Tom Uytterhoeven, Evolutie, cultuur en betekenis, Garant – Antwerpen-Apeldoorn, 2011, 167 blz., € 19

Tom Uytterhoeven is docent RZL (Religie, zingeving en levensbeschouwing) en Rooms-katholieke godsdienst aan de bacheloropleiding leraar lager onderwijs van de Lessius Hogeschool Mechelen. Hij werkte zelf ook tien jaar in het lager onderwijs en behaalde in 2011 als werkstudent het diploma van Master in de Gespecialiseerde studies in de Godgeleerdheid en de godsdienstwetenschappen aan de KU Leuven. Dit ‘boek’ moeten we helemaal in het licht van deze gegevens plaatsen, zowel in zijn wordingsgeschiedenis als zijn opzet en uitwerking.

Enkele hoofdstukken, zo geeft de auteur in zijn inleiding aan, zijn gebaseerd op papers die hij schreef als een onderdeel van zijn opleiding. Het geheel is een herwerking van zijn masterproef, die op zijn beurt de basis vormde voor zijn colleges Godsdienst aan de Lessius Hogeschool. De auteur situeert zich daarmee in een bepaalde context, zoals ook ten overvloede blijkt uit zijn voetnoten. Die verwijzen in ruime mate naar zijn Leuvense theologieprofessoren en zelfs enkele van hun voorgangers.

De auteur beweert dat hij in dialoog gaat met Daniel Dennett. Dat is echter slechts gedeeltelijk zo. Het beeld dat hij schetst van de filosofische inzichten van Dennett is onvolledig, oppervlakkig en dus zeer vertekend. Ofwel heeft hij Dennett niet goed begrepen, ofwel stelt hij hem bewust anders voor dan hij is. Ik weet niet goed welke van de twee veronderstellingen de meest kwalijke is. Ik vrees echter dat we de redenen voor de onvolkomenheden van dit boek hoofdzakelijk moeten zoeken in de haast waarmee de auteur gemeend heeft zijn onvoldragen ideeën in boekvorm te moeten gieten, naar eigen zeggen op uitnodiging van de uitgever, maar die heeft wellicht hoofdzakelijk gedacht aan de studenten die zich dit boek als handboek zullen aanschaffen bij de colleges, zoals ook al het geval was bij enkele boeken die herhaaldelijk in de voetnoten verschijnen.

Hoe afhankelijk de auteur is van zijn bronnen, blijkt uit de uitvoerige en zeer talrijke citaten en voetnoten van een al bij al beperkt aantal boeken. Sommige hoofdstukken zijn niet meer dan een haastige en erg letterlijke ‘samenvatting’ van die boeken, die zelf samenvattingen zijn van andere. Veelal ontbreekt elke kritische ingesteldheid tegenover de geciteerde meningen, behalve wanneer het over Dennett gaat, of Richard Dawkins.

Wanneer een beginnend docent het in zijn eerste publicatie opneemt tegen zwaargewichten als Dennett en Dawkins, speelt hij een wedstrijd die hij op voorhand al verloren heeft. Het baat daarbij niet dat hij zijn kritiek ontleent aan andere auteurs die meer academisch gewicht in de schaal werpen dan hijzelf. Hun argumenten zijn immers enkel in bepaalde kringen, waartoe de auteur zich nadrukkelijk bekent, aanvaard. In wetenschappelijke middens is het inroepen van het transcendente vandaag als het hijsen van de witte vlag, waarmee men aangeeft dat men zich rücksichtsloss heeft overgegeven aan God.

Van een dialoog met Dennett is er dan ook geen sprake. In grote delen van het boek komt de evolutieleer nauwelijks aan bod, maar worden de traditionele christelijke opvattingen enthousiast toegelicht, zij het op dezelfde onkritische en oppervlakkige manier waarmee hij ook ‘vijandige’ auteurs benadert. Hier en daar betrekt hij ook literaire bronnen in zijn theologische argumentatie, wat soms tot bedenkelijke resultaten leidt.

Voor deze auteur is de katholieke godsdienst voorwaar geen verzonnen verhaal dat door zijn bedienaars verteld wordt met een duidelijk doel, namelijk het eigen belang en het verwerven van wereldlijke macht, maar een heilsboodschap, gebaseerd op historische feiten: Jezus Christus, de apostelen, de kerkvaders, de kerkelijke tradities en dogma’s, die allen een uiting zijn van de liefde van God voor zijn schepselen. Op geen enkel ogenblik neemt hij zelfs maar in overweging dat het om een verhaal zou gaan, in het beste geval zelfs met een oorbaar doel, namelijk het humaniseren van de samenleving. Het bestaan van het transcendente en van een persoonlijke God is voor hem een vaststaand feit. Tja, dan wordt elke dialoog natuurlijk zeer moeilijk. En aangezien het mislukken van die dialoog uiteraard niet aan zichzelf kan liggen, moet die wel veroorzaakt zijn door de verkeerde inzichten van Dennett, die daartoe een aantal uitspraken of ideeën toegedicht wordt, die de verbazing opwekken van al wie Dennett gelezen heeft.

Dit is een boek dat voor eigen parochie preekt. Het is, zoals de cursussen RZL in het katholiek hoger onderwijs in Vlaanderen, pure apologetiek, zeg maar indoctrinatie onder een pseudowetenschappelijk kleedje, dat in dit geval zo kort is uitgevallen dat de auteur vaak met de billen bloot staat.

Komt daar nog bij dat hij zich bezondigt aan al de typisch Vlaamse taalfouten, die zo gemakkelijk te vermijden zijn. Doorheen in plaats van door… heen; het soms tot in het lachwekkende uit elkaar halen van waar- en –op &c; ‘best’ in plaats van ‘het best’; korte termijn-denken in plaats van kortetermijndenken of korte-termijndenken. Hier en daar is een voetnoot niet nagelezen (337!), of is een zin onbegrijpelijk: ‘Nik wordt zelfs verliefd op elkaar.’ (blz. 122)

Belangrijke en frequent gebruikte begrippen blijven onverklaard, zoals transcendentie, of wat de mens ‘overstijgt’, genade, zondigheid &c, terwijl andere gebruikt worden zonder enig inzicht, zoals de Verlichting (blz. 92 vv.). Werken, auteurs en ideeën worden buiten hun context en los van de argumentatie geciteerd en zijn hier en daar niet meer dan name-dropping om indruk te maken.

Misschien zou men zich erover moeten verheugen dat Darwin, Dennett en Dawkins ter sprake gebracht worden in een milieu waar dat helaas al te weinig gebeurt. Als het echter op deze eenzijdige manier gebeurt, is het wellicht beter dat men het houdt bij de christelijke klassiekers en de officiële dogma’s.

Onze auteur heeft zich blijkbaar laten verleiden door een commercieel geïnspireerd aanbod van een uitgever om een tekst te publiceren die daartoe nog niet rijp was.

Ik hou van muziek. Dat is een vaststelling. Ik merk dat muziek altijd een diepe indruk maakt op mij en dat ik er intens van geniet. Ik heb behoefte aan muziek, altijd en overal, zoveel mogelijk, zo goed mogelijk. Alle soorten muziek, maar de ene heb ik wel liever dan de andere, in het algemeen of naar gelang de omstandigheden.

Muziek is uiterst divers: er is het ritme, het tempo, de toonhoogte van de klanken, en de melodie die gevormd met deze elementen; maar ook het timbre van het instrument en de combinatie van verschillende instrumenten. Met beperkte of zeer uitgebreide middelen maken wij zeer verscheiden vormen van muziek. De mogelijkheden zijn quasi oneindig.

Het is echter niet alleen, of niet zozeer, die onuitputtelijke mogelijkheid om steeds nieuwe, nog ongehoorde muziek te maken die ons aanspreekt. Er zijn muziekstukken die we graag horen en herhaaldelijk herbeluisteren, niet alleen in steeds nieuwe interpretaties, maar ook in één bepaalde interpretatie, via muziekopnames, waarvan er al een ontelbaar aantal zijn.

Er zijn maar weinig vormen van muziek die me niet liggen. Als ik probeer te verwoorden waarom ik iets niet graag hoor, dan heb ik daar moeite mee, maar ik weet wel perfect wanneer het zo is. Het begrip ‘banaal’ verwoordt het misschien nog het best, maar wat maakt iets banaal? Ik denk daarbij aan allerlei populaire muziek, maar niet alle populaire muziek is banaal natuurlijk. Misschien is het vooral de combinatie van oppervlakkige deuntjes met onnozele teksten die me het minst bekoort. Voor het overige sta ik open voor alle vormen van muziek, tot de meest bizarre.

Ik moest daaraan denken toen ik nog maar eens naar het avondnieuws en een politiek duidingprogramma keek. Ontstellend hoe de mensen daar hun eigen opvattingen hardnekkig verdedigen en alle andere opvattingen als totaal onaanvaardbaar verwerpen.

Ik wil het hier niet hebben over de voor- en nadelen die deze twee systemen ongetwijfeld hebben. Dat is een kwestie die eigenlijk het best door pedagogen onderzocht en toegelicht wordt. Helaas blijkt dat geen oplossing te bieden: de meningen zijn ook bij de specialisten verdeeld. Wat mij opvalt, is de heftigheid waarmee de tegenstanders tekeergaan. Hun eigen idee is vanzelfsprekend en alleenzaligmakend, de ideeën van de anderen zijn idioot en onbespreekbaar.

Het gebeurt maar zelden dat verstandige mensen totaal idiote voorstellen doen over dergelijke belangrijke onderwerpen. Akkoord, men heeft zich in het verleden ook wel al eens vergist in onderwijszaken. Zo herinneren wij ons het beruchte VSO in Vlaanderen, het Vernieuwd Secundair Onderwijs van 1970. Het heeft niet lang geduurd voor men de nadelen en het utopisch karakter van die hervorming inzag, om nog te zwijgen van de hoge koste ervan, en na allerlei aanpassingen in de richting van de vorige toestand is men in 1988 ook officieel overgestapt naar een ander systeem, waarbij de vernieuwingen grotendeels ongedaan gemaakt werden.

Hebben wij grote nadelen ondervonden van die episode? Is de kwaliteit van het onderwijs er aanzienlijk op achteruit gegaan? Zijn er grote maatschappelijke gevolgen geweest? Ach, wie zal het zeggen? Jongeren zijn jongeren en de menselijke intelligentie is wat ze is en de rechtstreekse invloed daarop van de ene of de andere onderwijsvorm is zeer relatief. Jongeren zijn ongeveer even ontwikkeld overal ter wereld, zoals ook de volwassenen. Er is niet één land waar iedereen super intelligent is, of super dom. Als er verschillen zijn, dan zijn die vooral tussen de mensen onderling, en die hebben waarschijnlijk meer te maken met individuele kenmerken waarop wij weinig vat hebben. Onderwijs is belangrijk, maar er zijn in de wereld ontelbare vormen van onderwijs, met grotendeels vergelijkbare resultaten in vergelijkbare omstandigheden.

Er lijkt dus maar heel weinig reden te zijn om een bepaald systeem radicaal in vraag te stellen en het ingrijpend structureel te veranderen. Men heeft dat al eerder geprobeerd, en het resultaat was verre van indrukwekkend. Het zijn niet de structuren die belangrijk zijn, maar de kwaliteit van het onderwijs, en die hangt vrijwel volledig af van de leerkrachten. Als we dus de kwaliteit van het onderwijs willen verbeteren, dan zal dat het best gebeuren door te werken aan de kwaliteit van de leerkrachten. Wat men zelf niet heeft, kan men niet doorgeven.

Een moslima met hoofddoek of zonder? Iedereen samen in de klas of snel differentiëren? Een koning of een president? Kernenergie of windmolens? Twee maand zomervakantie of zes weken? IJs met of zonder slagroom? Ach, wat maakt het tenslotte uit... Quid ad aeternitatem, zei Augustinus: wat betekent het in het licht van de eeuwigheid? Hebben we echt niet beter te doen dan met elkaar twisten over uiteindelijk onbelangrijke zaken?

Ik denk dat ik die nieuwe Wispelwey-interpretatie toch maar eens in huis haal.

Michael Löwy, Herbetovering van de wereld. Romantische wortels van linkse denkers, Leuven, 2013, 200 blz. Samenstelling en vertaling: Johny Lenaerts. Uitgegeven door Socialisme 21, Grenzeloos en Uitgavefonds Ernest Mandel. Woord vooraf: Ludo Abicht – Jan Willem Stutje.

Michael Löwy (°1938) is in 1938 geboren in Brazilië uit Weense joodse ouders. Hij woont sinds 1969 in Parijs, waar hij een academische loopbaan volgde bij het CNRS en de École des Hautes Études en Sciences Sociales. Hij schreef vooral over Walter Benjamin, Franz Kafka en over joodse maatschappijkritische denkers. Dit boek is een verzameling van teksten uit zijn werk, daterend van 1979 tot 2010.

De essays behandelen achtereenvolgens Lukács, Kafka, Rosa Luxemburg, Péguy, Buber, Landauer, Mariategui, Walter Benjamin, Adorno en Bloch, het Surrealisme en Guy Debord. Ze belichten, zoals de ondertitel aangeeft, de ‘romantische’ aspecten van het denken van deze figuren.

Vooreerst een woord over de vertaling. Die is over het algemeen zeer behoorlijk, maar er zijn tal van kleine onvolkomenheden, die mits aandachtig na te lezen gemakkelijk hadden kunnen vermeden worden. Hier en daar heeft de vertaler onvoldoende moeite gedaan om typisch Franse tournures of zinsconstructies om te zetten in even typisch Nederlandse. Slechts een enkele keer levert dat vrijwel onverstaanbare zinsneden op.

Michael Löwy is zonder enige twijfel een bijzonder scherpzinnig en erudiet auteur. Hij slaagt erin om op een beknopte maar heldere wijze de figuren en hun ideeën zo te presenteren dat de lezer althans de indruk heeft dat hij de essentie ervan begrepen heeft, een niet geringe verdienste.

Gaandeweg maakt Löwy duidelijk wat hij bedoelt met ‘romantisch’ en ‘de Romantiek’, en wat zijn figuren ermee bedoelen en wat ze er niet mee bedoelen. Daaruit blijkt dat men niet kan spreken van één klare en duidelijke betekenis van die termen, maar dat het gaat om een niet onaanzienlijk aantal elementen die in verschillende combinaties voorkomen bij auteurs en critici, en waarvan sommige ook aanwezig zijn in definities van andere termen en begrippen, zelfs van fenomenen die men gewoonlijk als tegengesteld ziet aan de Romantiek, bijvoorbeeld de Verlichting.

