschijn gekomen zijn als geniale gedachten. Dat wordt bevestigd door de lange voorgeschiedenis van een groot aantal van die ideeën en ook door het bijna gelijktijdig opduiken ervan bij verscheidene auteurs en in verscheidene landen. Soms is de tijd rijp voor een gedachte, die al lang sluimerend leeft bij sommige verlichte geesten. De economische, politieke en sociale omstandigheden kunnen de aanleiding zijn voor een dergelijke opbloei, als reactie op toestanden die men als onvolmaakt, bedreigend of zelfs onaanvaardbaar ervaart, hetzij als het resultaat van gunstige evoluties in de algemene cultuur, bijvoorbeeld een hogere graad van alfabetisering en scholing, de boekdrukkunst, vrede…

Ik wil daarmee de concrete inbreng van individuele figuren niet minimaliseren. De idee van de parlementaire democratie en het algemeen enkelvoudig stemrecht zijn niet uit de lucht gevallen, ooit heeft iemand dat bedacht, het waren ideeën die nog niet bestonden, omdat ze geen kans hadden om gerealiseerd te worden. Maar het volstond ook niet om ze te bedenken: daarmee waren ze nog lang niet in de praktijk gebracht, dat heeft nog eeuwen geduurd en het zal wellicht nog eeuwen duren voor dat overal ter wereld het geval is, als het ooit zover komt.

Lieve lezers, ik kan je dit boek, zoals de andere werken van Jonathan Israel, niet genoeg aanraden. Het is nog niet in het Nederlands vertaald, maar dat komt nog wel.

In het Nederlands verscheen van hem wel al:

Nederland als centrum van de wereldhandel: 1585-1740, 1991, 504 blz., uitgeverij Van Wijnen - Franeker, ISBN 905194036X

De Republiek, 1477-1806, 2001, 1368 blz., uitgeverij Van Wijnen - Franeker, ISBN 9051942214

De joden in Europa, 1550-1750, 2003, 356 blz., uitgeverij Van Wijnen - Franeker, ISBN 9051942222

Radicale Verlichting: hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden, 2005, 944 blz., uitgeverij Van Wijnen - Franeker, ISBN 9051942397

In strijd met Spinoza : het failliet van de Nederlandse Verlichting (1670-1800), Bert Bakker, Wassenaar : NIAS, 2007. ISBN 978-90-351-3209-2

Gedachtevrijheid versus godsdienstvrijheid : een dilemma van de Verlichting, Soeterbeeck Programma, Nijmegen, 2007

Verlichting onder vuur: Filosofie, moderniteit en emancipatie, 1670-1752, 2010, 1184 blz., uitgeverij Van Wijnen - Franeker, ISBN 9789051943276

Revolutie van het denken: Radicale Verlichting en de wortels van onze democratie, 2011, 240 blz., uitgeverij Van Wijnen - Franeker, ISBN 9789051944105

Wie lang genoeg leeft

leert allengs dat leven

leren sterven is.

De last van eeuwen rust

Ongevraagd op schouders

van rijke erfgenamen.

De tijd verwijdt

de blik verglijdt

naar oneindigheid.

Langzaam daagt het inzicht

leven is amper

kort vertoeven.

Een dag, een mensenleven

is even oplichten

dan weer oneindig niets.

Zo krimpt ons leven in

en groeit het uit

tot al wat is.

De petite histoire maakt plaats

voor een immens ruimere ruimte

die om geen tranen maalt.

In het licht van eeuwigheid

is een mensenleven te kort

om te tellen.

Niet in uren en dagen

maar in miljarden jaren

meten we ontstaan en vergaan.

Afstanden verschrompelen

voeten, ellen, vadems

gaan verloren in lichtjaren.

De aarde verdwijnt

in sterrenstelsels

ontelbaar.

Ik verlies mij

in honderd miljard anderen

en nog duizend miljard meer.

Het unieke is niets meer

eindeloos vermenigvuldigd

lemniscaat.

Het hier en nu

ooit alles

nu minder dan niets.

De stormen in mijn hart

de passie en de glimlach

rimpels in een plas.

Door verder te kijken

zie ik minder

en minder.

Alles verdwijnt

in de oneindigheid

van ruimte en tijd.

Leven is niets

om zich zorgen te maken

sterven evenmin.

In de ogen

van een kind

zie ik nevelvlekken.

In de tranen van een moeder

stroomt de Amoer en de Nijl

naar zee.

In de waanzin

van de woede

kolkt Etna en Vesuvius.

De honger van de wereld

roept om wraak

in het sterven van de sterren.

Met elk nieuw leven

wordt het universum

opnieuw geboren.

r is iets onherroepelijks aan Darwin. Eens je in zijn denkwijze getreden bent, kan je er niet meer aan ontsnappen. Darwins Dangerous Idea, schreef Daniel Dennett en zo is het ook. Er zit een strak determinisme in, een geleerd woord voor een strikte opeenvolging van oorzaak en gevolg. Een kleine variatie bij de voortplanting, een minimie mutatie van je genen en de toekomst ziet er heel anders uit. Althans als die verandering ook gevolgen heeft in de praktijk, ten goede of ten kwade en bovendien ook erfelijk is, en dominant, en…

Maar het is een mechanisme, een machine, een proces. Er hoeft niet over gepraat te worden, voor en tegen afgewogen, aan een paritair comité voorgelegd, democratisch ter stemming gelegd, aan een referendum onderworpen, in een resolutie gegoten. Al wat nodig is, is dat er voortgeplant wordt en dat er daarbij een afwijking is van wat meestal gebeurt. En tijd, veel tijd, enorm veel tijd.

Zo’n afwijking is een accident, een voorval, iets dat kan gebeuren en het ook doet. Er is geen bedoeling mee gemoeid, er wordt geen rekening gehouden met de omgeving, er is geen reden voor. Er zijn dus op zich geen goede en slechte afwijkingen. Een gunstige afwijking is er een die aan dat individu een voordeel oplevert. Een ongunstige berokkent dat individu een nadeel, altijd achteraf gezien. De ‘misvormde’ snavel van de vink blijkt handig te zijn voor de zaden die in het broedgebied overvloedig aanwezig zijn. Maar voor elke nuttig misvormde snavel zijn er allicht ook honderd die dat niet zijn.

Je zou dus kunnen stellen dat een nuttige afwijking altijd resultaat oplevert. Dat lijkt een tautologie, een waarheid als een koe, maar dat is het niet. Het gaat me om het woordje ‘altijd’. Dat lichtjes kromme snaveltje dat het resultaat is van een genetische mutatie en dat handig blijkt om bij de zaden te kunnen of om ze te openen, kan niet anders dan ook dat resultaat hebben. Er zijn afwijkingen die uitstekend aangepast blijken te zijn aan de omgeving, in die mate dat zelfs een vink of zelfs een eencellig wezentje niet anders kan dan er voordeel uit putten, er niet kan aan ontsnappen. Dat is de motor van de evolutie, dat is het mechanisme dat nooit aflaat: genetische wijzigingen die nuttig blijken te zijn.

Hoe onvoorstelbaar groot is het contrast met andere kenmerken en andere mechanismen!

We staan er niet bij stil, maar het grootste gedeelte van onze inspanningen, onze gerichte activiteiten, ontberen de onvermijdelijkheid, de efficiëntie, ten goede of ten kwade, en het ingrijpende, definitieve van het genetisch mechanisme. Het grootste gedeelte van wat wij hier op aarde doen, laat nauwelijks sporen na, heeft amper enig gevolg voor de toekomst. Wij verleggen wel eens een steen in het water en de rivier zal inderdaad nooit meer dezelfde zijn, maar geen mens die het zal merken. Er zijn al honderd miljard mensen zoals wij op aarde geweest, 100.000.000.000. Van slechts enkelen hebben we de naam onthouden of een voorwerp behouden. De grootste verwezenlijkingen zijn anoniem gebleven.

Ik herinner me mijn ouders, maar zeer fragmentarisch, in flarden van woorden en beelden en emoties. Ik heb met geen van beide ooit een ernstig gesprek gevoerd. Enkele foto’s, enkele nietszeggende maar toch ontroerende brieven, een opname van hun stem op een bandje is al wat me van hen rest. Zeker, ze zijn beslissend geweest voor mijn bestaan en hun invloed op mijn leven is aanzienlijk geweest. Maar enkel wat ik genetisch van hen heb geërfd, is onvermijdelijk geweest. Hun tedere zorg, hun strenge opvoeding, het zijn geschenken geweest die ik kon aannemen of weigeren en veel, al te veel heb ik geweigerd of achteloos verworpen. Ik heb me afgezet tegen hun invloed, ik ben mijn eigen weg gegaan, heb hun wijze woorden of wat daarvoor doorging in de wind geslagen, ik wist het beter, veel beter, ik wou niet worden zoals zij. En dat is me aardig gelukt, vind ik.

Zie je het verschil? Je kan proberen om dingen door te geven, maar als dat niet genetisch gebeurt, dan is die overdracht precair, er is geen enkele zekerheid dat het lukt, de kans is groot dat het allemaal ten ondomme is. We zien het voortdurend om ons heen. Een ouder werkt zich uit de naad om een fortuin te vergaren en zijn kinderen verbrassen het. Je drukt je stempel op je werkomgeving en nog voor je oud of versleten bent, krijg je een stamp onder je kont en wie na jou komt zet de hele boel op stelten, alleen maar om zijn of haar stempel te kunnen zetten. Je verzamelt dingen om je heen die je waardevol vindt, boeken, postuurtjes, schilderijen, sculpturen, klokken en uurwerken, weet ik veel, of bierviltjes, sleutelhangers, kroonstoppen, tuinkabouters; je erfgenamen zitten ermee verveeld en brengen alles naar de brocanterie of de kringloopwinkel. Je laat een legaat na en vijftig jaar later is je geld ontwaard.

Wie zal er na mijn dood iets lezen van al wat ik geschreven heb? Wat zal er gebeuren met de bestanden op mijn computer? Meer nog: wat zal er overblijven van wat er in mijn hersenen zit, van wat er ooit in gezeten heeft?

Wij hebben een hele beschaving opgebouwd, we hebben zoveel mogelijk opgeslagen in vaste vormen, in taal, gebruiken, gebouwen, voorwerpen, kunstwerken, wetenschap en technologie, in kennis. Maar niets daarvan heeft de vastheid van wat onze genen vermogen. Dat simpele mechanisme is erin geslaagd om op relatief korte tijd van het meest simpele basismateriaal, enkele chemische elementen en wat warmte, de hele wereld te maken die wij voor ons zien, inclusief de mens, dat meest wonderlijke van alle schepselen, een wezen dat het denken tot op ongekende hoogten heeft gebracht, maar er niet in slaagt om zijn woning, de wereld, en zijn huishouden, de samenleving, op orde te houden. We moorden elkaar uit, we bestelen elkaar, we martelen en verkrachten elkaar, we bekampen en bestrijden en negeren elkaar in plaats van samen te genieten.

Zonder enige tussenkomst van buiten uit is de wereld geworden wat hij is. Al wat wij eraan toegevoegd hebben, is oppervlakkig, onvolmaakt, vergankelijk, onbelangrijk, verwaarloosbaar en in veel gevallen nadelig, zelfs dodelijk.

Stilaan beginnen we dat in te zien en verkennen we de grenzen van de genetica. We willen wat we kennen en weten genetisch vastleggen. Geen lapmiddelen, zoals pesticiden, maar definitieve oplossingen, zoals genetisch gemanipuleerde planten en dieren en straks misschien mensen die niet meer moe, ziek of oud kunnen worden. Stilaan gaan we ons bezig houden met wat echt telt: onze genetische opmaak. Maar dat werk laten we over aan een heel kleine groep van specialisten, zonder ons daarbij veel vragen te stellen. En ondertussen gaan wij door met het verleggen van een steen in een rivier en proberen daarmee onszelf of anderen de indruk te geven dat we de wereld voorgoed veranderd hebben.

Als een alternatief verjaardagscadeau vroeg ik aan mijn kinderen een gedicht, een versje, een kattenbelletje. Oudste zoon Dirk reageerde met een verrassend origineel sonnet dat me tot tranen toe ontroerde.

Fils cadet Luk had wat meer tijd nodig, maar dit is zijn puntig poëtisch cadeautje:

"Verjaardag in een globale wereld"

De tijd is rijp nu

Geest en lichaam nog rijper

Verrotting alom

"Vergissing"

Geen haar op zijn hoofd

Nochtans echt geen werkschuw tuig

Dat eraan denkt

"Denken aan haar"

Wie had dat gedacht,

Weelderige krullenpracht,

66 jaren later

"Rare carrière planning"

Wie bij de vos slaapt

Krijgt zijn vlooien soms later

Theoloog ex post

"Vraag voor de zeker-weter"

Qui disait encore

« Qui a raison contre tout

le monde, a tort?»

"Ode aan het nonsensgedicht"

Ik zit mij voor mijn scherm,

Onnoemelijk t'enerveren

Ik wou dat ik mijn vader was,

Vlot verzen declameren.

ijn eerste seksuele voorlichting kreeg ik verscheidene jaren na mijn seksueel ontwaken. De gekleurde platen met ovaria en testes stonden zo ver af van de levende wezens om mij heen, dat ik er niet de minste belangstelling kon voor opbrengen. De biologie van de menselijke voortplanting was toen het laatste van mijn zorgen of mijn nieuwsgierigheid. Over seksualiteit praatte men niet.

Dat maakt dat ik tot vandaag bitter weinig afweet van de biologische processen die zich bij onze voortplanting afspelen. Dat bleek nog maar eens tijdens een gesprek daarover met Jacques, mijn internetvriend uit ’s Hertogenbosch. Omdat geen van ons precies wist hoe het eraan toe gaat, kreeg ik als opdracht om dat ‘even’ na te kijken.

Op Wikipedia vind je massa’s informatie; het is dan de kwestie om het kaf van het koren te scheiden. Ook gewoon begrijpen wat er staat is al een hele klus: het wemelt van wetenschappelijke termen die bovendien allemaal erg op elkaar lijken. Toen ik besloot om er een stukje over te schrijven, heb ik me voorgenomen om geen enkel moeilijk woord te gebruiken. Ik hoop dat het lukt.

Wij planten ons seksueel voort. Eenvoudig gezegd betekent dat, dat we met zijn tweeën moeten zijn, een mannetje en een vrouwtje. Elk van beide brengt voortplantingsmateriaal voort, het vrouwelijke eitje en het mannelijk zaadje. Die verenigen zich en dat bevruchte eitje groeit uit tot een baby. Dat lijkt evident, maar het heeft wel ‘even’ geduurd voor zelfs de wetenschap daarachter gekomen was; 150 jaar geleden was dit nog een veronderstelling.

Sindsdien weten we er veel meer over. De eitjes en de zaadjes zijn heel bijzonder: ze bevatten maar de helft van de informatie die een normale menselijke cel heeft, het zijn dus halve cellen. Door de samenvoeging van twee halve cellen, vormt zich een nieuwe volledige cel, het bevruchte eitje.

Het aanmaken van die ‘halve’ cellen gebeurt op een eigenaardige manier. Bij de mens zijn er in elke (volledige) cel 23 paar dragers van kenmerkende eigenschappen. In een voortplantingcel niet. Van elk paar wordt telkens slechts één van de beide dragers genomen, de ene of de andere, willekeurig, de linkse of de rechtse, zeg maar.

Aangezien wij helemaal gemaakt zijn uit zo’n samengevoegde cel, dragen wij dus allemaal het materiaal van onze ouders. De helft komt van onze vader, de andere helft van onze moeder. Maar let nu even goed op: bij elk zaadje en eitje is er die willekeurige keuze tussen de linkse en de rechtse drager, een die we van onze vader hebben of een van onze moeder. Er zijn dus heel wat combinaties mogelijk, namelijk 2 tot de 23^ste macht, of 8.388.608 verschillende mogelijkheden.

Het is dus niet zo dat wij altijd identiek hetzelfde voortplantingsmateriaal aanleveren in onze zaadjes en eitjes. Dat zorgt voor de aanzienlijke variatie die we in onze kinderen zien; ze lijken in het beste geval wel op elkaar, maar ze verschillen ook heel sterk, naargelang de combinatie van kenmerken in het zaadje en het eitje waaruit ze ontstaan zijn.