Zo is het mogelijk dat sommigen in hun ‘romantisch’ verzet tegen het rationalisme van de Verlichting toch de religie afzweren, die anderen als een essentieel element zien van de Romantiek. Het is goed om voortdurend te blijven beseffen dat dergelijke algemene termen slechts op een benaderende manier de werkelijkheid benoemen en geenszins als eenduidige, elkaar uitsluitende definities kunnen gehanteerd worden.

Wie niet vertrouwd is met de geschiedenis van het ontstaan van het socialisme vindt hier ruimschoots zijn gading. Af en toe gaat de auteur ietwat te snel over bepaalde verwijzingen naar namen en begrippen heen, maar dan volstaat een snelle blik op bijvoorbeeld Wikipedia om meteen weer mee te zijn.

De titel ‘herbetovering van de wereld’ verwijst naar Max Webers dictum Entzauberung der Welt, een onttovering die men toeschrijft aan een rationalistische ingesteldheid, een typisch kenmerk van het Verlicht denken, en vooral aan de kapitalistische wereldvisie die daarvan het gevolg is. Dit is echter een zeer simplistische voorstelling van de zaken, die in de verscheidene bijdragen niet altijd voldoende genuanceerd wordt in hoofde van de besproken figuren.

Dat de Verlichting het belang van de rede benadrukt, daarover kunnen we het wel eens zijn. Dat die rationaliteit lijnrecht zou leiden naar een kapitalistische economie waarin geen plaats meer is voor ‘hogere waarden en gevoelens’ en waarin enkel nog winstbejag telt, is een al te haastige conclusie. Men kan immers op grond van dezelfde rationaliteit evengoed uitkomen bij een antiglobalistische, ecologische en radicaal democratische ideologische instelling. Omgekeerd kan men de uitwassen van het brutale kapitalisme evengoed of zelfs met veel meer reden op de rekening schrijven van de uiterst irrationele machtswellust en een totaal gebrek aan toekomstvisie, die vreemd zijn aan het Verlichtingsdenken.

Deze onduidelijkheid, of dubbelzinnigheid, vergezelt ons door de hele reeks van de essays heen. De ‘betovering’ van de Romantiek en dus ook de ‘herbetovering’ die het socialisme stelt tegenover de onttovering van het kapitalistisch systeem, zijn aanvechtbare principes. Zo is de romantische nostalgie naar vroegere tijdperken, zoals de Middeleeuwen, niet meer dan dat: een ongegrond ophemelen van een toestand waarvan men de onmiskenbare gore details zedig verzwijgt: geen van de besproken auteurs zou vrede nemen met de concrete maatschappelijke omstandigheden van die tijd, noch met het bedenkelijke beschavingspeil inzake gezondheidszorg (denk aan de pestepidemieën) en elementair comfort (denk aan de hygiënische omstandigheden), noch met de voortdurende oorlogsdreiging en andere vormen van brutaal geweld. Met hun revolutionaire opvattingen en hun gewoonte om die ongezouten naar voren te brengen, zouden ze het waarschijnlijk niet lang uitgehouden hebben in een tijd die ze nochtans als utopisch voorbeeld stellen tegenover het kapitalisme van hun eigen tijd.

We moeten ons ernstig de vraag stellen of het wel zo goed is dat men ‘betoverd’ is, zoals dat inderdaad in de door het christendom overheerste middeleeuwen en een flink stuk van de moderne tijd het geval was in brede lagen van de bevolking, een toestand die ook vandaag nog verre van voorbij is. Betovering wil immers zeggen dat men denkt en handelt vanuit ideeën die door iemand anders met list of met geweld zijn opgedrongen aan nietsvermoedende of machteloze slachtoffers. Wie betoverd is, is niet meer bij machte om zelfstandig te denken. Men denkt en handelt vanuit een waan, niet vanuit een correcte inschatting van de waarheid. Dat is de essentie van het christendom: een verhaal dat geen enkele objectieve, ontologische waarheidswaarde heeft, maar dat de mens desondanks in staat moet stellen om het in dit tranendal uit te houden, hoofdzakelijk in de hoop op een louter ideëel rechtvaardig oordeel op het einde der tijden en een even onrealistische eeuwige zaligheid voor de uitverkorenen, bij wie eenieder zich vanzelfsprekend meent te mogen rekenen.

Dit is inderdaad wat de Verlichting ontkent en bestrijdt. De mens is perfect in staat om zonder die betovering deugdzaam te leven en hier en nu een zinvol leven te leiden, zonder enig vooruitzicht op een leven na de dood. Dat is niet alleen de waarheid, het is ook een beter verhaal dan het al te doorzichtige christelijke, dat bovendien ontkracht wordt door de schandelijke levenswandel, de rijkdom en de wereldlijke macht van de kerk. Die ‘verlichte’ levenshouding hoeft het helemaal niet te ontbreken aan het enthousiasme en de heilige verontwaardiging die de auteurs al te exclusief toeschrijven aan de ‘romantische’ ingesteldheid, zowel die van de voorbije gouden eeuwen als die van de ijle utopische dromen van het socialisme.

Het enthousiasme en het engagement dat de verlichte geest kenmerkt, is niet geringer dan dat van betoverde geesten, integendeel zelfs, omdat het berust op ware inzichten en niet op verdachte mythische verhalen, en niet gecompromitteerd is door de levenswandel van de ‘tovenaars’ en de goedgelovigheid van de betoverden. Verlicht denken is iedereen gegeven, omdat wij allen over een verstand beschikken. Betovering berust of zelfbegoocheling, maar veel vaker op propagandatechnieken van berekenende, machtsgeile strebers met dictatoriale trekken en zonder enige scrupule. In geen van beide gevallen is er ook maar de minste garantie op waarheid en eerlijkheid. Voor elke welmenende mens is de keuze dan gauw gemaakt.

Dit is een boeiende, verhelderende en zeer informatieve verzameling van essays, die op een evenwichtige, beredeneerde en duidelijke manier toelichting geven bij een problematiek die vooral de twintigste eeuw op een bijzonder gewelddadige manier heeft doordrongen, maar die ook vandaag nog tot de kern behoort van de vragen waarmee onze samenleving elke dag worstelt: wat is de taak van de staat? Wat zijn de rechten en de plichten van het individu? Wat is de functie van de gemeenschap?

Toen de kwestie van een terugkeer van de Joden naar hun historisch vaderland concreet ter sprake kwam, al geruime tijd voor het einde van de Tweede Wereldoorlog, stelde zich onvermijdelijk de vraag naar wat er moest gebeuren met de bevolking die zich daar sinds de Diaspora gevestigd had. Wij weten hoe dit probleem onopgelost is gebleven tot op de dag van vandaag, en dat het oorzaak is van locale en internationale spanningen en van steeds weer oplaaiende bloedige conflicten.

Martin Buber (Wenen, 8 februari 1878 – Jeruzalem, 13 juni 1965) was een zionist, dat wil zeggen dat hij pleitte voor die terugkeer naar het land van de historische oorsprong van het Joodse volk; zijn opvattingen weken echter in belangrijke mate af van wat men meer algemeen als het zionisme is gaan interpreteren, omdat hij pleitte voor een gemeenschappelijke Arabisch-Joodse staat. De beide bevolkingsgroepen zouden daarin gezamenlijk deelnemen aan het bestuur van het land, zonder dat een van beide de andere zou onderdrukken. Voor de Joden zou het volstaan dat zij hun religieuze eigenheid konden belijden en dat ze konden leven in het land waar ze als volk ontstaan waren.

Het hangt ervan af wat men met utopisch bedoelt. Gewoonlijk interpreteert men dat als dagdromen, verlangen naar iets dat niet realiseerbaar is. Maar men kan het woord evengoed gebruiken om aan te geven dat iets nog niet gerealiseerd is, dat het nog nergens voorkomt (oe-topos in het Grieks), maar dat het wel best mogelijk is en wellicht zelfs de beste oplossing, wat in het Grieks eu-topos zou zijn, de goede plaats, de plaats waar alles volmaakt goed is. Bij Thomas More is het beide: een gedroomd eiland waar alles voorbeeldig is, als een spiegel voor een maatschappij waar heel wat dingen niet zijn zoals ze zouden kunnen of moeten zijn.

Alles hangt natuurlijk af van de argumenten die men kan aanvoeren ten gunste van die volmaakte(re) toestand. Wat is goed en wat niet? Wat zijn de normen? En wie bepaalt wat juist en verkeerd is?

Mensen zijn altijd geneigd om hun eigen nut of voordeel na te streven. Wie daarbij niet veel nadenkt, komt tot zeer primaire principes: het belangrijkste voor een levend wezen is dat het zelf in leven blijft. Dat is immers de basisvoorwaarde voor alle verdere discussies. Indien een regeling meebrengt dat ik dood ga, is het heel moeilijk om dat als een goede oplossing voor mij uit te leggen, zeg nu zelf.

Maar stel dat twee schipbreukelingen op een onbewoond eiland aanspoelen en daar één brood vinden. Zowel de ene als de andere kan vanuit de pure overlevingsdrang aanspraak maken op het hele brood. Om dat te bekomen, zal het echter nodig zijn de andere te verhinderen zijn absolute aanspraak te laten gelden. Er is dan slechts één oplossing: een gevecht tot de dood. Maar voor beiden is ook het overleven essentieel. Dat kan, mits ze nadenken, leiden tot een gesprek in plaats van een gevecht, met als waarschijnlijke uitkomst dat ze het brood verdelen.

Dat is precies wat Buber voorstelde: een dialoog tussen de beide partijen met het oog op het verdelen van de macht. Dat is ook wat wij in onze moderne maatschappij als principe aanvaarden: iedereen heeft het recht op leven en op nog een heel aantal fundamentele mensenrechten. Wanneer daarover betwisting is, dan praten we met elkaar, veeleer dan te vechten. Komen we er niet uit, dan leggen we de kwestie voor aan een hogere instantie, die we zelf met dat doel hebben aangesteld. We leggen ons neer bij de logische beslissing die geveld wordt, ook als die in ons nadeel is. Het alternatief is immers geweld, en dan is het geen kwestie meer van wie gelijk heeft, maar van wie de overwinning behaalt, met welke middelen dan ook.

Wij zien dat in heel wat gevallen mensen toch kiezen voor geweld. Zij beroepen zich daarvoor op andere principes dan logisch nadenken of algemeen aanvaarde rechtsgronden. In het geval van het zionisme zoals de Arabieren dat interpreteren, hebben de Joden het alleenrecht op het hele gebied dat zij ooit in zijn ruimste vorm als hun vaderland beschouwden, wat er nadien ook mee gebeurd is. Dat heeft geleid tot het verdrijven met alle middelen, ook bruut geweld, van de Palestijnen uit gebieden waarop de staat Israel aanspraak maakt. Er is geen sprake van een dialoog, de aanspraken van Israel zijn onbespreekbaar, het is een ‘heilig voorvaderlijk recht’. Maar dat is ook zo voor de Palestijnen, natuurlijk. En aangezien geen van beiden zich wil neerleggen bij een arbitrage door een internationale instantie (zoals de Verenigde Naties), of die beslissingen naast zich neerleggen, en aangezien de hele wereld over die kwestie hopeloos verdeeld blijft en men aan beide kampen wapens blijft leveren, is de kans dat er ooit vrede komt zo goed als onbestaande.

Wij blijken als mensheid niet in staat om alle conflicten op vreedzame wijze op te lossen. Daarvan zijn de voorbeelden legio, zowel tussen staten als tussen personen. Elke dag stelt zich de vraag naar het samenleven van zeven miljard mensen met elkaar. Hoewel het evident is dat dialoog en verdeling de beste oplossing is in alle gevallen, zijn we daartoe in heel veel gevallen niet bereid. We verkiezen dan oplossingen die, zoals we uit de geschiedenis ten overvloede kunnen leren, voor beide partijen en voor heel veel onschuldige anderen veel slechtere gevolgen hebben dan een verdeling in dialoog.

Men zou daaruit kunnen afleiden dat wat Buber voorstelde, namelijk het vreedzaam samenleven van twee, of meer, partijen in één land, onmogelijk is. Als we dat wat ruimer zien dan het Palestijns-Israëlisch conflict, zou dat betekenen dat het samenleven van diverse groepen in grotere verbanden onvermijdelijk leidt tot onoplosbare conflicten. Dat is echter niet wat wij zien. De Verenigde Staten van Amerika is zo’n groter verband, en sinds de Burgeroorlog van 1861-65 is daar niet meer gevochten tussen de staten onderling, terwijl de tegenstellingen tussen die staten en de diverse bevolkingsgroepen zeer aanzienlijk zijn, vaak niet minder aanzienlijk dan die tussen landen die met elkaar in een blijkbaar onoplosbaar conflict gewikkeld zijn. Er zijn andere voorbeelden, op kleinere schaal, van hetzelfde fenomeen. Anderzijds is het even onmiskenbaar dat gemeenschappen, hetzij in hetzelfde land, hetzij in naburige landen, hetzij duizenden kilometers van elkaar verwijderd, voor erfvijanden doorgaan, vaak zonder dat men nog goed weet waarom.

Het gaat dan om historische situaties uit een ver of recent verleden, om principes als nationaliteit, ras, huidskleur, sociale status, rijkdom en, niet te vergeten, godsdienst. In het pas onafhankelijke India konden moslims en hindoes het niet eens worden en dus heeft men het land gesplitst en geprobeerd om twee religieus homogene landen te maken. Ierland was katholiek, Engeland anglicaans en dus zijn er altijd al conflicten geweest tussen die twee landen. We kunnen zo een hele rij van conflicten aflopen.

We hoeven echter niet verder te kijken dan België en Nederland. Onze streken zijn opgedeeld in landen volgens allerlei principes, zoals de taal, de godsdienst en de territoriale aanspraken van dictatoriale vorsten. De spanningen zijn echter gebleven. Vlaanderen voelt zich verbonden met Nederland, maar is ervan gescheiden door een niet zo heel lange geschiedenis, dezelfde korte geschiedenis die ons verbindt met Wallonië, waarvan we ons gescheiden weten door een taal, een cultuur, een economisch en een politiek bestel.

De vraag is dan wat landen en volkeren bindt en wat hen scheidt, en of dat enig belang heeft. Of het met andere woorden mogelijk is dat verschillende mensen en verschillende groepen van mensen vreedzaam met elkaar kunnen samenleven in een en hetzelfde land of, als we verder nadenken, in een globale samenlevingsstructuur die uiteindelijk de hele wereld omvat.

Laten we klein beginnen. Vlaanderen noch Nederland kan men onmogelijk als erg homogeen bestempelen. Er zijn grote verschillen op talloze punten tussen de autochtone bewoners en er is een belangrijke, zij het regionaal geconcentreerde aanwezigheid van allochtone inwoners, die ook onderling zeer verscheiden zijn. Wij zijn gedoemd om samen te leven. Geen enkele politieke partij pleit (nog) voor een terugkeer van alle allochtonen, maar zelfs als dat toch mogelijk zou zijn, zou dat helemaal niet betekenen dat er een grotere eensgezindheid zou ontstaan onder de autochtone bevolking.