Er is nog een tweede belangrijk moment bij de overdracht van de kenmerken. Dat gebeurt bij de samenvoeging van het eitje met het zaadje. De twee halve cellen voegen zich niet naadloos bij elkaar, de 23 kenmerken van de vader gaan niet netjes naast die van de moeder liggen, nummer 1 naast nummer 1 enzovoort. Het gebeurt wat meer rommelig. Bovendien zorgt de samenvoeging voor conflicten in elk paar: nu eens is het kenmerk van de vader overheersend, dan weer dat van de moeder. Daardoor is het niet vooraf te voorspellen welke kenmerken het kind uiteindelijk zal hebben.

Die vrij ingewikkelde toestand heeft zijn voordelen. De overdracht van negatieve kenmerken wordt zo min of meer vermeden en die van goede veeleer bevorderd.

Het kan ook fout lopen en wel in beide processen. Het eitje of het zaadje, of zelfs allebei, kunnen fouten vertonen. Dat kan de samenvoeging verhinderen, of het kan leiden tot een onvolmaakt kindje, bijvoorbeeld het syndroom van Down. Maar ook ‘volmaakte’ zaadjes en eitjes kunnen op een onvolmaakte manier samensmelten en ook dat kan resultaten geven die veel minder dan goed zijn.

Dit lijkt me al meer dan genoeg voor vandaag. We onthouden dat al onze cellen afkomstig zijn van onze vaders en onze moeders, elk voor de helft. Maar bij het aanmaken van de zaadjes en eitjes gebeurt er een willekeurige keuze tussen elk gegevenspaar, zodat we nu eens een kenmerk doorgeven dat we van onze moeder hebben, dan weer een van onze vader. Zo zit er verschil op de eitjes en zaadjes die een persoon aanmaakt en dat verschil zie je ook in onze kinderen.

Ik heb geprobeerd om een vrij ingewikkeld proces begrijpelijk voor te stellen, zonder moeilijke woorden. Ik hoop dat ik erin geslaagd ben, maar ik hoop vooral dat mijn uitleg ook klopt, dat ik de geleerde uitleg goed begrepen heb. Als iemand het beter weet, dan hoor ik dat graag.

e voorbije weken heb ik nuttig en aangenaam doorgebracht in het gezelschap van Spinoza’s Tractatus Theologico-Politicus.

Ik gebruikte daarvoor:

Spinoza, Theological-Political Treatise, Edited by Jonathan Israel, Translated by Michael Silverthorne and Jonathan Israel, Cambridge Texts in the History of Philosophy, Cambridge UP, 2008², xlvi + 280 pp., paperback, € 19,90 nieuw.

Steven Nadler, A Book Forged in Hell. Spinoza’s Scandalous Treatise and the Birth of the Secular Age, Princeton UP, 2011, xviii + 279 pp., hardcover, $ 29,95, ong. € 20 nieuw

In het Nederlands is er

Akkerman, F., Spinoza: Theologisch-Politiek Traktaat (uit het Latijn vertaald, ingeleid en van verklarende aantekeningen voorzien), Wereldbibliotheek, 1997.

Klever, Wim: Definitie van het Christendom: Spinoza’s Tractatus theologico-politicus, Opnieuw vert. en toegel. door Wim Klever, Eburon-1999, 396 blz.

Ik zou me hier kunnen uitputten in een bloemrijke loftuiting van zowel de TTP, zoals de Tractatus bekend staat bij Spinoza-liefhebbers, als de uitstekende introductie en vertaling van Jonathan Israel, The Master himself, als de even meesterlijke toelichting van die andere specialist, Steven Nadler. Ik ga dat niet doen, want dan zou ik alleen maar in herhaling vervallen van wat ikzelf en vele anderen al hebben gezegd en geschreven over Jonathan Israel, Steven Nadler, Spinoza en de Tractatus.

Ik zeg dus alleen maar dit: lees de Tractatus, in welke taal en presentatie ook. Het zal je allicht enige moeite kosten, maar het is die moeite meer dan waard. En het is veel minder moeilijk dan het lijkt, zeker als je gebruik maakt van de uitstekende toelichtingen die nu volop voorhanden zijn.

Bij zijn anoniem verschijnen in 1670 werd de Tractatus vrijwel onmiddellijk verboden in heel Europa en verguisd als een obsceen, hemeltergend, godlasterlijk boek, een boek gesmeed in de hel. Vandaag, bijna 350 jaar later, heeft het niets van zijn originaliteit en zijn oproerige kracht verloren. Ondanks het ruime hedendaagse aanbod van subversieve vrijzinnige atheïstische literatuur, is er maar weinig dat kan wedijveren met dit bescheiden boekje. Het is een van de belangrijkste werken ooit in de geschiedenis van de filosofie, in het religieus en politiek denken en zelfs in Bijbelstudie (Nadler, p. 240).

Doen!

en zal mij niet kunnen verwijten dat ik niet nagedacht heb over God en het (christelijk) geloof, dat ik mij niet geïnformeerd heb, dat ik het bestaan van God en de waarde van het geloof en de kerk zou verwerpen zonder te weten waarover ik spreek. Ik ben ook altijd bereid om andere meningen te beluisteren en ze ernstig te nemen wanneer ze zelf ook ernstig zijn.

Het overkomt me voortdurend dat ik me afvraag of een of ander aspect van het Godsgeloof toch niet een reële waarde zou kunnen inhouden, wanneer men het grondig bekijkt en andere interpretaties overweegt dan de voor de hand liggende, traditionele of letterlijke betekenis. Spinoza heeft dat ook gedaan: hij spreekt voortdurend over God en verzet zich heftig tegen de beschuldiging van atheïsme. Dat heeft helaas geen enkele kerkelijke instantie verhinderd om van zijn naam een synoniem te maken van atheïsme, ongeloof, blasfemie en al wat ingaat tegen God en Kerk.

Is Spinozisme en atheïsme dan misschien niets anders dan Godsgeloof onder een andere naam? Ik denk vaak dat het inderdaad zo is. Als we theologische concepten zoals God en openbaring goed verstaan, dan zijn er ten hoogste nog nuanceverschillen, zo al niet identiteit, tussen atheïsme en Godsgeloof. Dat liet Spinoza toe om letterlijk te stellen: Deus sive Natura, waarbij hij kernachtig duidelijk maakte dat voor hem God en de Natuur een en hetzelfde zijn.

Laten we dat even toepassen op de openbaring. Letterlijk en zoals het ons is voorgehouden door de kerk, betekent het dat God zich aan de mensheid openbaart. Dat gebeurt op verscheidene manieren. Hij heeft zich op een bijzondere wijze gemanifesteerd aan zijn uitverkoren volk, Israël. Vervolgens heeft hij zijn eigen Zoon mens laten worden en zo als het ware zelf tot de mensheid gesproken. De volgelingen van Christus hebben dan een kerk gesticht om zijn werk voort te zetten en Gods Geest staat hen bij in hun verkondigingswerk.

Als we dat op een naïeve, kinderlijke en dus zeer antropomorfe manier bekijken, hebben we ergens in de wolken een God die boodschappen en boodschappers stuurt naar de mensen hier op aarde: profeten, engelen, zijn Zoon, zelf ook God in eenheid met de Vader, apostels en evangelisten, kerkgeleerden en onfeilbare kerkvorsten die rechtstreeks door Hem Zelf geïnspireerd worden. Zij zijn slechts de spreekbuis van God, wat zij vertellen en neerschrijven hebben zij niet uit zichzelf, zij zijn vol van de Geest van God, God houdt de hand vast van de evangelisten in een soort van écriture automatique. De kerk wordt op wonderbaarlijke wijze geleid door God zelf, in die mate dat het opperste gezag van de kerk, de paus, een gewone mens, door het opnemen van zijn functie zonder meer onfeilbaar wordt, precies omdat hij door Gods Geest aangestuurd wordt en dus niet meer zijn eigen mening verkondigt, maar het Woord van God.

Het lijkt gemakkelijk, en dat is het ook, om bij zoveel fantasie gewoon de schouders op te halen en te zeggen: nee, zo is het niet. Er is helemaal geen God, er is geen enkele reden om aan te nemen dat er zo een God zou zijn, het is allemaal verzonnen, het is totaal ongeloofwaardig.

Maar we kunnen die traditionele voorstelling ook anders bekijken. We kunnen dieper graven dan die kinderlijke voorstelling en ons afvragen of daaronder geen diepere waarheid schuilgaat. Ongetwijfeld hebben vele gelovigen zo geredeneerd. Kerkleiders, begeesterde gelovige denkers en verstandige theologen en filosofen hebben altijd geprobeerd om aan die fundamentele gelovige houding een diepere inhoud te geven, met wisselend succes, binnen en buiten de kerk.