Samenleven van op eindeloos veel punten zeer verschillende mensen blijkt dus mogelijk te zijn zonder dat ze elkaar omwille van hun verschillen de kop inslaan. Het is echter mijn stellige indruk dat dit enkel mogelijk is wanneer er ofwel voldoende welvaart is om voor iedereen een vrij hoog bestaansminimum te garanderen, ofwel ongeveer iedereen in hetzelfde schuitje zit van uitzichtloze armoede. De discussies die men voert in Vlaanderen beperken zich meestal tot niet-essentiële kwesties, zoals het recht van moslimvrouwen om een hoofddoek te dragen in bepaalde omstandigheden. Er is eten en drinken genoeg voor iedereen, we hoeven niet te vechten om te overleven, gelukkig maar, er is genoeg voor iedereen. Die welvaart maakt het mogelijk dat men zichzelf en de anderen ziet als individuen met eigen, verschillende kenmerken, veeleer dan als identieke soortgenoten. Men voelt zich verwant men anderen, maar men is zich evengoed bewust van de fundamentele verschillen.

Maar er zijn grenzen. Niet zozeer staats- of taalgrenzen, maar grenzen aan de solidariteit. Wij hebben een beschaving uitgebouwd die gebaseerd is op solidariteit, op samenwerking ten bate van iedereen. In principe verwelkomen we iedereen die aan dat project loyaal wil meewerken. Ik zeg wel: in principe, want er zijn grenzen, of drempels. Zo hebben wij het moeilijk met immigranten die naar hier komen om te genieten van voordelen waarvoor zij of hun voorouders niet gewerkt hebben. Zij zijn aangetrokken door onze hoge levensstandaard, maar hebben die niet mee gerealiseerd. Dat is waar, tot op zekere hoogte. Maar eens ze hier zijn, helpen ze mee de samenleving maken tot wat ze is; als we eerlijk zijn, moeten we toegeven dat we het zonder hen niet kunnen stellen. Je hoort nog heel zelden zeggen dat ze onze jobs komen stelen, want de jobs die zij invullen, wil geen van ons nog doen.

De vraag is dan weer in welke mate wij (mogen) verlangen dat zij zich aanpassen, en daarmee zijn we terug bij ons uitgangspunt: kunnen mensen en groepen van mensen die onderling zeer verschillend zijn toch vreedzaam samenleven?

Mensen hebben, zoals de meeste dieren, de natuurlijke neiging om samen te leven, bij voorkeur met soortgenoten. Maar wat is een soortgenoot? Ik voel me meer verwant met een Amerikaanse liberale atheïst dan met een extreemrechtse Vlaamse christelijke fundamentalist. Voor mij is huidskleur een esthetische kwestie, ik voel me veeleer aangetrokken tot kleurlingen allerhande dan dat hun huidsleur mij zou afstoten. Idem voor exotisch klederdrachten of vreemde talen en godsdienstige gebruiken. Dat zijn voor mij drempels die ik moeiteloos neem. Ik heb het moeilijk met heel ander kwesties, en veel anderen met mij. Ik heb het dan over de economische solidariteit en haar politieke invulling.

Wanneer een ‘vreemdeling’ zich aanbiedt in een gemeenschap en daarin gelijkelijk deelt in de lasten en de lusten, zal uiteindelijk vrijwel niemand daarom malen. Maar onze overlevingsdrang maakt ons uiterst gevoelig voor bedriegers die profiteren, die het spel vals spelen, die veel meer uit het systeem halen dan ze erin steken. Let wel, ik zeg niet dat vreemdelingen, of vooral vreemdelingen dat doen. Dat is een kwestie die men met objectieve statistische gegevens moet bekijken, en ik ben nog nooit overtuigd geweest door argumenten in die richting. Het maakt voor ons niet uit wie of wat de profiteur is, maar we verdragen ze slecht.

Wie als vreemdeling niet profiteert maar zich eerlijk inzet voor de maatschappij, heeft het recht om zich voor het overige dezelfde vrijheden te veroorloven die wij voor onszelf vanzelfsprekend vinden, binnen de perken die wij ook onszelf opgelegd hebben en die wij in redelijke wetten hebben vastgelegd, maar die wij zelf ook voortdurend overtreden.

Zolang het dragen van een hoofddoek niet bij wet verboden is (en ik zie geen enkele reden om dat aan wie dan ook te verbieden), mag iedereen die dat wil een hoofddoek dragen. Wij hebben het nogal gemakkelijk over de moslims die hun vrouwen geen gelijke rechten zouden toekennen. Vraag gelijk welke feministe eens of zij vindt dat wij dat in onze wetgeving of in de praktijk dan wel doen. Of dat het christendom een lichtend voorbeeld van verdraagzaamheid en gelijkberechtiging is.

Ik probeer tot een besluit te komen. Het is bewezen dat mensen min of meer vreedzaam met elkaar kunnen samenleven in zelfs zeer grote verbanden ondanks aanzienlijke verschillen op vrijwel alle belangrijke punten. Het is even duidelijk dat men mensen die zich niet inzetten voor de maatschappij waarin zij leven, zal stigmatiseren en uitsluiten, en wel in de mate dat zij zich onttrekken aan hun verantwoordelijkheden, los van alle andere individuele of collectieve kenmerken. Waar men mensen discrimineert om andere redenen dan die maatschappelijke betrokkenheid, gebeurt dat steeds ten onrechte, op niet-rationele gronden.

Toegepast op Vlaanderen wil dat zeggen dat wanneer de Franssprekenden niet meer op een onaanvaardbare en provocerende manier zouden profiteren van België, onze communautaire problemen meteen opgelost zijn.

Stijn Latré en Guido Vanheeswijck (red.), Radicale secularisatie? Tien hedendaagse filosofen over religie en moderniteit, Pelckmans – Klement, 2013, 216 blz., € 22,50.

Secularisatie is een proces waarbij de invloed van het humanistisch denken groter wordt en die van het godsdienstig denken afneemt, met alle gevolgen van dien voor het individu en de maatschappij. We kunnen ervan uitgaan dat die twee benaderingswijzen altijd al aanwezig geweest zijn in ons denken en dat ze in de loop der tijden een wisselend succes hebben gekend. Men neemt ook aan dat althans wat het Westen betreft de rol van de christelijke godsdiensten afgenomen is in recente tijden. Het is over die secularisatie dat de auteurs het grosso modo hebben in dit boek.

We moeten onze begrippen echter nog wat verder uitzuiveren. Wat bedoelen we precies met ‘godsdienstig’ en ‘humanistisch’? Als we dat proberen te duiden, komen we al gauw terecht bij een ander begrippenkoppel, namelijk ‘transcendent’ en ‘immanent’. Over het onderscheid tussen die twee zijn dikke theologische en filosofische boeken geschreven; men zou zelfs kunnen stellen dat alle theologie en filosofie over dat onderscheid gaat. Laten we eens kijken of we het kort kunnen duiden.

Met ‘immanent’ bedoelen we dat er slechts één werkelijkheid is. Alles wat we een zijnswaarde toekennen, behoort tot één en dezelfde structuur. Er is dus niets dat daarbuiten valt, er is niets dat op een andere manier ‘is’. Men noemt dat ‘monisme’, van monos, het Griekse woord voor ‘enig, alleen’. Wie aanneemt dat er twee zijnswijzen zijn, is dan een dualist en stelt dat er dingen zijn die het eerste zijnsniveau overschrijden of transcenderen.

Het monisme is natuurlijk de eenvoudigste structuur. Alles wat is, behoort tot hetzelfde domein en kan dus ook volledig vanuit die structuur verklaard worden. Men kan nooit een beroep doen op een totaal andere structuur of op totaal andere wezens om die eerste structuur te verklaren. Dat is precies wat er gebeurt in het dualisme: de hogere structuur, het transcendente is de wezensgrond en de verklaring van al het andere en verschilt daarvan fundamenteel. Het transcendente heeft te maken met het goddelijke, met God zelf.

Wie vasthoudt aan een eenheidsstructuur van het zijn, aan het immanente, heeft geen behoefte aan een bovennatuurlijke God die de verklaring is van alles. Voor de monist is denken aan een totaal andere vorm van zijn een contradictio in terminis: zijn is een absolute categorie, je bent of je bent niet, iets is of het is niet, er zijn geen alternatieven. Zijn is zijn. Er zijn ongetwijfeld eindeloos veel manieren van zijn, maar ze hebben allemaal ten minste één gemeenschappelijk kenmerk, namelijk dat ze behoren tot hetzelfde universum. Dat wil in de praktijk zeggen dat ze in principe voor de mens kenbaar zijn, dat ze tot onze leefwereld behoren. En dat op zijn beurt veronderstelt op zijn minst een band met het materiële.

Het zou echter fundamentele een vergissing zijn wanneer men daaruit zou besluiten dat alleen het materiële bestaat. Dat het materiële bestaat, is voor ons een evidentie. Die materie heeft echter bijzondere vormen aangenomen, die wij levende wezens noemen, en die materiële wezens hebben in en met hun lichaam vermogens ontwikkeld waarmee zij actief kunnen ingrijpen in hun omgeving. Zij geven zin en betekenis aan de materiële dingen en aan de andere levende wezens. Zij denken. Dat is een activiteit van materiële wezens, die men ook objectief kan waarnemen, bijvoorbeeld met gesofisticeerde meetapparatuur, in de hersenen. Men kan zo echter (voorlopig?) hoofdzakelijk vaststellen dat er een dergelijke activiteit is; de inhoud en de betekenis van die activiteit op die manier doorgronden is enkel mogelijk voor primaire ‘gedachten’, niet voor meer complexe ideeën of conversaties. Dat kan alleen in een echte communicatie tussen personen, vooral door de taal. Er is dus een aspect van de werkelijkheid dat gebaseerd is op de materie, maar die zelf niet materieel is, namelijk de inhoud van onze denkactiviteit, de betekenis die wij aan de dingen en de gebeurtenissen geven.

Het is dus geenszins zo dat de werkelijkheid zich beperkt tot het zintuiglijk waarneembare. Niets is meer reëel dan ons denken en voelen, niet alleen als een activiteit van ons lichaam, maar vooral als zingeving van ons bestaan. Die ‘geestelijke’ dimensie van onze lichamelijke denkactiviteit behoort echter uitsluitend en volledig tot de wereld waarin we leven; zij is ontstaan uit de evolutionaire aanpassing van levende wezens aan hun omgeving, zonder enige inmenging vanuit een bovennatuurlijke dimensie. De mens is niet meer dan een dier met uitzonderlijk verfijnde mentale mogelijkheden die we in andere gradaties ook aantreffen bij andere levende wezens.

Dat is een eerste probleem in de discussie over het onderscheid tussen immanent en transcendent. Dualisten hebben de neiging om onze ‘geestelijke’ vermogens los te maken van de materie. Ze spreken inderdaad van een geest, een ziel, een verstand enzovoort en ze bedoelen daarmee iets dat in wezen niet materieel is, dat de materie overstijgt, dat dus behoort tot de transcendente wereld waar ook God zich bevindt. De ziel bestaat voor hen werkelijk, los van de materie. Ze is dan ook onsterfelijk, onzichtbaar, niet tastbaar enzovoort. Ze kan bestaan los van het lichaam waarin ze huist tijdens het leven. Ze heeft daardoor iets goddelijks.

Monisten zijn het daarmee absoluut niet eens. Voor hen zijn onze geestelijke vermogens onlosmakelijk verbonden met ons lichaam. Als dat lichaam sterft, is het ook gedaan met die bijzondere vermogens, net zoals een tijdelijke of permanente beschadiging of defect van de hersenen onmiskenbare gevolgen heeft voor onze ‘geestelijke’ vermogens, ons denken en voelen.

Voor alle duidelijkheid: ik ben natuurlijk een aanhanger van het monisme. Als we daarvan vertrekken, al was het maar als een veronderstelling, dan is het dualisme weliswaar een fundamentele vergissing, maar anderzijds toch een verschijnsel waarvoor we een verklaring moeten geven: waarom denkt men zo? Waarom hebben zoveel mensen zo lang zo gedacht? Waarom denken nog steeds miljarden mensen zo? Wat is het mechanisme dat mensen zo doet denken? Wat is de functie van het dualisme en van het vooropstellen van het transcendente, van God?

Voor een rechtgeaarde monist is er geen sprake van transcendentie of God. Er moet dus een reden zijn waarom sommige mensen toch zo denken. Die reden kan, nog steeds vanuit onze immanente redenering, niet zijn dat er een andere dimensie is, zoals de dualisten beweren. Als er met andere woorden geen God is, waarom hebben de mensen die dan uitgevonden?

Gelovigen beweren dat op die manier de werkelijkheid het best kan verklaard worden en dat op die basis de mens het best kan leven en samenleven. Meer nog: wie niet in God gelooft, kan onmogelijk de hele werkelijkheid verklaren en kan ook niet leven zoals het hoort. Maar hoe weten ze dat? Omdat sommige mensen dat zeggen. En hoe weten zij het? Omdat God het hen, naar hun eigen zeggen, rechtstreeks heeft geopenbaard. Gods bestaan en alles wat daaruit volgt is dus, volgens de monistische en immanente redenering, een verzinsel van mensen. Het kan dan een welmenende waanidee zijn, een loutere vergissing, of een boosaardige list, waarmee men mensen om de tuin leidt, met een verborgen agenda. Als het gewoon een vergissing is, dan kan men dat ook inzien, gewoon door zijn verstand te gebruiken. Als het een list is, die men met alle middelen probeert in stand te houden, vooral indoctrinatie en intimidatie, is het veel moeilijker om die list en die arglistige mensen en structuren te ontmaskeren, zeker voor eenvoudige, ongeschoolde mensen.

Wat kan de reden zijn van een dergelijke grootschalige manipulatie? Laten we even stellen dat die misleiding gebeurt met de beste bedoelingen, namelijk de wereld zo leefbaar mogelijk maken voor iedereen. Maar dan moeten we aannemen dat de mensen die ons dat voorhouden ons enerzijds iets voorliegen over de grond van de zaak, namelijk het bestaan van een transcendente structuur en van God, maar anderzijds toch het beste met ons voorhebben. Bovendien moeten we ook aannemen dat zij gelijk hebben met dat te doen en dat precies en alleen zij ook nog weten wat het beste is voor ons allen en voor het hele universum. Dat wordt moeilijk, natuurlijk. Het volstaat te kijken naar wat zij ervan terecht gebracht hebben om in te zien dat er meer dan één haar in de boter is.

De wereld die door de godsdiensten beheerst wordt, is verre van volmaakt, ondanks alle beloften. De godsdienstige mens is niet beter dan de ongodsdienstige, en ook niet gelukkiger. Godsdienst is veeleer een splijtzwam en een reden tot haat en oorlog dan een oorzaak van vrede en welvaart. De enigen die echt baat hebben bij de godsdienst, zijn de bedienaars van de eredienst.

De transcendente structuur die de dualisten hebben uitgedacht, is een middel om hun macht te legitimeren. In plaats van te spreken uit eigen naam, beroepen zij zich op God, het Almachtig Opperwezen. Veel beter kan men niet doen. Door een maatschappelijke structuur uit te bouwen die volledig berust op het principe van de Almachtige, Alwetende God, onderwerpen zij iedereen, niet aan die overigens onbestaande God, maar aan zichzelf, de bevoorrechte dienaars van God en de enigen die zijn boodschap kunnen verkondigen en verklaren. Toon mij een arme priester en ik zal geloven.

Wanneer filosofen spreken over het transcendente, gaat het met andere woorden niet over een puur filosofische veronderstelling met betrekking tot de structuur van het zijn, maar over een maatschappelijk fenomeen waarbij sommige mensen anderen misleiden met vergezochte waanideeën, met uiteindelijk als enige bedoeling het verwerven en behouden van macht, aanzien en bezit in de maatschappij. Het is vanuit die scherpe analyse dat we de verschillende bijdragen moeten bekijken die we in dit boek vinden. Het is een lakmoesproef voor de correctheid van de gehanteerde begrippen.

Men kan mij natuurlijk verwijten dat ik uitga van een veronderstelling, namelijk dat het monisme waar is, en het dualisme bijgevolg onwaar. Hetzelfde kan echter gezegd worden van het dualisme, dat de transcendentie en het bestaan van God vooropstelt. Bovendien meen ik dat, louter filosofisch gezien, het monisme meer waarschijnlijk moet geacht worden dan het gelovig dualisme, dat immers steeds afhangt van een andere inbreng dan de filosofie zelf, namelijk het gratuite, arbitraire aannemen of geloven dat een dergelijke bovennatuurlijke structuur werkelijk bestaat.

Wanneer wij onze aandacht dan richten, gewapend met de inzichten die onze analyse opleverde, op de bijdragen in dit boek, dan zien wij dat de auteurs erg uiteenlopende standpunten innemen met betrekking tot onze begrippen van immanentie en transcendentie. Er is er echter niet één die vertrekt van het standpunt dat ik naar voren schuif, namelijk dat van het monisme. Zij verdedigen allemaal, zonder enige uitzondering, een of andere vorm van transcendentie, uit eigen naam of namens een andere auteur die zij als basis voor hun bijdrage gekozen hebben.

De ondertitel van dit boek luidt: ‘Tien hedendaagse filosofen over religie en moderniteit.’ Met die tien filosofen zijn echter (evident, als je gaat tellen) niet de negen auteurs van de bijdragen bedoeld, maar wel tien andere filosofen die zelf ook over die problematiek geschreven hebben. Dat zijn enkele bekende maar ook minder algemeen bekende auteurs, die vooral in bepaalde middens in de belangstelling staan. Die filosofen stoelen hun redeneringen meestal op nog andere filosofen, die nog beter bekend zijn, zoals Plato, Duns Scotus, Thomas van Aquino, Kant, Hegel, Nietzsche, Weber, Heidegger enzovoort. Zo gaat dat in de filosofie. Om een uitdrukking uit mijn jeugd te gebruiken, zou men met een knipoog kunnen zeggen dat de auteurs in dit boek filosofen van het zevende knoopsgat zijn. Toch geef ik graag toe dat ik veel heb bijgeleerd uit hun beredeneerde presentatie van de ideeën van anderen. Alleen was het heel vaak bijzonder moeilijk om te achterhalen of ze nu spraken in eigen naam, in die van een van hun tien voorbeelden, of in naam van een van de grote voorgangers.

Het eerste hoofdstuk, van de hand van Stijn Latré, is een poging om een aantal begrippen historisch en filosofisch te duiden. Zo maakt hij een onderscheid tussen de niet te ontkennen achteruitgang van de religieuze praktijk in het Westen enerzijds, en een individuele religieuze ‘overtuiging’ anderzijds. Het is een gedachte die herhaaldelijk voorkomt in dit boek, maar die natuurlijk gemakkelijk kan aangevoerd worden, omdat ze niet objectief te ontkennen of bevestigen valt. Hoe meet men immers die individuele overtuiging? En welke invloed heeft ze op het leven van de persoon en in de maatschappij? Is het werkelijk mogelijk dat men echt religieus is en daarvan geen enkele blijk geeft? Het is dan erg moeilijk om nog over graden van secularisatie te spreken: men geeft wel toe dat de kerkelijke praktijk (zeer sterk) afneemt, maar men weigert dat te zien als een definitief en fundamenteel afhaken of als ongeloof.

We ontmoeten hier ook een andere stelling, namelijk dat de moderniteit, of het humanistisch denken, dat zich afkeert van het transcendente denken, toch (noodzakelijk) voortkomt uit het (echte) christelijke gedachtegoed, dat echter intrinsiek transcendent is. Daarmee gaat men voorbij aan de geschiedenis van het denken en van de filosofie zelf: het christendom is een vrij laat verschijnsel, beperkt tot het Westen, en is afwezig in andere beschavingen, die niet dezelfde transcendente structuur hebben. Het is evengoed of nog beter denkbaar dat de moderniteit teruggrijpt naar of weer aanknoopt met voorchristelijke denkwijzen. Het is immers opvallend dat zogenaamd ketterse ideeën binnen het christendom vaak hun inspiratiebron hebben in de antieke filosofie of in niet-christelijke filosofische, zuiver rationele denkpatronen. Karl Löwith, een van de veel geciteerde ‘tien filosofen’ meent dat het christendom daarmee zijn diepste, transcendentale wortels heeft verraden voor een onbevredigende moderniteit, zoals blijkt uit de desastreuze geschiedenis van de twintigste eeuw. Hans Blumenberg meent dan weer dat het overmatig benadrukken van de transcendentale God in het christendom die God vervreemdt van de natuur, die dan als een quasi autonoom (immanent) domein door de wetenschap kan geëxploreerd worden. Dat leidt tot de gevleugelde uitspraak van Nietzsche: God is dood.

In het tweede hoofdstuk heeft Guido Vanheeswijck het over de Franse filosoof en publicist Luc Ferry. Hij begint zijn bijdrage met een voetnoot over de al dan niet correcte vertaling van de titels van twee boeken van deze auteur. We vinden dat terug in nog andere bijdragen. In het geval van de boeken van Ferry meen ik dat Vanheeswijck zich vergist: l’homme-Dieu is wel degelijk ‘de god-mens’; Dieu is hier gebruikt als adjectief, zoals in l’homme-machine. In het Nederlands plaatsen we het ‘adjectief’ vooraan: de god-mens, of goddelijke mens, en niet de mens-god, wat veeleer zou verwijzen naar een god met zeer menselijke trekken. Maar dat terzijde.

Ferry ziet een dubbele evolutie. Enerzijds is er een secularisatie, een ont-tovering van de wereld, waarbij vermeende goddelijke of transcendente aspecten van de werkelijkheid vermenselijkt worden. Anderzijds is er een vergoddelijking van de mens, die zijn mentale vermogens steeds verder uitdiept, het meest diepgaand in de liefde. Ferry spreekt van een overgang van een verticale transcendentie, zoals in het middeleeuwse christendom, naar een moderne horizontale transcendentie, dus binnen het menselijke bestaan.

Dat is een aannemelijke gedachte, maar ze heeft in feite niets meer te maken met wat wij als transcendentie hebben aangenomen. Er is geen sprake meer van twee gescheiden werelden, maar van een toenadering van twee polen binnen de bestaande werkelijkheid. Dat is immanentisme en monisme. Dat heeft Marcel Gauchet zeer goed begrepen en hij heeft Ferry daarop scherp aangevallen: mensen zijn geen goden; als men het transcendente uitschakelt, ontneemt men de werkelijkheid een dimensie die onvervreemdbaar is. Ferry probeert zich te onttrekken aan die kritiek door erop te wijzen dat het transcendente precies door de secularisering gevaloriseerd wordt door de mens. Daarmee belandt hij in de buurt van de opvattingen van Kant, die ontkent dat wij ook maar iets zouden kunnen weten van het transcendente, maar volhoudt dat wat vroeger vereist werd vanuit de transcendentie van God nu kan afgeleid worden uit de praktische situatie van de mens.

Het moet gezegd dat de opvattingen van Ferry over die alternatieve transcendentie behoorlijk vaag, om niet te zeggen mysterieus zijn. Wij zien hier een voorbeeld van het verwarren van de zogenaamde geestelijke aspecten van het immanente menselijk bestaan, het denken en aanvoelen, met het transcendente, dat fundamenteel andere zijn. Het is niet nodig te spreken van een vergoddelijking van de mens wanneer we alleen maar bedoelen dat er een verdieping is in het leven van de mens en in de beschaving. Wij mogen niet uit het oog verliezen dat men met het transcendente werkelijk een andere zijnsvorm bedoelt, een ontologisch verschil, het gans andere. Akkoord dat dit een fictie is, of een drogreden, maar dat laat nog altijd niet toe om in een filosofisch of theologisch betoog aan het immanente zomaar transcendente kenmerken toe te kennen.

Die kwestie komt voortdurend terug in vrijwel alle bijdragen. Filosofisch gezien is er echter geen enkele twijfel mogelijk: in een monistische manier van denken is er geen plaats voor transcendentie; die is er enkel in een duale structuur, maar daarin zijn het transcendente en het immanente fundamenteel anders. Vanzelfsprekend komt in die dualistische redenering onvermijdelijk de onoplosbare vraag naar voren over de raakpunten tussen die twee gescheiden werelden, naar de invloed van het transcendente op het immanente, naar de rol die God speelt in de wereld.

Ferry probeert het transcendente te redden, maar zijn ware opvattingen blijken duidelijk in dit citaat: ‘…wat ik versta onder het transcendente in het immanente: [want] het goddelijke is in wezen de orde in de kosmos als zodanig, de kosmische harmonie die de mensen transcendeert (buiten en boven hen) en tezelfdertijd immanent is in de werkelijkheid.’ (blz. 44) Dit zou een citaat kunnen zijn uit de Ethica van Spinoza, de monist bij uitstek.

Erik Meganck bespreekt in het derde hoofdstuk ‘Secularisatie bij Gianni Vattimo’. Die Vattimo is een van die typische filosofen die in heel eigen bewoordingen de werkelijkheid probeert te vatten en daarbij aan allerlei traditionele termen een nieuwe, eigenzinnige betekenis geeft. Zo vertrekt hij van de vaststelling dat alle pogingen om God uit te sluiten uit de filosofie en uit de maatschappij mislukt zijn; het wetenschappelijk positivisme is zelf niet meer dan een ‘geloof’.  Hij meent dat er veeleer sprake is van een terugkeer van God en dat is wat hij bedoelt met secularisatie. Wat vroeger in het transcendente verborgen was voor de mens, komt nu te voorschijn als een innerlijke dimensie van het menselijk bestaan, een ‘mythish-poëtisch-religieus’ aanvoelen dat de hedendaagse mens kenmerkt en dat even ver verwijderd is van het theologisch dogmatisme van het christendom als van de gelijksoortige onzalige dogma’s van het filosofisch atheïsme.

We kunnen dus ook hier spreken van een overgang naar een horizontaal of immanent soort transcendentie. Het christendom belichaamt dat in zijn traditionele boodschap van de caritas, het liefdegebod, en de incarnatie van Christus ‘belichaamt’ letterlijk de overgang van de transcendente God in de immanente wereld. Het is een mooi verhaal, maar het is een religieuze mythe, religieuze poëzie, die omzeggens niets te maken hebben met de harde werkelijkheid, zowel die van de ontologische vragen van de filosofie als die van het dagelijkse leven van de moderne mens. Vattimo stelt zich blijkbaar geen vragen bij de historische oorsprong van het christendom en de legitimiteit van haar boodschap, noch bij het bestaan van een transcendente en zich incarnerende ( Zoon van) God. Het is een sprookjeswereld die fel en schrijnend afsteekt bij de realiteit van wat godsdienst en het christendom in het bijzonder aangericht hebben in deze wereld en nog elke dag aanrichten. De moderne mens heeft misschien wel behoefte aan (goede) poëzie, maar nog meer aan rechtvaardigheid.

Laurens ten Kate is de auteur van het vierde hoofdstuk, dat de opvattingen behandelt van Jean-Luc Nancy. Die stelt dat moderniteit niet voortkomt uit het christendom, als een historisch en logisch gevolg, maar dat het seculaire en het religieuze steeds aanwezig geweest zijn in de geschiedenis en dus ook in het christendom. Het is dus, zoals men nu graag zegt, niet een of-of verhaal, maar een en-en verhaal. Secularisatie is dus geen recent verschijnsel dat het religieus denken ontkracht, het zijn twee valabele aspecten van het menselijk denken. In de praktijk komen de deconstructies en de analyses van Nancy echter neer op hertalingen van onder meer de christelijke dogma’s in een veeleer dubbelzinnig discours, waar we ver zijn van onze vooronderstellingen over het scherpe en in mijn ogen heilzame onderscheid tussen transcendent en immanent.

Het vijfde hoofdstuk is gewijd aan Giorgio Agamben, een in hoofdzaak politiek hedendaags denker, die zich herhaaldelijk waagt aan confrontaties met religie en theologie. Ik was niet vertrouwd met zijn denkbeelden en ik ben de auteur, Job De Meyere dankbaar voor zijn introductie. Het zou ons te ver leiden om de ideeën van Agamben, zelfs over de beperkte problematiek van de secularisatie, hier volledig uiteen te zetten. Ik geef slechts enkele aanzetten.

Vooreerst stelt hij dat secularisatie steeds verbonden blijft met datgene waarvan ze zich verwijdert, namelijk het religieuze, precies omdat ze een reactie daarop is. Het is een vaak herhaalde stelling in dit boek, maar ze overtuigt me niet. Het is immers mogelijk om tegenover het religieuze het a-religieuze te stellen, iets dat het religieuze ontkent, dat historisch en logisch voorafgaat aan en zich dus fundamenteel onderscheidt van het religieuze, en dat door het religieuze bestreden en verdrongen wordt.

Een tweede idee van Agamben is ‘de staat van uitzondering’. Het is een complex idee, dat de situatie beschrijft waarin de wet nog wel bestaat, maar niet meer van toepassing is en niet meer kan ingeroepen worden om rechten te laten gelden (zoals bijvoorbeeld in een concentratiekamp of in een autoritaire dictatuur). De mens verandert daardoor in een machteloos wezen, dat ten prooi is aan de almacht van de soeverein, die nochtans in de eerste plaats moet instaan voor de toepassing van de wetten. Agamben ziet in die soeverein een beeld van transcendente God, die enerzijds de wetten opschort omdat hij erboven verheven is, maar anderzijds in de immanente wereld ingrijpt als redder en als einddoel. Het christendom is een immanente heilseconomie, aangestuurd door de transcendente God, via de incarnatie van Jezus Christus. Wij kunnen de transcendente God erkennen in de lof die wij hem in zijn meest zuivere vorm toezwaaien.