Wanneer we echter vertrekken van een atheïstische opvatting, dan zeggen we dat er geen God is die zich aan de mens openbaart. Wat is het gevolg voor wat men de openbaring noemt? Al de vermeende boodschappen van God verdwijnen daarmee niet in het niets. Het Oude Testament blijft bestaan, de geschiedenis van Gods volk wordt de geschiedenis van Israël, opgetekend door mensen. Christus wordt een charismatische mens, de evangelisten en Paulus ook, en Hieronymus, Augustinus, Thomas Aquinas, Erasmus, Luther, Calvijn enzovoort. Ook de leer van de kerk, opgesteld door theologen en kerkvorsten, wordt een neerslag van wat verstandige en geëngageerde mensen in de loop van de eeuwen hebben gedacht. Gods openbaring wordt mensenwerk dat we niet zomaar moeten verwerpen, wanneer we op een goede dag stellen dat er geen God is die erachter zit.

Het is een beetje een Copernicaanse omkering: de openbaring is er wel degelijk, maar ze komt niet van God, ze is niets anders dan het inzicht dat de mensheid zelf heeft verworven, haar eigen wijsheid en ervaring. Meteen verdwijnen dan al de moeilijkheden die veel verstandige mensen hebben met het kinderlijk Godsbeeld. God is niets anders dan de menselijke beschaving die zich realiseert. Hegel en Schopenhauer en zelfs Nietzsche hebben dit aangevoeld en uitgesproken. Het is ook de basisgedachte van Spinoza: God is de Natuur, de Wereld, het Al. Dus geen wonderbaarlijke toestanden, geen goddelijke inspiratie, geen heilige boeken, geen onfeilbaarheid, geen starre onderdanigheid aan traditie en gezag. We kunnen weer de hele omvangrijke en diverse christelijke literatuur gaan lezen en daaruit waardevolle inzichten putten.

Er zijn evenwel enkele moeilijkheden met een dergelijke benadering, dus wacht nog even voor je enthousiast naar je Bijbel, Koran of hymnenbundel grijpt, of de verzamelde werken van Bossuet, Sint Jan van het Kruis of Hildegard von Bingen.

Vooreerst is de kerk het niet eens met deze interpretatie: indien ik dit zou neergeschreven hebben in vroegere tijden, dan was ik op de brandstapel beland en ook nu riskeer ik nog altijd excommunicatie voor dergelijke uitspraken. God is helemaal geen fictie, geen manier van spreken, geen metafoor. De kerk verwerpt die opvatting formeel en met alle kracht. Ze heeft dat altijd gedaan en doet dat nog steeds onverminderd. Dit is Spinozisme en dat staat voor de kerk gelijk met atheïsme en godloochening en het misleiden van de gelovigen. Er is voor deze opvatting geen plaats binnen de gemeenschap der christenen. Het is verboden om zo te denken, het is een afschuwelijke dwaling, een ketterij.

Dat is een. Maar goed, stel dat je daarbij de schouders ophaalt en zegt: wat dan nog, de kerk kan me gestolen worden, ik behoor toch niet tot dat instituut, ik wil mijn eigen interpretatie geven aan het christelijk erfgoed, ook als dat het kerkelijk gezag niet zint.

Lieve lezer, ook dan kan ik je geen tuin vol rozen beloven. Neem om het even welk joods of christelijk document en probeer het te lezen met je nieuw verworven inzicht in wat de openbaring echt is: de ontplooiing van het menselijk denken. Je staat dan voor een quasi ondoordringbare mist van begrippen, uitdrukkingen, concepten, dogma’s en leerstellingen, mystieke ontboezemingen, filosofische en theologische haarklieverijen en klinkklare nonsens die het zo goed als onmogelijk maken om ook maar enigszins de menselijke waarden te onderkennen die achter deze geschriften schuilgaan.

Ik heb hier in mijn Kroniek al herhaaldelijk Bijbelse teksten geanalyseerd, uit het Oude Testament en het Nieuwe, niet vergezochte en esoterische, maar de meest bekende: het Onze Vader en het Weesgegroet; de Tien Geboden en de Vijf geboden; het Credo en het Gloria; het kerstverhaal en de passie; het offer van Isaac en nog veel meer. Telkens bleek het zelfs met de beste wil van de wereld niet doenbaar om ook maar een zweem van menselijke waarden te ontdekken, zeker niet voor deze tijd. Het probleem met de christelijke literatuur is dat ze zich vastgepind heeft op de kinderlijke manier om over God te denken. Men heeft zich louter bezig gehouden met het verzinnen van een uitleg voor dingen die niet uit te leggen zijn, zoals het bestaan van God, zijn Zoon en zijn Moeder, zijn Geest, engelen en duivelen, hemel en hel, zonde en vergiffenis, dood en verrijzenis, het eeuwig leven…

De zeldzame personen die ooit op een andere manier over deze dingen hebben durven spreken, hebben het meestal niet overleefd, hun geschriften zijn met hen verbrand. Ze zijn verketterd en doodgezwegen. Er is in het Westen enkel een verborgen traditie van dit alternatief denken, die ook vandaag nog maar schuchter in de openbaarheid treedt. De macht van het kerkelijk gezag is nog steeds aanzienlijk, de stem van de oppositie komt nog maar nauwelijks aan bod.

Een alternatieve lezing van de christelijke literatuur is niet iets dat je geredelijk kan aanpakken: je zal grotendeels zelf het werk moeten doen. En dan zal je vaststellen dat het nauwelijks de moeite loont. De aanzienlijke inspanningen die je je moet getroosten, zullen je niet alleen uitgeput maar ook zwaar teleurgesteld achterlaten: is het maar dat? Is dat die fameuze onderliggende christelijke boodschap? Want het komt neer op slechts dit: behandel je medemens zoals je zou willen dat je zelf behandeld wordt, of: bemin uw naaste zoals uzelf. God beminnen is niets anders dan u gedragen als een eerlijk en rechtvaardig mens. Al de rest is bijzaak, ballast, folklore, bijgeloof of, erger nog: onzin.

Het is een ontnuchterende gedachte. De christelijke levensbeschouwing en haar Joodse voorgeschiedenis samengevat in één simpele gedachte en dan vaststellen dat men zich vierduizend jaar heeft bezig gehouden met die te verpakken in een gedrocht van een ideologie en een godsdienst, waarover men dan met een aan waanzin grenzend fanatisme onder elkaar en met de ‘heidenen’ ten strijde is getrokken, in weerwil van de onderliggende boodschap. Je tegenstanders uitroeien in naam van de naastenliefde, mooi is dat.

Het is zo jammer. We verliezen onze tijd met twisten over bijzaken en vergeten dat we slechts eventjes hier zijn en dan weer niet meer. We zouden beter de korte tijd die we hebben, gebruiken om gelukkig te zijn en anderen gelukkig te maken.

alaris is best een vreemd woord, het klinkt ook vreemd. Niet te verwonderen, want het heeft Latijnse wortels.

Van Dale zegt dit over de oorsprong: teruggaand op Lat. salarium (zoutrantsoen, salaris), van sal (zout); vroeger dienden gestandaardiseerde hoeveelheden zout als betaalmiddel.

Dat deed me de wenkbrauwen fronsen. Zout was ook toen niet bepaald een luxeproduct, de zoutwinning was al eeuwen bekend en het is een vrij eenvoudig en dus goedkoop proces, namelijk verdamping van zouthoudend water, zoals zeewater. Als je iemand, bijvoorbeeld legioensoldaten in zout uitbetaalt, zou je dus heel veel zout moeten geven, meer zout dan iemand kan verbruiken of nodig heeft. Bovendien kende men toen al het gebruik van edele metalen voor muntstukken, er was dus al geld, ook om vrij kleine bedragen uit te betalen. Ik heb nergens een bevestiging gevonden van het verhaal van Van Dale. Ik heb ook geen weet van archeologische resten van dergelijke zoutblokken als betaalmiddel.