Een volgend aspect van Agamben kleurrijke opvattingen vinden we in de gedachte van collateral damage. Om de vrede te bewaren of te bereiken, is het soms nodig oorlog te voeren. Dat daarbij slachtoffers vallen, is niet te vermijden. Agamben wijst op zijdelingse schade, die haar verantwoording zou vinden in het hogere doel van de (heils)economie. Het immanente bestaan wordt op die manier volledig ondergeschikt gemaakt aan het uiteindelijk doel, wat het ook kost, zelfs de opheffing van de fundamentele mensenrechten. Daartegen kan in een democratie alleen de publieke opinie en de (vrije) pers effectief reageren.

Uiteindelijk verzet Agamben zich tegen alle anarchistisch machtsdenken. Enkel wanneer men niet meer in termen van macht denkt, kan er een oplossing komen voor de problemen van de mensheid. Het heeft geen zin om in een secularisatiebeweging de almacht van een transcendente God over te dragen naar immanente machthebbers en –structuren. Agamben spreekt liever van profanatie: in plaats van de macht te sacraliseren, moet ze geprofaneerd worden. In de afwezigheid van een soevereine macht verdwijnt ook elk extrinsiek doel in de wereld: het gaat enkel nog om het in stand houden van wat er is, op de best mogelijke manier. Agamben gebruikt daarbij toch nog religieuze begrippen, zoals de komst van de Messias, maar dat lijkt niet meer dan een literaire locus.

André Cloots is aan het woord in het zesde hoofdstuk, of is het Marcel Gauchet? Ik heb met dit hoofdstuk de meeste moeite gehad. De auteur, André Cloots, gaat probleemloos uit van allerlei christelijke opvattingen, die hij als verworvenheden van de filosofie beschouwt. Hij interpreteert alles vanuit zijn christelijk standpunt. Zo stelt hij meteen de vraag of het niet zo is dat het christendom de secularisatie beïnvloed heeft, veeleer dan andersom. Dat is zijn goed recht, maar ik vrees dat niet iedereen daarvoor veel begrip zal kunnen opbrengen. Zo stelt hij op blz. 104 dat ’het lijkt dat de joods-christelijke traditie over het algemeen goed overweg kon met de redelijkheid – ook met het idee van een redelijke God.’ O, ja?

‘Is het mogelijk dat de moderniteit zoals wij die kennen, tot op zekere hoogte een kind is van die joods-christelijke traditie, een kind dat zich uiteindelijk lijkt te keren tegen zijn ouders?’ (blz. 105) Vervolgens voert hij aan dat Marcel Gauchet dat op een overtuigende manier aantoont. Ons hedendaags denken is geschraagd door het christelijk denken. Het autonome denken over de natuur is dan (uitsluitend) het resultaat van een steeds sterker doordrijven van het anders-zijn van God, van zijn transcendentie, binnen de religie zelf. Zo slaagt Gauchet erin de openbaring, de incarnatie en het kerkelijk magisterium te duiden als belangrijke begrippen in de (christelijke) evolutie naar een grotere menselijke autonomie en een toenemend belang van het immanente. Precies door te benadrukken dat wat we hier doen ook transcendente betekenis heeft, benadrukken we het belang van het immanente.

Ik vrees dat Gauchet, hoe belangrijk hij ook moge zijn, enkel leesbaar is voor mensen als André Cloots. Men kan dezelfde fenomenen ook en beter beschrijven vanuit een niet-christelijk en niet-religieus oogpunt. Dat lijkt me intellectueel interessanter dan deze onverholen pogingen tot recuperatie van het autonome menselijk denken, dat we niet aan het christendom te danken hebben, maar aan alles en iedereen dat zich daartegen heeft verzet, helaas vaak ten koste van het eigen leven.

Tom Jacobs presenteert ons John Milbank, een theoloog. En wat voor een! Om te beginnen geeft hij toe dat het christelijk verhaal niet meer is dan dat. So what? Ook de filosofie is een verhaal, alles is een verhaal. Laat de filosofen dus maar bewijzen dat hun verhaal beter is, meer efficiënt enzovoort. Of een verhaal ook waar is, of er ontologische waarheid aan vastkleeft, lijkt totaal onbelangrijk. Het gaat er immers om de mens een boodschap aan te reiken die hem toelaat het nihilisme en de ongebreidelde machtsstrijd te overwinnen, of toch ermee te leren leven. Vervolgens wijst hij allerlei evoluties binnen het christendom af als onheilzaam, zoals Duns Scotus, maar ook het hele protestantisme. Die hebben volgens hem niets begrepen van de echte christelijke ontologie. God is immers niet transcendent in de zin van totaal anders, maar in de zin dat hij zich realiseert in zijn schepping. ‘God is geen substantie die op zich bestaat en dan besluit iets uitwendigs te scheppen. De geschapen wereld is de differentiatie van God.’ Dit is een citaat uit Milbank, niet uit Spinoza! De zijnden participeren aan het zijn van God. Daaruit trekt Milbank allerlei interessante conclusies, waarbij hij zowel het brutaal liberale neo-kapitalisme veroordeelt als het ruige communisme, en pleit voor een nogal idyllisch lijkend christelijk socialisme.

Guido Vanheeswijck staat in voor een tweede bijdrage, nu over Charles Taylor, de bekende katholieke filosoof van het secularisme. Hij heeft daarin veel aandacht voor de evolutie in Taylors denken. Daaruit blijkt dat Taylor evenals Gauchet van mening is dat er slechts één verhaal is van het Westers denken, namelijk het christelijke, en dat alle andere ideeën daaraan schatplichtig zijn. De moderne, grotendeels geseculariseerde (Westerse) wereld heeft zichzelf te danken aan evoluties binnen het christendom, en niet, zoals onder meer Richard Dawkins beweert, aan de vooruitgang van de wetenschap. Nou, dat had Galilei moeten weten! Hij was geen ketter, maar een diepgelovig, zij het nogal alternatief christen, en hoefde dus helemaal niet veroordeeld te worden. Tja…

Het is bekend dat Taylor het verschijnsel van de secularisatie betreurt. Hij is ervan overtuigd dat door het verdwijnen van het godsdienstige in de harten van de mensen en in de maatschappij allerlei betekenissen verdwijnen die hij als essentieel beschouwt voor de mens. Hij denkt daarbij aan de betekenis van het lijden en het offer. Het kan zijn dat er nog mensen zijn die zo denken, maar ik vrees dat het er niet veel zijn, en in ieder geval deel ik hun mening niet. Het lijkt mij ook hier te gaan om recuperatie en poëtisch-mythisch gemurmel, verpakt in duizenden bladzijden ‘filosofische’ argumentering, die echter met enkele gerichte vragen ontkracht worden: wat is de oorsprong van de christelijke boodschap? Wat is haar waarheidsgehalte? Wat is haar efficiëntie? Wat is haar overtuigingskracht voor de moderne mens? Taylor vergelijkt onze situatie met die van Shakespeares Othello, die ten onder ging aan zijn jaloerse onvermogen om te geloven in de goede trouw en de liefde van Desdemona. Wij geloven niet in Gods liefde, en dus, zo impliceert Taylor, wacht ons enkel de moord op wat wij liefhebben en onze eigen ondergang. Dat is een vreselijke gedachte, en een ongehoord kwetsende aantijging voor elke vrij denkende mens. Wie niet transcendent denkt, is niet in staat tot liefde. Dat is voor mij onaanvaardbaar. Het bewijst nog maar eens waaruit hoe ver de ‘liefde’ van de christenen gaat voor de ‘heidenen’.

Ook Stijn Latré krijgt een bisnummer, dat hij wijdt aan René Girard, de filosoof die zich tot het christendom bekeerde. Wij krijgen hier de bekende verhalen over de mimetische begeerte en de zondebok en de analyses van Griekse mythen en tragedies. Het is hoofdzakelijk een herkauwen van Girard en het overtuigt niet, als Girard ooit al iemand echt overtuigd heeft. Ik besteed er verder ook geen aandacht aan.

In het tiende hoofdstuk heeft Walter Van Herck het over W. Cantwell Smith, een specialist in de vergelijkende godsdienstwetenschap. Die heeft door het bestuderen van verscheidene godsdiensten aandacht gevraagd voor het belangrijke onderscheid tussen religie en geloof. Men mag volgens Smith de bestaande godsdiensten niet vereenzelvigen met het religieuze, dat veel ruimer en veel fundamenteler is, en dat pas tevoorschijn komt wanneer men zich kritisch opstelt tegen specifieke godsdiensten. Godsdienstigheid is een levenshouding veeleer dan het aanhangen van bepaalde dogma’s. Wat die gelovige levenshouding dan nog is, blijft onduidelijk. Het lijkt op een geheel van waarden, gebruiken en verhalen die in een gemeenschap leven, en waaraan men (min of meer) trouw blijft, zonder er al te veel vragen over te stellen. Ik neem aan dat dit voor de meeste mensen het geval was en is, maar het is een schrale bedoening, zowel voor overtuigde gelovigen als voor even overtuigde ongelovigen.

Het laatste hoofdstuk is gewijd aan Jürgen Habermas en is van de hand van Patrick Loobuyck. Habermas is door de jaren heen geëvolueerd in de richting van een nogal dubbelzinnige houding tegenover geloof, religie, christendom en openbaring. Hij ziet voor dat alles nog steeds een plaats weggelegd in de moderne samenleving en droomt blijkbaar van een vruchtbare dialoog. Het is het typische standpunt van de auteur die de geit en de kool wil sparen. Het kan zijn dat heel wat verstandige mensen kiezen voor die ‘genuanceerde’ houding, maar er zijn ook heel wat mensen die het ervan op de heupen krijgen, vooral wanneer de argumenten van Habermas gebruikt worden om de misbruiken van godsdiensten te vergoelijken, of mensen ervan weerhouden om terechte kritiek te geven op de godsdienst in het algemeen of in concrete gevallen. Uiteindelijk moet men eerlijk zijn en toegeven: is het verhaal over de transcendente God een fictie of waarheid? Er is geen tussenweg.

Nog snel iets over de uiterlijke vormgeving. Het is een paperback van het klassieke formaat, maar gezet in een corpsgrootte die men veeleer verwacht bij een pocket, dus nogal klein, wat lange regels en volle bladzijden oplevert, die soms wel eindeloos lijken en niet uitnodigen tot lezen. Het zetwerk is heel behoorlijk en typefouten ontbreken. De taal is Vlaams Nederlands, met enkele typische kenmerken, zoals het gebruik van ‘doorheen’ als voorzetsel, in plaats van door… heen. Er zijn ook enkele gevallen van de haar-ziekte. Als hedendaagse auteurs zich wagen aan het gebruik van verouderde taalvormen, gaat het weleens mis. Zo met diens, dier en wiens. Op blz. 169 lezen we dat ‘Orestes zijn vader Agamemnoon moet wreken, die door zijn moeder Klytaimnestra en diens minnaar Aigisthos om het leven is gebracht.’ ‘Diens’ slaat steeds op een mannelijke persoon en dus zou Aigisthos de minnaar zijn geweest van Orestes of van Agamemnoon, quod evident non. Hier hoorde ‘dier’ te staan, maar dat is nog meer verouderd. Waarom niet gewoon ‘en haar minnaar Aigisthos’?

Ik besluit. Ik heb heel wat bijgeleerd door het lezen van dit boek, maar in de meeste gevallen op een negatieve manier, door afstand te nemen van wat aangereikt werd. De onwaarschijnlijkheid en eenzijdigheid van de benadering van de bijdragen heeft me aangezet tot kritisch denken en tot het uitzuiveren van mijn eigen denken over deze onderwerpen. Dat is op zich een verdienste, maar of dat de bedoeling van de auteurs was? Al bij al lees ik, zoals de meeste mensen, liever standpunten die ik kan bijtreden omwille van hun intrinsieke waarde. Die heb ik hier zo goed als niet gevonden.

Olivier Boehme, De welvaart en trots van naties. Een geschiedenis van het economisch nationalisme, De Bezige Bij-Antwerpen, 2013, 236 blz.

Zonder enige twijfel is de problematiek die hier aangesneden wordt van groot belang en heeft hij een grote actualiteitswaarde. Wij worden immers elke dag opnieuw geconfronteerd met de concrete gevolgen van de verschuivingen die zich ten gevolge van globale evoluties voordoen in onze economie, en de reacties daarop van de nationale en supranationale overheden. Wanneer een fabriek sluit, is dat niet omdat ze niet rendabel is, maar omdat een andere nog meer rendabel is, of kan genieten van nog meer steun van de eigen staat of van subsidiërende internationale instellingen. Meer en meer hebben wij het gevoel dat de beslissingen niet meer genomen worden door de nationale overheden en dat wij onze democratische greep op de feiten verliezen.

Men vindt in dit boek interessante ideeën over die vragen aangereikt, gebaseerd op de duiding van historische gebeurtenissen en op de evolutie van de economische principes. Maar wat een interessante studie had kunnen zijn, wordt ontsierd door fundamentele methodologische onduidelijkheid, door ideologische vooringenomenheid, door kortzichtige analyses en onverantwoorde stellingnamen en overhaaste conclusies. Bovendien zijn er ernstige taalkundige en stilistische tekortkomingen.

Laat ons met die laatste beginnen. Het Nederlands van deze auteur is irriterend. Voortdurend gebruikt hij uitdrukkingen die het standaardgebruik van het Nederlands slechts benaderen, en precies daardoor zo storend zijn bij het lezen. Enkele voorbeelden uit de talloze die in dit boek te vinden zijn. ‘Daar is het hem echter niet om begonnen…’ (blz. 24); de uitdrukking is: daar is het om begonnen, zonder ‘hem’. ‘…voor eigen parochie preken…’ (blz. 27); de auteur bedoelt dat iemand spreekt voor een publiek dat hij niet hoeft te overtuigen, dus een open deur instampt. In feite betekent de uitdrukking echter: opkomen voor de eigen belangen. ‘…drukte op het belang van een eigen plek…’ (blz. 30) voor ‘benadrukte hij het belang van…’ ‘…omdat het andere naties heeft geschonden.’ (blz. 30); bedoeld is wellicht ‘gekwetst’ of benadeeld’. ‘…waarvan de afloop nog verre van zeker is.’ (31) Bedoeld is: waarvan nog onduidelijk is hoe het zal aflopen; dat er een afloop zal zijn, is immers hoe dan ook zeker, alleen weten we niet welke afloop het zal zijn. ‘…laten het uur van de waarheid luiden…’ (32) voor ‘luiden het uur van de waarheid in’. ‘… als typisch Engels te oormerken.’ (blz. 38); oormerken betekent echter: een bepaalde bestemming geven aan geld of middelen, en niet, zoals hier: kenmerken. ‘… de Duitse staat in elkaar timmerde.’ (blz. 44); iemand in elkaar timmeren is echts iets anders! ‘De crisis geeft links een taaie kluif’(blz. 56); een hele kluif, of een vette, ja, maar een taaie? Wellicht dacht de auteur aan een taaie brok. ‘Evengoed’ (passim) voor ‘ook’. ‘… in een ruk (sic) van tafel vaagde’ voor ‘…veegde’.’Nationalisme en materiële behoeftebevrediging zijn twee.’ …verschillende dingen. ‘De verdeeldheid liet echter niet na ook het sociaal-economische leven te kleuren.’ (159) Iets niet nalaten betekent erop toezien; hier is allicht bedoeld: de verdeeldheid liet zich ook voelen in het sociaal-economische leven. ‘Knoeien in de marge’ (163) voor rommelen in de marge. ‘Hoe voorzichtig het ook spreken is over…’ (164) voor ‘hoe voorzichtig men ook moet zijn als men spreekt over…’ ‘… hebben zich uitgedeind… (164). ‘Afveilen’ (165) voor afvijlen. ‘Het gevoel… leefde er niet minder sterk om bij Nederlandstaligen.’ (172) voor ‘leefde echter niet minder sterk…’ ‘Wegvagen’ (203) voor wegvegen enzovoort. Af en toe leest de tekst als een persiflage van het wel zeer eigenzinnige Nederlands van Herman De Croo, of zelfs van de persiflage daarvan in Knack of Humo.

Daarbij komen nog storende taalfouten, zoals het niet aan elkaar schrijven van daarvan, daarop, daarmee &c. waar dat kan; vrouwelijke relativa voor mannelijke woorden; het ontbreken van komma’s tussen opeenvolgende verbogen werkwoordvormen; het ontbreken van komma’s in beperkende bijzinnen; het weglaten van lidwoorden bij substantieven en dies meer. En dan hebben we het niet eens over haperende zinnen als deze: ‘Bij deze soort etnisch-nationale conflicten horen eigenlijk ook wel de confrontaties tussen oude en nieuwe Europeanen, de immigranten en hun nazaten, thuis.’ De auteur heeft ook de erg on-Nederlandse neiging om abstracta als onderwerp van zijn zinnen te nemen, en die dan te verbinden met vaak kleurrijke werkwoorden zoals ‘de buik vol hebben van’, ‘goed boeren’, ‘de wind in de zeilen hebben’, ‘aan elkaar smeden’.

Buiten de inleiding en het slot zijn er vijf hoofdstukken met elk een behoorlijke lengte, die echter verder niet opgedeeld zijn en van ondertitels voorzien. Dat zorgt voor een quasi eindeloos lettertapijt, dat helaas amper is ingedeeld in paragrafen, die vaak ettelijke bladzijden beslaan. Dit verraadt een zeer losse structuur van het betoog (dat de auteur voortdurend ‘vertoog’ noemt), om niet te spreken van een rommelige opbouw. De auteur springt binnen een paragraaf, zelfs vaak binnen een zin, van het ene eind van de aarde naar het andere en van het ene tijdperk naar het andere. Dat veroorzaakt een gevoel van onzekerheid en onrust, doordat men zich voortdurend moet aanpassen aan de fikse gedachtesprongen en vrije associaties van de auteur.

Het is niet gemakkelijk uit te maken waar de auteur zich zelf situeert in de discussie over de vraag of de economie nationaal moet zijn dan wel vrij en internationaal. Af en toe lijkt hij zich te verraden door het gebruik van geladen benamingen als ‘volksgenoten’, of termen uit de oorlogssfeer, zoals ‘nationalistische voorhoede’, maar inhoudelijk speelt hij de argumenten van voor- en tegenstanders voortdurend tegen elkaar uit. Daardoor wordt het ‘vertoog’ niet zozeer evenwichtig als onsamenhangend; de lezer verwacht immers dat de auteur een standpunt inneemt, of althans wijst op de zwakke punten in de argumenten.

Er zijn in dit boek talrijke ‘taaie kluiven’, waar de auteur zich verdiept in de details van economische theorieën uit voorbije eeuwen. Zeker, wij moeten leren uit het verleden, maar dan bij voorkeur uit dat verleden zelf, en niet zozeer uit de theorieën die men heeft vooropgesteld om de loop van de geschiedenis te beïnvloeden. De voorspellende waarde van economische theorieën is immers ongeveer zo goed als die van het kijken in glazen bollen of koffiedik.

Wat mij bijzonder tegenstak bij het lezen van de passages die te maken hebben met de geschiedenis van Vlaanderen en van de Vlaamse Beweging, is de neiging die we ook bij de infame marxist Hobsbawm aantreffen om historische realiteiten af te doen als propagandistische verzinsels. Volgens de auteur was Vlaanderen een perifeer onderdeel van het Franse koninkrijk, dat er wel in geslaagd is om een eigen taal te behouden. Nou… Ik weet niet of de Habsburgers het daarmee eens zouden zijn. Ik wil ook nog de Vlaming zien die het met die opvatting eens is: Vlaming zijn is een illusie, wij zijn eigenlijk Vlaamssprekende Fransen? Dat Vlaanderen niets anders dan een constructie zou zijn van een kleine groep van romantische nationalisten, een selffulfilling prophecy, dat lijkt me zo onwaar dat het me tegen de borst stuit het ook hier nog maar eens te moeten lezen, en dan nog bij een auteur die, volgens de achterflap, ‘professioneel actief is als beleidsadviseur bij het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek – Vlaanderen’, een instelling die door dat min of meer fictieve Vlaanderen zelf beheerd wordt en met zeer ruime kredieten gespijsd.

Ook op andere punten schiet deze doctor in de geschiedenis tekort in zijn beoordelingen. ‘De tweede helft van de negentiende eeuw liet zien hoe een economisch systeem van autonome natiestaten dat gebaseerd was op vrijhandel en de goudstandaard onder leiding van het British Empire prima kon werken. Ook het Bretton Woods-stelsel van na 1945 onder aanvoering van de Verenigde Staten sorteerde vergelijkbare effecten.’ (blz. 210) Het valt zeer te betwijfelen of al de onderdanen van dat British Empire en van talrijke andere gekoloniseerde landen het daarmee eens zouden zijn. En of men de Koude Oorlog van na 1945 erg moet ophemelen, is ook zeer de vraag.

De auteur weet blijkbaar geen blijf met ‘nationalisme’, hij weet het niet te definiëren of te plaatsen. Heel af en toe ziet hij het als de uitdrukking van een historische realiteit, maar meestal niet en dan heeft hij het ironisch of smalend, maar in elk geval denigrerend over trillende harten bij het aanschouwen van een vlag of het aanhoren van een volkslied, bij het samen zingen in de eigen taal enzovoort. Ik weet niet tot welke ‘volksgenoten’ hij behoort, maar hij geeft in dit boek geen blijk van empathie met het Vlaamse volk, noch van veel historisch respect, laat staan van enige trots of bewondering, voor ‘de subnationaliteit’ waarin hij nochtans ‘goed boert’.

Scheiding van kerk en staat is voor de hedendaagse burger een vrijwel vanzelfsprekende zaak; althans als het over het algemeen principe gaat. Men is het er in grote lijnen over eens dat godsdienst een persoonlijke aangelegenheid is en dat de georganiseerde godsdiensten zich niet moeten bemoeien met de staatszaken. In de praktijk echter is het heel moeilijk om die twee uit elkaar te houden, zelfs in een geseculariseerd land als Vlaanderen.

Laten we even nagaan wat het principe van de scheiding van kerk en staat inhoudt. Men bedoelt daarmee dat de kerken niet betrokken zijn in het wetgevende, uitvoerende of juridische werk van de staat. Zij worden niet geraadpleegd en hebben geen officiële vertegenwoordigers in de staatsinstellingen, die dus volledig onafhankelijk zijn van alle godsdienst. De godsdienstige doctrines, moraal of gebruiken maken geen deel uit van en liggen niet aan de grondslag van de burgerlijke wetgeving.

Die regeling is een verworvenheid van de democratie, die we grotendeels te danken hebben aan de Verlichting, toen deze problematiek voor het eerst grondig werd onderzocht. Zij werd in de praktijk gebracht in de Franse Revolutie en is sindsdien gangbaar geworden in alle Westerse democratieën.

De praktijk is veel minder duidelijk dan het algemeen principe. In een land als Vlaanderen, dat sinds de eerste kerstening in de vroege Middeleeuwen onafgebroken overwegend katholiek is geweest, heeft die godsdienst een enorme invloed gehad op het denken en aanvoelen van de bevolking, niet het minst door de overwegende rol van het katholicisme in de opvoeding. Vlaanderen is diep getekend door zijn katholiek verleden. Mensen van mijn leeftijd en ouder denken nog steeds in de termen en de begrippen die de kerk ons niet zozeer heeft aangereikt, maar opgedrongen. Wij mogen terecht spreken van een ware indoctrinatie, die voor de meeste mensen onomkeerbaar is.

Het hoeft ons dus niet te verbazen dat de christelijke ‘waarden’ tot op vandaag hun sporen hebben nagelaten in de inrichting van de staat en in de wetten. Het is nog niet zo lang geleden dat overspel, homoseksualiteit, abortus en euthanasie verboden en dus strafbaar waren, en nog steeds verzet de katholieke kerk zich tegen de wetgeving die een einde gemaakt heeft aan die toestand. De staatsinrichting moet de overtuiging weergeven van de bevolking, zo redeneert men, en als die meerderheid katholiek is, zal de staat eveneens katholiek zijn. In perioden dat de katholieke partij de meerderheid had in het parlement of een belangrijke coalitiepartner was, bleek dat ook duidelijk uit de goedgekeurde wetten.

Een staat moet echter niet zomaar weergeven wat een meerderheid van de bevolking denkt. Dat is wat de Verlichtingsdenkers hebben aangevoerd. Het is immers best mogelijk dat de meerderheid van de bevolking zich schromelijk vergist, vooral wanneer een ongeletterde massa gemanipuleerd wordt door weinig scrupuleuze machthebbers en machtsstructuren, die vooral uit zijn op eigen macht en bezit. Het is dan de taak van de staatsleiding om wetten die evident onrechtvaardig of zinloos zijn af te schaffen en ze te vervangen door redelijke voorschriften, waartegen geen redelijke argumenten kunnen aangehaald worden.

Een voorbeeld. Godslastering of blasfemie was en is nog altijd in vele landen een misdaad waarop zware (lijf)straffen staan. De grond daarvoor kan alleen maar zijn dat men het bestaan van een God aanvaardt. Het bestaan van God maakt echter geen deel uit van een democratische grondwet. Dat zou ook moeilijk zijn, want dat bestaan kan niet op redelijke wijze voor iedereen overtuigend aangetoond of bewezen worden. Het behoort niet tot wat alle mensen voor waar aannemen. Het geloof in God kan dus niet bij wet opgelegd worden. Men kan enkel vaststellen dat (veel) mensen geloven in een dergelijk wezen en dat men respect moet opbrengen voor de mening van die mensen. Het is echter zeer de vraag of dat een voldoende grond is voor het verbieden van godslastering. Er is immers niet alleen het recht op godsdienst, maar ook het recht op vrije meningsuiting. In de meeste democratische landen is blasfemie uit het strafrecht verdwenen. Men is het erover eens dat je andere mensen niet moet uitschelden of beledigen, maar het is alleen in extreme gevallen dat men dat voor een rechtbank brengt. Het gaat dan niet om het beledigen van God, maar van een medeburger, en dat is in feite geen Godslastering of blasfemie. Wanneer men zegt dat gelovigen dwaas zijn om te geloven in een niet-bestaande God, dan is dan niet bepaald vriendelijk voor die mensen, maar ik wil nog de rechter zien die erin slaagt om iemand daarvoor te veroordelen.

In onze tijd en in onze streken komt de kwestie van de scheiding van kerk en staat weer ter sprake. Enerzijds zijn er steeds meer geseculariseerde burgers die zich ergeren aan de laatste restanten van kerkelijke gebruiken in de staat, zoals de aanwezigheid van kruisen in openbare gebouwen, het Te Deum op de Belgische nationale feestdag, of de protocollaire voorrang voor de pauselijke nuntius en de aartsbisschop. Anderzijds blijft het katholicisme een rol spelen in tal van domeinen, zoals met name het zo belangrijke onderwijs, van hoog tot laag, maar ook de gezondheidszorg in al haar aspecten, de sociale organisaties, de vrijetijdsbesteding enzovoort. Terwijl de katholieke kerk als organisatie het grootste gedeelte van haar macht en zelfs van haar bezit heeft verloren, zijn allerlei organisaties van katholieke signatuur blijven bestaan, ook al zijn ze vaak nog slechts in naam met hun verleden verbonden en onderscheiden ze zich in niets meer van hun even geseculariseerde rivalen.

Daarnaast is er de opkomst van godsdiensten in onze streken, vooral de islam, ingevoerd door immigranten, die het niet eens zijn met het democratisch principe van de scheiding van kerk en staat.

We moeten ons de vraag stellen of het voldoende is dat de staat ‘neutraal’ is, dat er een strakke wettelijke scheiding bestaat tussen kerk en staat. In een land waarin de godsdienst een prominente rol speelt in het maatschappelijke leven zal het immers onmogelijk zijn om de invloed van de godsdienst op de staatsinstellingen te weren. Dat is zonder meer duidelijk in landen waar de islam de belangrijkste godsdienst is. De Arabische lente lijkt vooral de weg vrijgemaakt te hebben voor fundamentalistische islamistische politieke partijen, die onder meer de invoering voorstaan van de sharia, de op godsdienstige principes gebaseerde rechtspraak.

We moeten ons uiteindelijk ook de vraag durven stellen of godsdienst überhaupt verenigbaar is met een ware democratie. Is het voldoende dat er wetten zijn die elke vorm van klerikalisme, dat wil zeggen de inmenging van de leiders van de godsdiensten in staatszaken, verbieden? Velen hebben gemeend dat dit inderdaad ver genoeg ging. Men wou de godsdienst(en) niet verbieden, men erkende ze zelfs officieel en steunde ze massaal met middelen uit de staatskas, dus ten laste van de belastingsbetaler. Godsdienst is een persoonlijke aangelegenheid en niemand heeft het recht daarin tussen te komen, ook niet door het te verbieden.