Nochtans heeft het Latijnse woord voor zout sal, wel degelijk iets te maken met salaris. Alleen weten we niet goed wat. Misschien was een deel van het loon dat aan soldaten uitbetaald werd, de soldij, bestemd om zout te kopen, waarmee men allerlei vleeswaren kon pekelen: vlees, bonen… Misschien was het een van de talrijke bonussen die soldaten kregen. Andere bronnen stellen dat het gaat om de soldij van soldaten die de wegen bewaakten waarlangs zout vervoerd werd, de via salaria. Plinius de Oudere (Gaius Plinius Secundus (23 AD – 25 augustus 79 AD) schreef in zijn encyclopedische werk Naturalis Historia dat de Romeinse soldaten oorspronkelijk (dus niet toen hij dat schreef) in zout uitbetaald werden en dat salarium daarvan afkomstig is.

Sommigen beweren dat ‘soldaat’ en ‘soldij’ ook afgeleid zijn van sal dare, zout geven, maar het is veel waarschijnlijker dat die woorden afgeleid zijn van de Romeinse solidus, een gouden muntstuk waarvan geweten is dat men er soldaten mee betaalde.

Overigens waren er in de oudheid maar heel weinig mensen die een salaris kregen, een geldsom als beloning voor gepresteerde arbeid. De meeste arbeid werd verricht door slaven en die kregen enkel kost en inwoon. Wel was het zo dat Romeinse magistraten en beambten die zich dienden te verplaatsen een salarium kregen, een vergoeding van hun kosten en onkosten. Dat is de betekenis die het woord heeft in het klassiek Latijn. Van daar is het overgenomen in zowat alle westerse talen voor een wedde of loon, toen meer arbeiders en bedienden op die manier vergoed werden.

‘Wedde’ is ook maar een raar woord, vind ik. We weten wel wat het is, maar het heeft op zichzelf, als woord, geen evidente betekenis. Aan een kind hoef je niet uit te leggen wat een pannenkoek is, of een lekstok. Maar wat een wedde is? De wortel, zoiets als ‘wed’ vinden we in verscheidene oude en moderne westerse talen terug. Oorspronkelijk sloeg het op een onderpand dat werd geëist of gegeven bij een wettelijke overeenkomst. Dat kon een zakelijk akkoord zijn, of een huwelijksovereenkomst; ook een weddingschap valt daaronder, de inzet, de som waarvoor men wedt, is dan het onderpand. Omdat een dergelijk onderpand meer en meer in geld werd gegeven, kreeg ‘wedde’ de afgeleide betekenis van ‘geld’ en kon het woord ook specifiek gebruikt worden, zoals vandaag het geval is, voor het maandloon dat men ontvangt.

‘Loon’ klinkt bekender in de oren, we zien het ook in ‘beloning’ en ‘lonen’; het oorspronkelijke oerwoord ‘laun’ betekende al wat ‘loon’ nu nog zegt: een vergoeding.

Als we het wat chiquer willen, dan spreken we van een honorarium. Aanvankelijk was dat een eergeschenk aan een ambtenaar bij zijn ambtsaanvaarding, later en nu nog elke vergoeding die men uitbetaalde aan een hoger geplaatste, zoals een dokter, een advocaat, een geleerde spreker…

In onze moderne maatschappij speelt het salaris, de wedde, het loon of het honorarium een belangrijke rol. Wie een lagere functie uitoefent, krijgt daarvoor minder geld, maar er zijn wel minimumlonen, vastgelegd door de staat. Daarnaast zijn er ook afspraken per bedrijf of per sector van tewerkstelling. Daarover wordt voortdurend onderhandeld. Als het in een sector goed gaat, bijvoorbeeld de productie van auto’s, dan zullen de lonen daar ook goed zijn. De arbeiders delen zo in de winst die de bedrijven maken. Het omgekeerde is ook waar. Als een bepaald beroep een lange voorbereiding vraagt, of bijzondere vaardigheden of kennis vereist, of lastig of gevaarlijk is: dat zijn allemaal factoren die bepalend zijn voor de verloning. Dat is een van de principes van onze vrijemarkteconomie, het liberaal kapitalisme, waarin vooral vraag en aanbod spelen. Wie iets uitzonderlijks kan of bijzondere eigenschappen heeft, kan daarvoor veel geld vragen, althans indien er voldoende vraag naar is. Denk aan topatleten, managers, acteurs, fotomodellen, uitvinders enzovoort. Wie niets kan, moet dom en belastend werk doen en krijgt daarvoor het laagste loon, amper voldoende om te overleven.

Het communisme en het socialisme vertrekken van andere principes. De wedde hoeft niet afgestemd zijn op wat je doet, maar op wat je nodig hebt als lid van de maatschappij. Iedereen heeft dezelfde rechten en krijgt dus van de staat hetzelfde loon: de havenarbeider, de onderwijzer, de dokter, de universiteitsprofessor. Er kunnen beperkte verschillen zijn, maar die zijn verwaarloosbaar in vergelijking met het kapitalistisch systeem, waar het verschil tussen de hoogste vergoedingen en de laagste spectaculair groot is.

Wij leven hier in een gemengd systeem. De staat heeft allerlei manieren om de hoogste wedden te beperken, onder meer door er de hoogste belastingen op te heffen, en om de laagste lonen te beschermen, door minima te bepalen en ze minder te belasten of zelfs belastingsvrij te maken. Maar de verschillen blijven aanzienlijk.

Wij hebben hier bij ons net een staking achter de rug van de zee- en rivierloodsen. Niemand zal ontkennen dat het om een gevaarlijk en lastig beroep gaat, waarvoor lang moet gestudeerd worden, dat een hoge kennis en vaardigheid vereist, een grote tegenwoordigheid van geest. Loodsen dragen ook een enorme verantwoordelijkheid: bij een verkeerde beslissing kan de schade enorm zijn. De druk waaronder de loodsen gebukt gaan is dan ook groot en dat heeft ongetwijfeld een weerslag op hun gezondheid, net zoals de gevaarlijke en onregelmatige werkomstandigheden.

Om al die redenen zal de wedde, het salaris, het loon of het honorarium van deze mensen in onze maatschappij relatief hoog zijn. De staat heeft ervoor gekozen om dit werk toe te vertrouwen aan staatsambtenaren, om te vermijden dat vrijbuiters minder goed werk zouden afleveren. In ruil voor een vaste betrekking en een behoorlijk loon, doen de loodsen ten minste gedeeltelijk afstand van hun recht op vrije onderhandelingen met hun werkgever over hun loon. Zij kunnen niet als zelfstandige werken, of als werknemer bij een commerciële onderneming.

Dat is zo voor alle staatsambtenaren. Het is een essentieel onderscheid in onze maatschappij. Ofwel werk je voor een vast loon voor de staat en heb je werkzekerheid, ofwel werk je ‘in de privé’, waarbij je over je loon kan onderhandelen en je meer kan verdienen naargelang je vaardigheden, kennis, inzet enzovoort. Het is een keuze waarvoor ieder van ons geplaatst is en die eenieder maakt op grond van eigen afwegingen.

De loodsen in Vlaanderen spelen het echter dubbel. Het zijn ambtenaren en dus hebben ze een vast loon en vast werk. Daarbij houdt men rekening met hun grote verantwoordelijkheden en hun arbeidsomstandigheden. Als de staat geen goed loon zou aanbieden, dan zouden er geen kandidaten zijn om dat werk te doen, ook al heeft de staat het monopolie van het loodsen. Bekwame mensen zouden dan voor een ander beroep kiezen, waar ze meer kunnen verdienen.

Maar de loodsen zijn niet tevreden met hun toch al aanzienlijk loon, noch met de bijkomende voordelen die ze in de loop van de jaren bedongen hebben. Zij vergelijken zichzelf met collega’s die commercieel werken in min of meer vergelijkbare omstandigheden, bijvoorbeeld kapiteins van schepen. En dus eisen een minste een vergelijkbaar loon en vergelijkbare sociale voorzieningen, bijvoorbeeld wat het pensioen betreft. Zij zetten hun eisen kracht bij door te staken. Omdat ze een cruciale functie vervullen in de Antwerpse haven, kunnen ze ondanks hun beperkt aantal, toch onoverzienbare economische gevolgen creëren. Hun onderhandelingspositie is dus zo goed als onbeperkt. Zij kunnen op hun eentje zowat de hele Vlaamse economie platleggen.

Wie als ambtenaar aan het werk gaat, doet dat altijd, bewust of onbewust, vanuit een zekere overtuiging, een solidariteitsgevoel. Men ziet het als een dienst aan de gemeenschap. In ruil daarvoor krijgt men een min of meer bescheiden loon, vastheid van betrekking en goede sociale voorzieningen, vooral ook een goed en vroeg pensioen. De staat kan op die manier een aantal belangrijke diensten in de maatschappij verzekeren, zoals het onderwijs, de post, het openbaar vervoer enzovoort, zonder daarvoor commerciële lonen te moeten betalen.

Het is echter precies daar dat het verkeerd is gegaan. De staat is zich meer en meer gaan opstellen als een commerciële instelling. Er zijn topmanagers aangesteld die dezelfde toplonen moeten krijgen als in de privé, anders komen ze niet. Een zo verder naar beneden: directeurs, diensthoofden en zelfs specialisten allerhande: de staat moet hen op dezelfde manier betalen als in commerciële instellingen, anders gaan ze daar werken. Er is dus geen sprake meer van de typische instelling van de ambtenaar, die voor een matig loon hard werkt. Alle ambtenaren, bijvoorbeeld ook het onderwijzend personeel, willen een wedde die vergelijkbaar is met mensen die gelijksoortig werk doen in commerciële instellingen. En die privé bedrijven lokken de mensen met goede lonen, maar ook met pensioenplannen die nog veel rooskleuriger zijn dan die van de staat. Er is een wederzijds opbod, tot niemand nog het verschil ziet tussen een ambtenaar m/v en een werknemer m/v in de privé.

Zo komen we terug bij onze loodsen. Zij onderhandelen met de staat alsof zij geen ambtenaren zijn, maar werknemers in een privé bedrijf. Zij storen zich niet aan hun maatschappelijke verantwoordelijkheid, zij kijken alleen naar hun eigen job en zien geen enkele reden waarom zij minder zouden verdienen dan hun collega’s in privé bedrijven in binnen- of buitenland. Zij onderhandelen in volledige vrijheid. Daarbij vergeten zij dat de staat hun beroep heeft gemonopoliseerd precies opdat de maatschappij geen commerciële prijs zou hoeven te betalen voor hun noodzakelijke en precieuze diensten.

Het oude systeem van de ambtenarij heeft in de praktijk afgedaan. Een ambtenaar heeft geen gezag meer, boezemt geen ontzag meer in, heeft geen sociaal aanzien meer. Een ambtenaar ziet men meer en meer als een sukkel, een schlemiel, iemand die niet goed genoeg is om in een commerciële omgeving te werken. De staat werkt daaraan mee door in zijn diensten louter commerciële waarden voorop te stellen: efficiëntie, doelstellingen halen, evaluatie, functioneringsgesprekken, vijfjarenplannen… Ook het laatste taboe is nu bespreekbaar: de vastheid van betrekking. Wie een negatieve evaluatie krijgt, kan afgedankt worden.

Wij zullen vroeg of laat weer de klassieke vragen moeten stellen. Wat voor maatschappij willen we, een liberaal-kapitalistische of een socialistische. Het ziet ernaar uit dat wij nu regelrecht afstevenen op een commerciële, individualistische, marktgestuurde maatschappij en dat de idealen van communisme en socialisme afgedaan hebben. Wie nu nog spreekt over ambtenaren, maatschappelijke inzet, solidariteit, dienst aan de gemeenschap, verbondenheid met de minder gegoeden, onbaatzuchtige samenwerking, dat is een onrealistische dromer. Iedereen, zelfs de socialistische partijen sinds Tony Blair, denken en spreken nog enkel in termen van vraag en aanbod en persoonlijke verrijking als motor van de maatschappij.

Het is enkel wanneer we geconfronteerd worden met acties als die van de loodsen en de luchtverkeersleiders en de bruggenwachters dat we het gevaar zien dat om de hoek loert als we alles privatiseren, ook de kerntaken die tot voor kort toevertrouwd waren aan de staat en zijn ambtenaren. Een ongeremd kapitalisme belooft ons wel de hemel op aarde, maar er is geen enkele reden om blindelings aan te nemen dat het zijn beloften kan waarmaken, evenmin als de extreme communistische, socialistische en nationalistische experimenten dat konden. Wij hebben de debacle van beide systemen gezien in de twintigste eeuw en nu ook in het begin van de eenentwintigste. Je zou dus kunnen hopen dat we er wijzer door geworden zijn, maar dat lijkt vooralsnog niet het geval.

Wellicht moeten er eerst nog zwaardere crisissen komen, zoals in IJsland, Ierland, Portugal, Spanje, Italië, Griekenland…

Een vriendelijke lezer stelde me pertinente vragen over mijn fysiek: wat doe ik om mijn lichaam in goede conditie te houden? Dat behoor ik volgens hem wel te doen, overtuigd als ik ben van de eenheid van lichaam en geest. Hoe kan een geest goed functioneren in een slecht onderhouden lichaam?

Mijn correspondent, die mijn belangstelling en bewondering voor Spinoza deelt, haalt er zelfs de Ethica bij (II, 13, commentaar) Ik citeer in de vertaling van Henri Krop:

Wel valt in het algemeen op te merken dat naarmate een lichaam beter in staat is om veel tegelijk te doen of te ondergaan, zijn geest meer tegelijk kan begrijpen. En naarmate de handelingen van een lichaam meer van dat lichaam zelf afhangen en het aantal andere lichamen dat ermee samenwerkt om hetzelfde tot stand te brengen kleiner is, is zijn geest beter in staat om onderscheiden te kennen. Hieruit kunnen wij verder afleiden dat de ene geest voortreffelijker is dan de andere en de reden zien waarom wij van ons lichaam alleen verwarde kennis hebben.

Niemand zal vandaag nog ontkennen dat lichaam en geest een zijn. Dat is ook wat Spinoza ons steeds voorhoudt. Zoals wel vaker confronteert hij ons met nogal paradoxale stellingen, ideeën die op een uitdagende wijze iets poneren dat bij een eerste benadering niet klopt of niet overtuigend is. In de toelichting blijkt dan dat we iets verder moeten nadenken, tot op het bot, tot bij de eerste beginselen, en dan blijkt de stelling evident.

Dat is ook hier weer zo. Er zijn knappe koppen en mensen die het denken liever aan anderen overlaten. Er zijn genieën en er zijn mensen die verstandelijk gehandicapt zijn. Spinoza stelt doodleuk: een lichaam dat veel tegelijk aankan, zal een geest herbergen die veel kan begrijpen.

Nou… We hoeven maar naar mensen als Steven Hawking te kijken om toch even te aarzelen bij die uitspraak. Met zijn handicaps kan Hawking ogenschijnlijk nauwelijks iets presteren met zijn lichaam, hij kan zelfs niet meer zelfstandig praten. Als je een instelling voor mentaal beperkte mensen bezoekt, zie je dan weer dat die wel over een ogenschijnlijk normaal werkend lichaam beschikken, maar niet over een geest die tot veel in staat is.

Het is pas wanneer we ophouden met dualistisch te denken en terugkeren naar Spinoza’s basisintuïtie, dat zijn uitleg begrijpelijk wordt. Hij zegt en herhaalt voortdurend dat lichaam en geest één zijn en ondeelbaar; dat het lichamelijke en het geestelijke aspecten zijn van hetzelfde, in dit geval een mens. Als we enkel het lichaam van Steven Hawking beschouwen, dan is dat zeer onvolmaakt, terwijl zijn geest, ook afzonderlijk beschouwd, tot de scherpste behoort die de mensheid ooit heeft voortgebracht. Maar dat mogen we niet doen, dat apart beschouwen. Hawking is een persoon, geen (fabuleuze) geest (gevangen) in een (inferieur) lichaam. Zijn geest is zijn lichaam en zijn lichaam is zijn geest, je kan die niet scheiden of afzonderlijk bekijken en beoordelen. Denken doet hij (vooral) met zijn hersenen en die behoren tot zijn lichaam, dat is gewoon zijn lichaam. Communiceren doet hij met zijn lichaam, zij het met behulp van allerlei gadgets en veel computers.

Wat Spinoza hier zegt, is alleen maar juist als we het basisprincipe toepassen, de eenheid van lichaam en geest. Vanaf het ogenblik dat we dat uit het oog verliezen en ons gaan uitspreken over een van beide, los van het andere, klopt wat Spinoza hier zegt niet meer.