Dat lijkt een gezond principe, maar is dat ook zo? Kan een godsdienstige overtuiging ooit een louter privéaangelegenheid zijn? Is het denkbaar dat wat een mens denkt en voelt over de diepste gronden van het bestaan geen enkele invloed zou hebben op zijn of haar gedrag? Dat zou zeer merkwaardig zijn, zowel in het geval van gelovigen als van ongelovigen. Geloof gaat niet zomaar over rituelen en gebruiken. Het heeft te maken met de plaats van God en van de mens in de wereld, en dus in de samenleving. Geloof kan niet anders dan een invloed hebben op de maatschappij, op de staatsinrichting, op de wetten. Wie daaraan twijfelt, hoeft slechts achterom te kijken, naar ons christelijk verleden van tweeduizend jaar, en naar de geschiedenis van de islam en het jodendom.

Alles wijst erop dat de godsdiensten globaal gezien veeleer aan invloed winnen en dat de echte, op de redelijkheid gebaseerde democratieën wankelen onder die enorme religieuze druk. In Engeland bijvoorbeeld zijn er al verscheidene sharia-rechtbanken actief, die de plaats innemen van de officiële. Hier bij ons botsen we voortdurend met elkaar over de erkenning van het anders-zijn van gelovigen van alle slag, zowel over triviale zaken als het dragen van een hoofddoek, als over meer essentiële als de gelijkheid van man en vrouw en het gebruik van geweld, of het recht op menswaardig sterven.

Wie zich dus beperkt tot wettelijke maatregelen die de scheiding van kerk en staat moeten garanderen, en de godsdienstigheid afdoet als een private kwestie die geen invloed heeft op de samenleving, vergist zich deerlijk en is blind voor de maatschappelijke realiteit van de georganiseerde godsdiensten. Indien godsdienst inderdaad een uiterst individuele kwestie was waar niemand zaken mee heeft, dan zou er geen probleem zijn. Als iemand zich na een volle dagtaak terugtrekt in een kamertje in zijn huis en daar bidt tot zijn of haar God, dan gaat dat zeker niemand aan. Maar zo gaat het er niet aan toe, of toch maar in een héél klein aantal van de gevallen. Dat soort van godsdienstige mensen speelt inderdaad zo goed als geen enkele politieke of maatschappelijke rol. Waar het echter om gaat, zijn kerkelijke organisaties met talrijke leden, met structuren, met leiders, met macht, met een ideologie en een agenda. Zoals de geschiedenis ons leert zijn die zonder meer staatsgevaarlijk.

In de omgang tussen de mensen speelt de machtswellust een verpletterende rol. Wij betwisten elkaar de macht op alle gebied en met alle middelen. Het is onmogelijk om daarbij een onderscheid te maken tussen ‘soorten’ van macht, bijvoorbeeld burgerlijke macht en religieuze macht. Macht is macht, het is een absoluut begrip en de absolute macht is de uiteindelijke bedoeling van iedereen die de macht ambieert. Wanneer een religieuze leider of een gelovige beweert dat hij enkel de macht van God erkent, is dat geen geruststellende boodschap die het religieuze beperkt tot het privédomein, maar een oorlogsverklaring aan de seculiere samenleving.

Een democratie is niet zomaar de weergave van de wil van de bevolking. Het is een bestel waarin de wetten gebaseerd zijn op de rede en op de redelijkheid alleen, en niet op wat een aantal mensen met een al te rijke fantasie of een verborgen machtsgeile agenda verzinnen over God, het hiernamaals, zonde en hoe we met elkaar moeten omgaan. Hoe wij samenleven, is onze zaak, niet die van God of van kerkelijke leiders. Wij kunnen ontdekken wat de beste manier is door naar het verleden te kijken, en met elkaar open en democratisch te overleggen over onze toekomst.

Lady Macbeth is een tragische figuur in het koningsdrama van Shakespeare, Macbeth (ca. 1603-07). Zij moedigt haar man aan om de koning van Schotland te vermoorden zodat hij zelf koning wordt, en zij koningin. Maar nadien wordt zij gekweld door schuldgevoelens en in het laatste bedrijf stelt men vast dat ze dood is, blijkbaar door zelfdoding. Dit is de scene, gevolgd door mijn werkvertaling:

MACBETH

A cry of women within

What is that noise?

SEYTON

It is the cry of women, my good lord.

Exit

MACBETH

I have almost forgot the taste of fears;
The time has been, my senses would have cool'd
To hear a night-shriek; and my fell of hair
Would at a dismal treatise rouse and stir
As life were in't: I have supp'd full with horrors;
Direness, familiar to my slaughterous thoughts
Cannot once start me.

Re-enter SEYTON

Wherefore was that cry?

SEYTON

The queen, my lord, is dead.

MACBETH

She should have died hereafter;
There would have been a time for such a word.
To-morrow, and to-morrow, and to-morrow,
Creeps in this petty pace from day to day
To the last syllable of recorded time,
And all our yesterdays have lighted fools
The way to dusty death. Out, out, brief candle!
Life's but a walking shadow, a poor player
That struts and frets his hour upon the stage
And then is heard no more: it is a tale
Told by an idiot, full of sound and fury,
Signifying nothing.

‘(geschreeuw van vrouwen in het kasteel)

Macbeth

Wat is dat lawaai?

Seyton

Dat zijn vrouwen die roepen, mijn dierbare Heer.

(exit)

Macbeth

Ik heb de smaak van de vrees bijna vergeten;

er was een tijd dat mijn zintuigen zouden verkillen

bij het horen van een schreeuw in de nacht en mijn wilde haren

bij een ijzingwekkend verhaal ten berge rezen

als kwamen ze tot leven; nu ben ik van horreur wel verzadigd;

gruwelijk onheil, zo vertrouwd in mijn moorddadige gedachten

kan me niet meer verontrusten.

(Seyton komt terug)

Wat was de reden van dat geroep?

Seyton

De koningin, mijn Heer, is dood.

Macbeth

Ze had nu nog niet horen te sterven;

er was nog tijd genoeg voor die mare.

Morgen na morgen na morgen,

sluipt op kousenvoeten van dag tot dag

tot aan de laatste snik van onze toegemeten tijd

en al onze dagen van gisteren hebben dwazen bijgelicht

op hun weg naar dood en stof en as. Uit! doof uit, kort kaarsje!

Het leven is slechts een schaduw die voorbijschuift, een slechte acteur

die zich een uurtje op de planken mag aanstellen en sikkeneuren

en dan voorgoed van het toneel verdwijnt: het is een verhaal

verteld door een gek, niets dan geraaskal en wild gebral,

zinloos, zonder betekenis.’

Ik aarzel een beetje om na die gevleugelde woorden nog zelf de stem te verheffen. Als je die korte, gedrongen Engelse zinnen diep in jezelf laat doordringen, blijf je sprakeloos achter. Hier passen nog enkel de laatste woorden van Hamlet: “… the rest is silence.”

Ik wou deze scene even onder de aandacht brengen omdat ze zo prangend vertolkt wat wij aanvoelen bij de dood. Enkele dagen geleden viel mijn oog op een doodsbrief; de naam van de overledene sprak me niet meteen aan, maar toen las ik dat ze bankbediende was in ons dorp, en meteen verscheen ze voor mijn ogen, zoals ik ze herhaaldelijk had gezien aan het loket, zakelijk maar oprecht vriendelijk, onomwonden zichzelf, een zelfstandige vrouw die de wereld met een innemende openheid complexloos in de ogen keek. En zie: plots is ze er niet meer, na amper drieënvijftig jaar, bezweken aan een hartfalen.

Zij heeft zoals elk van ons haar dromen gehad, haar verwachtingen, haar teleurstellingen en haar momenten van intens geluk. Het leven zal haar meestal een zinvolle bezigheid geleken hebben, elke dag de moeite om eraan te beginnen, is het niet voor belangrijke dingen, dan toch voor de kleine geneugten en de banale kopzorgen.

Het is pas wanneer ze er niet meer is, dat we ons de vraag stellen: wat heeft haar leven betekend? Wat betekent ons leven voor ons?

Wanneer een mens sterft, breekt de veer die het lichaam in gang hield. Het organisme van vlees en bloed en knoken dat op een bijna miraculeuze wijze in leven bleef, en de bron was van al ons denken en doen, valt plots stil. Wat overblijft, kan zich niet meer in stand houden en takelt razend snel af. Wij bespoedigen dat proces door het te verbranden of onder de grond te stoppen. En onvermijdelijk stellen we ons bij het horen van de woorden: “van as tot as, van stof tot stof” de vraag: wat was het meer dan een indruk die we hadden van onszelf, een vaag beeld dat we waren voor anderen, even hier en dan voor altijd weer weg. In het geheel der dingen, in de oneindigheid van de tijd en van het universum is een mensenleven, welk mensenleven ook, zo goed als niets. Het heeft slechts zin in het hier en nu, voor mij, voor jou en voor enkele anderen ten hoogste. Dat is alles. We maken veel kabaal tijdens ons leven, we doen alsof al wat we doen belangrijk is, we hebben grote behoeften, we maken een grote ecologische voetafdruk, zolang we leven. Wij zijn het centrum van ons bestaan, alles staat in functie van onszelf, wij zijn de ogen die kijken en wenen, de mond die spreekt en zalft en kwetst, de huid die zalig zont, de handen die bouwen en breken, de gedachten die alles in ons oproept en die ons doen en laten dragen.

Tot op een dag de veer, het hart breekt en de ontnuchtering volgt. Was het dat maar? Ja, dat was het maar.

En toch was het de moeite, zolang het duurde. Het is pas wanneer het voorbij is, dat we inzien dat het niet meer was dan een ‘schouwtoneel’, waarin we even een bescheiden rolletje speelden. Het is goed dat we bij elk afscheid en bij elke geboorte, ja elke dag en elk uur die beide gedachten voor ogen houden: het is al bij al en achteraf bekeken, in het licht van de eeuwigheid, niet veel, het leven. Maar zolang ons hart klopt en onze gedachten van dit lichaam een persoon maken, is het een wonderbaarlijk fascinerend gebeuren, vol kansen en mogelijkheden, die we met beide handen moeten aangrijpen, ook al weten we dat het einde elke dag op kousenvoeten nadert en elke morgen een gisteren achter zich laat en ons een stap dichter brengt bij de vergetelheid.

Jacques Brel (1929-1978) brak door als chansonnier in 1956 met Quand on n’a que l’amour. Ik hoorde hem op de radio Ne me quitte pas zingen, dat moet rond 1960 geweest zijn, ik was toen veertien jaar, en ik luisterde ademloos tot het lied uit was, en holde toen naar de platenwinkel, maar ze hadden de plaat nog niet, en ik liet ze bestellen. Sindsdien is de muziek van Jacques Brel niet meer uit mijn leven verdwenen. Ik heb hem nooit live meegemaakt, maar zijn optredens kwamen wel op de (zwart-wit) televisie en dan werden we telkens weer tot tranen toe bewogen door zijn muziek, zijn teksten, maar vooral door zijn ongelooflijke présence. Jacques Brel was niet zomaar een zanger zoals er zoveel zijn, hij was de hoge uitzondering. Hij zong zijn ontroerende en onrustwekkende chansons toen Vlaanderen nog weg was van Bobbejaan Schoepen en zijn ‘Duivekot’.

Hoewel hij een stuk ouder was dan ik, beschouwde ik hem als een leeftijdsgenoot, die gevoelens vertolkte die ik de mijne wist, op een moderne, geloofwaardige manier die totaal verschilde van wat wij toen te horen kregen op de radio, onze enige bron van muziek. Brel was niet alleen anders, hij was ook authentiek, echt. De kracht van zijn chansons lag niet, zoals bij veel luisterliedjes uit die tijd, in de rebelse of amusante tekst, maar vooral in de aangrijpende muziek, die hij alleen op gitaar of met zijn vertrouwde muzikanten bracht: een piano, een fluit, een accordeon, een trombone, een contrabas, drums. In de Vlaamse en Nederlandse kleinkunst lag de nadruk op ‘klein’. Wat Brel bracht, was altijd groots.

Elk chanson schilderde een levendig tafereel, vaak gegrepen uit de marge van de maatschappij, waar hij zelf graag vertoefde: het havenkwartier van Le port d’Amsterdam, de kermis (La valse à mille temps), het uitgangsleven (L’ivrogne), de eenzamen van de nacht (La bourrée du célibataire, Seul, Les paumés du petit matin, Le moribond), de al dan niet mislukte liefde (Ne me quitte pas, Quand on n’a que l’amour, Mathilde, Les bonbons, La tendresse, Les biches, Marieke). Hij schuwde ook de maatschappijkritiek niet, zoals in Les bourgeois en Les Flamandes, dat hem in sommige Vlaamse kringen zeer kwalijk genomen werd, ondanks zijn innige, integere liefdesverklaring aan ‘zijn’ Vlaanderen’, wellicht zijn meest ontroerende ballade: Le Plat Pays, wellicht ook de mooiste gezongen ode aan Vlaanderen.

Brel was een volwaardig kunstenaar van wereldniveau, die men ons mag benijden. Ik zeg wel degelijk ‘ons’, want Brel is van ons, van Vlaanderen. Hier behaalde hij zijn eerste successen, uitgerekend op Radio Limburg. Hier verkochten zijn platen altijd goed en elk optreden was uitverkocht, elk nieuw chanson was een gebeurtenis. Hij was een Brusselse, Franssprekende Vlaming, zo voelden wij het aan, en hij sloot zich daar graag bij aan, hij maakte zelfs grapjes over zijn ‘Vlaams’ accent wanneer hij Frans sprak.

Hij leidde een zeer intens leven, met soms driehonderd optredens per jaar, met korte nachten, veel drank en sigaretten. In 1967 stopte hij met zijn optredens, en wijdde zich aan andere dingen, zoals films, zonder veel publiek succes, en musical (L’homme de la Mancha). Hij haalde zijn brevet als piloot en als schipper. De laatste jaren van zijn leven, toen hij al leed aan longkanker, bracht hij door op de Markiezeneilanden, waar hij ook begraven ligt.

Men grijpt ook vandaag nog vaak terug naar de muziek van Jacques Brel, omdat ze zo direct aanspreekt en zo diep ontroert. Doe eens de moeite om ze niet alleen als achtergrond te gebruiken, maar luister naar de muziek en naar de tekst, bij voorkeur door hem zelf gebracht. Brel overleed in 1978, vijfendertig jaar geleden. Maar hij blijft bij ons, in zijn melodieën, zijn poëzie en de herinnering aan de ontstellende kracht van zijn eerlijke en aangrijpende optredens.

Enkele jaren geleden al schreef ik een chanson-tekst met Brel in gedachten: klik hier.

Ik had nog nooit een goudhaantje gezien en ik kon dus niet meteen een naam plakken op de onbekende bezoekers. Ik herkende ze snel op een foto in mijn vogelgids. Of ze zullen blijven? Wie weet…

Het heeft lang geduurd, maar het tij is eindelijk gekeerd, het wordt weer lente en zomer, je zou bijna vergeten dat die er ook nog zijn!