Deze redenering gaat ook voor personen met een mentale beperking. Als je hun lichaam afzonderlijk bekijkt, dan lijkt daarmee niets aan de hand. Het de werking van hun geest die deficiënt is. Maar dan vergeten we dat hun geest niet een of ander mysterieus ‘ding’ is dat ergens in dat lichaam rondhangt en dat om een of andere reden min of meer goed werkt. Nee, die geest is niets anders dan de werking van dat lichaam, waarbij de hersenen de belangrijkste rol spelen.

Wat Spinoza hier zegt is niets anders dan een tautologie: lichaam en geest zijn één en dus geldt alles wat men over het ene kan zeggen onverminderd ook voor het andere. En dus is Steven Hawkings ‘lichaam’ net zo knap als zijn ‘geest’. Ja?

Overigens heeft Spinoza het hier niet specifiek over de kwalitatieve verschillen tussen de geestelijke kwaliteiten van de ene mens tegenover de andere. Uit de context blijkt veeleer dat hij het heeft over het onderscheid tussen de mens en andere ‘lichamen’ zoals planten en dieren. Zijn stelling is dan dat de mens, die meer tegelijk aankan met zijn ‘lichaam’, ook meer aankan met zijn ‘geest’ dan een dier, zeg maar een schildpad. En dat is evident, zeker wanneer wij beiden in hun eenheid en eigenheid beschouwen en niet gaan onderscheiden tussen lichaam en geest, want dan zou een hond bijvoorbeeld op lichamelijk gebied beter zijn dan een mens qua reukzin en gehoor, een adelaar beter qua zicht, een olifant beter qua tastzin en een rat (ik zeg zo maar wat) beter qua smaakzin.

Het is dus een simplistische en foutieve redenering om te zeggen dat een fysiologisch op alle punten superieur lichaam ook over een betere geest zou beschikken. Een topatleet die net een herseninfarct heeft opgelopen, beschikt over een uitstekend lichaam (op die kleine bloedklonter na…), maar hij is wel hersendood.

Is er dan geen enkel verband tussen de twee? Is mens sana in corpore sano onzin?

Ja en nee. Uit het bovenstaande zal het duidelijk zijn dat er geen onmiddellijk en rechtstreeks verband is tussen de fysieke conditie van een persoon en zijn geestelijke of verstandelijke kwaliteiten. Je kan prachtige atleten hebben die niet eens hun naam kunnen schrijven en je hebt wetenschappers die enkel met massale medicatie en dure apparaten in leven blijven. Een topconditie op het ene gebied is dus geen noodzakelijke noch voldoende voorwaarde voor topprestaties in het andere.

Is er dan geen enkel verband? Dat ook weer niet. Kinderen die vanaf hun geboorte sterk gestimuleerd worden, blijken zich mentaal sneller en breder en dieper te ontwikkelen dan andere. Opvoeding en milieu hebben een invloed op de intelligentie. Als je pijn hebt, kan je minder helder denken. Als je dronken bent, denk je nog nauwelijks. Als je een hersenletsel hebt, accidenteel of congenitaal, is je geest belemmerd.

In het algemeen kan je dus wel stellen dat een ‘gezond’ lichaam een noodzakelijk voorwaarde is voor een gezonde geest. Er mag vooral met de hersenen niet veel verkeerd gaan voor onze geest verstek laat gaan. Ook een goede fysieke conditie draagt bij tot een goede werking van de geest. Een gezonde, fitte persoon is, algemeen gesproken, beter in staat tot helder nadenken dan een zieke, door overgewicht geplaagde verstokt rokende alcoholverslaafde die nooit de deur uitkomt. Wie zich goed verzorgt, heeft ook betere overlevingskansen. Het is dus zeker wenselijk dat men zorgt voor een gezond lichaam, ook vanuit het standpunt van de geestelijke gezondheid. Maar het lijkt me niet zo dat bijvoorbeeld het aankweken van spiermassa door intensieve training ook maar enigszins zou bijdragen tot een verhoogde intelligentie. Het tegendeel blijkt helaas al te vaak bewaarheid.

Laten we besluiten en onze theoretische beschouwingen toetsen aan de praktijk. Een van de hedendaagse auteurs die ik het meest bewonder is Steven Nadler, een vermaard specialist in Spinoza en de Vroegmoderne periode. Hij is ook een fervent langeafstandsloper, hij heeft zelfs deelgenomen aan de Iron Man. Ik heb hem eens ontmoet en hij straalde inderdaad gezondheid uit, terwijl hij een zeer interessante en geleerde toespraak hield aan het Hoger Instituut Wijsbegeerte in Leuven. Heeft het een te maken met het andere? Is zijn genie en zijn indrukwekkende wetenschappelijke productiviteit het resultaat van zijn fysieke inspanningen en conditie? Ik weet het niet zeker, maar ik denk: toch in zekere mate.

Dat is voor mij voldoende om te concluderen dat een goede fysieke conditie belangrijk is. Anderzijds kan men ook zonder dergelijke wel zeer doorgedreven inspanningen een behoorlijke fysiek opbouwen en onderhouden. Het ene lichaam kan al wat meer hebben dan het andere en wat voor de ene een peulschil is, is voor de andere een onoverkomelijke opgave.

Voor mezelf heb ik uitgemaakt dat het voldoende is als ik mijn fysieke inspanningen beperk tot wat natuurlijk is en tot mijn dagelijkse gewoonten behoort. Ik doe dus geen inspanningen die geen functie hebben in mijn dagelijks leven. Als ik fiets, is dat om ergens naartoe te gaan: de bakker, de bank, de apotheker, het postkantoor, de bibliotheek, een vriendenbezoek enzovoort. Zomaar gaan fietsen ervaar ik als een zinloze bezigheid. Wandelen: net zo, al laat ik me al eens verleiden om een toertje te doen, zo mogelijk in gezelschap; in mijn eentje is dat telkens een beproeving. Er doet zich dan een conflict voor in mijn kop tussen het doen en het denken, omdat ik iets doe zonder doel. Het verre en vage doel, mijn fysieke gezondheid bevorderen, is niet voldoende om me in gang te krijgen.

Ik poets wekelijks het huis en doe ook wat klusjes in en rond het huis. Dat geeft me wat beweging, maar niet veel, toegegeven.

Ik beoefen dus ook geen sport. Ook dat komt me te kunstmatig over en verstoken van zin. Met een tennisraket op een bal kloppen, bij voorbeeld, wat ik enkele jaren gedaan heb, lijkt me totaal zinloos op zichzelf. Ik kan er werkelijk geen prioriteit aan geven, er zijn zoveel andere dingen die ik wel interessant vind en dus veel liever doe. Dat die meestal vanuit mijn luie zetel gebeuren, neem ik er maar bij.






Ik ben nu 66 en de aftakeling is al geruime tijd ingezet, dat merk ik maar al te goed, ik moet me maar vergelijken met zeg maar twintig jaar geleden. Ik weet dat ik daaraan iets kan doen door vaker, meer intensief en meer gericht te bewegen. Maar ik kan het niet opbrengen, niet uit luiheid, maar mentaal, ik ben niet voldoende gemotiveerd om het te doen. Mocht mij dokter me zeggen dat ik elke dag een uur moet gaan wandelen of wekelijks moet sporten als ik niet binnenkort wil doodvallen, dan zou ik dat ongetwijfeld doen. Maar zo ver is het nog niet. Ik heb geen echte hinder van mijn fysieke conditie en zolang dat niet het geval is, doe ik er ook geen bijzondere inspanningen voor. Ik neem aan dat ik niet de enige ben die zo redeneer.

Het verzet van de (katholieke) kerk tegen de theorie van Copernicus over ons zonnestelsel is berucht. Galilei was ook een slachtoffer van die hetze.

In wat men daarover leest, verwijst men steevast naar een Bijbels argument. Dit is de tekst die dan wordt aangehaald (Jozua 10):

7 Hierop trok Jozua met zijn hele leger, geen enkele soldaat uitgezonderd, vanuit Gilgal ten strijde. 8 De HEER zei tegen hem: ‘Je hoeft voor die koningen niet bang te zijn, want ik lever ze aan je uit. Geen van hen zal tegen je kunnen standhouden.’ 9 Jozua wist de vijand vanuit Gilgal in één nachtelijke mars te bereiken, en hij verraste hem in een plotselinge aanval. 10 Toen de soldaten van de vijand het leger van Israël zagen verschijnen, zaaide de HEER paniek in hun gelederen, zodat de Israëlieten hun bij Gibeon een zware nederlaag konden toebrengen. Ze achtervolgden hen tot aan de pas van Bet-Choron, en nog verder – ja, ze sloegen hen zelfs vlak voor Azeka en Makkeda nog neer. 11 Toen hun vijanden de pas van Bet-Choron afvluchtten, wierp de HEER vanuit de hemel grote hagelstenen op hen, tot aan Azeka toe. Er stierven meer soldaten door die hagelstenen dan door de zwaarden van de Israëlieten. 12 Want op die dag, de dag dat de HEER de Amorieten aan Israël overleverde, had Jozua gebeden tot de HEER. In aanwezigheid van Israël sprak hij:

‘Zon, sta stil boven Gibeon,

maan, blijf staan boven de vlakte van Ajjalon.’

13 En de zon stond stil

en de maan bleef staan,

tot Israël zijn vijanden had afgestraft.

Dit staat opgetekend in het Boek van de oprechte. De zon bleef een volle dag boven aan de hemel staan voordat ze onderging. 14 Het is voor noch na die dag ooit voorgekomen dat de HEER op die manier gehoor gaf aan de bede van een mens, maar de HEER streed dan ook voor Israël. 15 Na deze overwinning keerde Jozua met het hele leger terug naar het kamp bij Gilgal.

Ik heb het altijd al een dwaasheid gevonden om de Bijbel, een boek zonder wetenschappelijke pretenties, in te roepen in een wetenschappelijke discussie. Maar zelfs als we daaraan voorbijgaan, lijkt het me vreemd om Copernicus’ theorie af te wijzen op grond van wat we hier lezen. Het gaat hier duidelijk om een wonder, een mirakel, een afwijking van het normale verloop van de natuur. De zon ging niet onder, maar bleef aan de hemel stilstaan, en ook de maan. Dat is wat er staat. Indien men aanneemt, zoals de kerk deed, dat de zon om de stilstaande aarde draait, dan is die zon- en maanstilstand inderdaad een wonder.

Maar wat als men Copernicus en Galilei volgt?

De aarde draait dan om de zon en om haar as en het is die laatste beweging die voor het verloop van dag en nacht zorgt. Als de Bijbel zegt dat de zon tijdelijk stilstond, dan blijft het evengoed een wonder in de veronderstelling dat de aarde om haar as draait. In plaats van de zon tegen te houden, heeft God dan de aarde tegengehouden, dat is alles. Het wonder blijft, de Bijbel heeft nog altijd gelijk. Wat is dan het probleem?

Ongetwijfeld hebben de kerkgeleerden toen ook daaraan gedacht, zo dom waren ze nu ook weer niet. De scholastiek heeft wel andere Bijbelse ongerijmdheden logisch verklaard, dit is in vergelijking daarmee een koud kunstje.

Het ziet er dus naar uit dat men Copernicus theorie niet verwierp op Bijbelse gronden, op die paar zinnen die ik hierboven citeerde. Galilei werd niet vervolgd en veroordeeld omdat hij stelde dat de aarde om de zon draait. Zelfs dan kan ze immers het centrum zijn van het Universum, zoals de kerk stelt. Wat maakt het uit welke beweging de aarde maakt?

Wat was dan wel het probleem?

Het was een conflict over gezag. De kerk verdedigde de opvattingen van een andere geleerde, Ptolemaeus (90-168), die overigens slechts herhaalde wat zijn voorgangers hadden gesteld. Dit was de gevestigde opvatting onder geleerden gedurende de Oudheid en de Middeleeuwen en de kerk sloot zich daarbij aan. De waarnemingen die Copernicus en anderen deden, leidden echter tot anomalieën: als de zon rond de aarde draait, dan zijn er allerlei verschijnselen die men niet kan verklaren, in het bijzonder de beweging van de planeten (die aan die ogenschijnlijk chaotische beweging hun naam danken van planeten, of ‘zwervers’ in het Grieks). Het was om een verklaring te vinden voor de schijnbare bewegingen van de planeten dat Copernicus uiteindelijk voorstelde om de zaak om te draaien: als de aarde om de zon draait, net zoals de andere planeten, dan klopt alles als een bus.

De kerk hoefde niets anders te doen dan Copernicus en na hem Galilei te benoemen tot pauselijk astronoom om zo met de eer te gaan lopen, zonder enig gezichtsverlies. Haar lot was immers niet gebonden aan Ptolemaeus, niet eens een christen, wat zowel Copernicus als Galilei wel waren.

Maar nee, hoor. De kerk heeft altijd gelijk en wat zij beweert, heeft eeuwigheidswaarde. De paus kan zich niet vergissen, is onfeilbaar. Door dus een standpunt in te nemen in een puur wetenschappelijke kwestie, had men zich vastgezet op een verloren positie. Indien men zou toegeven dat men al eeuwen lang ten onrechte had gesteld dat de zon om de aarde draaide, dan zou men, zo dacht men, een mal figuur slaan. Als de kerk zich daarin had vergist, dan was het uit met de onfeilbaarheid. Dus hield men vast aan die ene wetenschappelijke theorie en verwierp de andere. Niet omdat die in strijd was met het geloof of met de tekst van de Bijbel, want noch in het ene noch in het andere geval is dat zo. De plaats van de aarde in het zonnestelsel heeft niets te maken met het geloof, het mirakel van Jozua is niet minder spectaculair in Copernicus’ theorie dan in die van Ptolemaeus.

Ongetwijfeld heeft ook het kenmerkend conservatisme van elke gezagsconcentratie meegespeeld. In Rome zaten een aantal machtige kerkvorsten bijeen, overtuigd van hun gelijk en hun eigen intelligentie en bezorgd om het behoud van hun macht en hun gezag. Het was dan ook teveel gevraagd van hun niet geringe maar door hun machtspositie verstarde verstandelijke vermogens, om aan te nemen dat een obscure monnik beter wist hoe de wereld ineen stak dan zij, met al hun kennis en intelligentie, of de onfeilbare paus.

En dus beging Rome nog maar eens een cruciale vergissing, door vast te houden aan een ongegronde opvatting lang nadat de wetenschap had aangetoond dat ze onjuist was. Het ging duidelijk niet om wie er gelijk had, op wetenschappelijk gebied. Het ging ook niet om een botsing tussen de Bijbel, het Woord van God, en de wetenschap. Het ging erom wie er bepaalde wat juist was: de kerk of de wetenschap.

En dat is best vreemd, want de kerk was in feite helemaal niet afkerig van de wetenschap. Gedurende de Middeleeuwen en de Renaissance en ook nog lang daarna was de wetenschapsbeoefening geconcentreerd in kerkelijke instellingen, in kloosters en daarna in kerkelijke universiteiten. De kerk was altijd sterk geïnteresseerd in de wetenschappen en in het onderwijs. Gedurende lange tijd waren alle wetenschappers priesters en religieuzen. Hoe komt het dan dat het toen zo vreselijk verkeerd is gegaan?

Omdat de wetenschappers hun eigen gang wouden gaan. Ze wilden de dingen zelf onderzoeken, zonder enige betutteling, ze wilden zelfstandig zijn, alleen vertrouwend op hun eigen inzichten en die van hun collega’s. Ze wilden kunnen aanvaarden wat ze ontdekten, ook als dat niet overeenkwam met wat de kerk zei. Ze wilden autonoom zijn, en dat kan natuurlijk niet in een almachtige kerk, waar alleen het hoogste gezag gelijk heeft en bepaalt wat waar en goed is. Het was de opstand van het individu tegen het gezag, van de rede tegenover het geloof.

Wanneer de kwestie van Copernicus en van Galilei nog eens ter sprake komt, bedenk dan dat het helemaal niet ging om die ene Bijbeltekst en ook niet om de plaats van de aarde en de zon in ons zonnestelsel, maar om de plaats en de rol van de godsdienst en het individu in de maatschappij. Dat zijn vragen die ook vandaag bijzonder actueel zijn. In Antwerpen is een imam veroordeeld omdat hij de godsdienst boven de burgerlijke maatschappij en het individu stelt. In Iran en in andere moslimlanden maar ook in sommige christelijke gebieden zoals Amerika en ook in Engeland gebeurt het omgekeerde: daar wil men de godsdienst weer als het hoogste gezag installeren en de wetenschap en het individu verknechten.

’t Is maar dat je het weet.