Wij beginnen pas nu te beseffen hoe die totalitaire mentaliteit onze samenleving doordrongen heeft en aanwezig blijft tot op de dag van vandaag. Wie zoals ik opgevoed is in de katholieke kerk in de tweede helft van de twintigste eeuw, slaagt er maar met veel moeite in om in te zien dat hetzelfde totalitaire principe ook daar actief was en is. Op alle mogelijke manieren werd ons ingeprent dat wij de enige goede mensen waren, en alle anderen slecht: protestanten en alle andere heidenen, liberalen, socialisten, kleurlingen, ongelovigen, ‘gebrekkigen’, zondaars allerhande… Wij moesten ons afzetten tegen al die boosaardige wezens, ons inspannen om toch nooit te worden zoals zij, en dus zoveel mogelijk alle contact met hen schuwen. We mochten alleen met onze soortgenoten omgang hebben, van de wieg tot het graf. Een opvoeding binnen het katholieke onderwijs dus, katholieke jeugdbeweging, katholieke boeken lezen uit katholieke bibliotheken, goedgekeurd door de katholieke boekencensuur, enkel naar filmen gaan die door de katholieke filmliga en Jos Burvenich S.J. waren toegelaten, elke (zon)dag naar de mis, trouwen met een katholiek enzovoort enzovoort.

Nochtans is het duidelijk dat die houding niet alleen onduldbaar maar ook totaal onhoudbaar is, zo ze ooit al echt gerealiseerd is. Wij leven nu met zeven miljard mensen samen en het is onmogelijk dat die allemaal eender zijn op alle gebied. De katholieke kerk telt meer dan een miljard ‘gelovigen’ en het is ondenkbaar dat die allemaal hetzelfde zouden geloven. Verscheidenheid is overal aanwezig en wij kunnen niet anders dan samen leven en werken met mensen die op alle mogelijke manieren verschillen van elkaar. Steeds meer mensen keren zich af van instellingen die proberen hen onder één noemer te brengen en hun gedrag en denken te dicteren. Wij hebben ingezien dat alle pogingen om een totalitair systeem op te leggen gedoemd zijn om te mislukken, doch niet zonder eerst miljoenen slachtoffers gemaakt te hebben. Dat is zo voor politieke systemen, maar ook voor ideologieën, waartoe ook godsdiensten en sekten moeten gerekend worden. De mensen leren meer en meer dat zij van niemand lessen te leren hebben, zeker niet van organisaties die zich schuldig gemaakt hebben aan de meest verschrikkelijke wandaden en die zich ondertussen onmetelijk verrijkt hebben op de rug van de werkende mens. Zogenaamd religieuze organisaties als de katholieke kerk en de islam zijn in feite nog gevaarlijker dan politieke systemen, omdat zij volledig ondoorzichtig zijn en ontsnappen aan elke democratische controle. Niemand weet hoeveel zij bezitten, zij betalen geen belastingen, integendeel, zij genieten belastingsvoordelen die niemand anders krijgt; zij zijn niemand verantwoording verschuldigd en ontsnappen zelfs aan gerechtelijk onderzoek. Het is echter hun verdoken maar zeer reële invloed op het denken en voelen van de mensen, vooral jongeren tijdens hun opvoeding, die religieuze organisaties zo gevaarlijk maakt. Bijna ongemerkt ‘vormen’ zij uniforme en onverdraagzame mensen, precies wat we niet nodig hebben in onze grootschalige samenleving. De gewelddadige conflicten die wij overal zien, blijken altijd weer gebaseerd op een opgelegde en georganiseerde onverdraagzaamheid, niet zelden van religieuze aard, dat wil zeggen zonder enige reële grond. Politieke, raciale, economische en andere conflicten, daar kunnen we mee om, zij het met moeite. Religieuze en ideologische conflicten worden met de wapens uitgevochten, eeuw na eeuw na eeuw.

Het is één zaak om de godsdiensten als totalitaire systemen te ontmaskeren; daarmee heeft men ze hun macht nog niet ontnomen. Maar zelfs als we daarin op termijn slagen, blijft de vraag vervolgens: hoe organiseren wij onze samenleving? We moeten er immers over waken dat we de ene dictatuur niet door een andere vervangen.

Wij zullen er nooit in slagen om vreedzaam met elkaar samen te leven zolang we niet aanvaarden dat we verschillend mogen zijn, zolang we eisen dat de anderen zijn zoals wij, zolang wij onze ideeën aan anderen opdringen, zolang wij daarbij geweld gebruiken: militair, economisch, religieus, ideologisch, commercieel, publicitair, maar altijd geweld.

Je kan alleen maar praten met iemand wanneer je die als gelijke benadert, zonder een zwaard in je hand.

Het is dan niet verwonderlijk dat wij ons soms afvragen of die intricate maar accurate structuren ‘zomaar’ ontstaan zijn. We bedoelen dan, al beseffen we het niet altijd, dat ze zo geëvolueerd zijn volgens de wetmatigheden die Darwin ontdekt heeft en die gebaseerd zijn op de evolutie door natuurlijke selectie. Volgens die theorie zijn de gunstige erfelijke afwijkingen die zich voordoen bij de voortplanting de oorzaak van de diversiteit en de complexiteit van de levensvormen op aarde. Alle biologische verschijnselen, dus ook het DNA en het brein van de mens, zijn louter het resultaat van de evolutie, die aan sommige exemplaren een evolutionair voordeel gaf, te beginnen met de eerste, uiterst simpele levensvormen, die zich amper onderscheidden van de ‘dode’ materie.

Tot aan Darwin was dat idee ondenkbaar, behalve bij enkele uitzonderlijk scherpzinnige denkers. Dat uit eencellige wezens naast allerlei andere levende wezens ook de mens zou voortkomen, met geen andere ‘motor’ voor die evolutie dan de subtiele voordelen die sommige exemplaren bleken te hebben, dat lijkt inderdaad onwaarschijnlijk. Dat het ‘toeval’ zou kunnen leiden tot iets zo spectaculairs als een mens, dat was ondenkbaar. En dus nam men aan dat al de levende wezens, maar zeker de mens, geschapen waren zoals hij/zij is, door een God.

De grote moeilijkheid voor Darwins publiek was het tijdsperspectief. Men nam toen algemeen aan dat de aarde een recent verschijnsel was, en dat de mens door God geschapen was van bij het begin van de aarde, zowat vier duizend jaar geleden. Een procedé zoals de evolutie werkt langzaam, ongemerkt. Men merkte die evolutie niet in de geschiedenis, en dus was ze er niet. Pas toen men de grenzen ging verleggen, steeds verder, begon men de veranderingen te zien. Het universum begon twaalf miljard jaar geleden; de aarde is 4,5 miljard jaar oud en het leven is ongeveer een miljard jaar later ontstaan; de zoogdieren pas tweehonderd miljoen jaar geleden, homo sapiens tweehonderd duizend jaar geleden, de moderne mens is niet ouder dan ongeveer tienduizend jaar. De natuur heeft er dus de volle onvoorstelbare twaalf miljard over gedaan om de mens op te leveren. Als je het zo ziet, dan kan je al beginnen aannemen dat er over een zo lange periode wel een en ander kan veranderen. Dat vraagt wel een mentale openheid die men honderdvijftig jaar geleden niet had en die ook vandaag nog bij de overgrote meerderheid van de mensen ontbreekt.

Als ik aan die enorm lange en uiterst trage evolutie denk, dan vraag ik me af of het werkelijk zo is dat het sneller vooruitgaat als men in doelgericht en efficiënt een bepaalde richting werkt. Grote wetenschappelijke ontdekkingen gebeuren vaak ‘toevallig’, als men er niet naar zoekt. Intensieve opzoekingen leiden vaak tot niets. Onderzoeksresultaten sluimeren vaak zeer lange tijd onbekend en vergeten in duistere archieven of gespecialiseerde laboratoria. Briljante ideeën verdwijnen in de geschiedenis om pas eeuwen later weer op te duiken en begrepen en gebruikt te worden. Inzichten hebben een heel lange incubatieperiode, denk maar aan Copernicus en inderdaad ook Darwin. Zij waren niet op zoek naar wat ze vonden, en geen van beiden was bereid om zijn onderzoeksresultaten te publiceren. Darwin was niet op de hoogte van het werk van Mendel. Enzovoort.

We hebben nog niet bijgeleerd. We denken nog altijd dat we er toe doen, dat wij de wereld kunnen en moeten veranderen, terwijl bijna al onze pogingen catastrofale vergissingen blijken te zijn, of nutteloze spielereien.

Misschien is dat omdat wij zoveel kunstlicht hebben gemaakt dat wij de sterren niet meer zien.

Mijn vriend Peter is een Antwerpenaar en hij heeft iets met het Antwerps. Een woord dat hij graag in de mond neemt, klinkt zo: ‘nen apsjaar’. Het is een denigrerende term, dat blijkt uit de intonatie en de context, maar ik heb nooit goed geweten wat het woord betekent of waar het vandaan komt.

Tot vandaag!

Een andere vriend, Jacques, verbaasde me deze morgen toen hij het zomaar had over ‘haptonomie’. Ik had geen idee, lieve lezer. Jij wel?

Dit is wat Van Dale erover zegt:

de (v.)

(na 1950) gevormd van Gr. haptein (aanraken) + -nomie

1 leer en studie van het gevoel en het gevoelsleven die de aspecten van het nabijheids-, aanrakings- en gevoelscontact van menselijke affectieve relaties bestudeert en beschrijft (wordt in verschillende (para)medische behandelwijzen toegepast)

Deze link brengt je bij het Wikipedia-artikel.

Ik laat deze kwestie voor wat zij is, en spoed me naar een woord dat bij Verschueren in de onmiddellijke buurt van ‘haptonomie’ prijkt, namelijk ‘hapschaar’.

Van Dale leert ons daarover het volgende:

de (m.)

(1691) <Fr. happe-chair, van happer (vastpakken) + chair (vlees)

1 lagere gerechtsdienaar in vroeger eeuwen, vormvariant: hapscheer

2 (gewestelijk) inhalige kerel, vormvariant: hapscheer, synoniem: vrek

3 (gewestelijk) penningmeester, vormvariant: hapscheer

En dit halen we bij de Trésor de la Langue Française Informatisé:

 Happe-chair, subst. masc., vx. Agent qui arrête les voleurs. Ils [les paysans] ne savaient rien, ils n'avaient rien vu, ils ne croyaient pas... d'abord ils n'aimaient guère les gendarmes, les happe-chair, qui poursuivaient les conscrits réfractaires (POURRAT, Gaspard, 1922, p. 43). Au fig. Personne avide. Je ne veux pas vous ruiner, je ne suis pas un happe-chair après tout (HUGO, Misér., t. 1, 1862, p. 951).

Twee nieuwe woorden op één dag, wat een luxe!

Waarnaar het hart verlangt (1927)

Max Ehrmann (1872-1945)

Bewaar je kalmte te midden van lawaai en haast

en bedenk hoe vredig de stilte kan zijn

kom goed overeen met iedereen

zoveel als je kan en zonder jezelf te verliezen

zeg je eigen waarheid rustig en klaar

en luister naar de anderen al zijn ze dul of dom

ook zij hebben een verhaal te vertellen.

Vermijd luidruchtige en agressieve mensen

ze zijn een bron van ergernis voor het gemoed

als je jezelf met anderen meet,

wacht je wellicht hoogmoed en bitterheid

er is er altijd een die meer is of minder dan jij.

Geniet evenzeer van wat je al bereikt hebt

als van de plannen die je nog maakt

blijf gedreven in je werk hoe nederig het ook is

een vaste waarde in de wisselende kansen van de tijd

wees voorzichtig als je zaken doet

want de wereld is vol bedrog

maar laat dat je niet blind maken

voor al het goede dat er is

veel mensen streven hoge idealen na

en het leven is vol heldenmoed.

Wees jezelf en veins vooral je affectie niet

wees nooit cynisch over de liefde

want ondanks alle dorheid en ontluistering

is de liefde eeuwig als het gras.

Aanvaard de wijze raad die de tijd brengt

en laat goedgunstig je jonge jaren varen

koester de kracht van je gemoed

je bescherming bij onverwachte tegenslag

maar kwel jezelf niet met donkere gedachten

moedeloos en eenzaam wordt angst geboren.

Onderhoud gezonde levensgewoonten

maar wees niet te hard voor jezelf

je bent een kind van het universum

zoals ook de bomen en de sterren

je hebt het recht om er te zijn

en of je dat nu beseft of niet

ontvouwt zich het universum

ongetwijfeld zoals het hoort.

Leef daarom in vrede met God

hoe je je die ook voorstelt

en wat je ook doet of betracht

in het luidruchtig verwarrende leven

bewaar steeds vrede in je gemoed.

Met al zijn bedriegerij al zijn sleur

en al zijn onvervulde beloften

is het toch een heerlijke wereld.

Wees opgewekt.

Streef het geluk na.

Deze vertaling © 2013 Karel D’huyvetters

Go placidly amid the noise and haste, and remember what peace there may be in silence. As far as possible without surrender be on good terms with all persons. Speak your truth quietly and clearly; and listen to others, even the dull and the ignorant; they too have their story. Avoid loud and aggressive persons, they are vexations to the spirit. If you compare yourself with others, you may become vain and bitter; for always there will be greater and lesser persons than yourself. Enjoy your achievements as well as your plans. Keep interested in your own career, however humble; it is a real possession in the changing fortunes of time. Exercise caution in your business affairs; for the world is full of trickery. But let this not blind you to what virtue there is; many persons strive for high ideals; and everywhere life is full of heroism. Be yourself. Especially, do not feign affection. Neither be cynical about love; for in the face of all aridity and disenchantment it is as perennial as the grass. Take kindly the counsel of the years, gracefully surrendering the things of youth. Nurture strength of spirit to shield you in sudden misfortune. But do not distress yourself with dark imaginings. Many fears are born of fatigue and loneliness. Beyond a wholesome discipline, be gentle with yourself. You are a child of the universe, no less than the trees and the stars; you have a right to be here. And whether or not it is clear to you, no doubt the universe is unfolding as it should. Therefore be at peace with God, whatever you conceive Him to be, and whatever your labors and aspirations, in the noisy confusion of life keep peace with your soul. With all its sham, drudgery, and broken dreams, it is still a beautiful world. Be cheerful. Strive to be happy.

Max Ehrmann, "Desiderata" (1927)

Crisis. Ik heb het nog niet anders geweten. Het is altijd crisis, is het niet van het een, dan van het andere, maar meestal van alles tegelijk: de crisis is ’systemisch’, een woord dat Van Dale nog niet gehaald heeft, maar dat lijkt alleen een kwestie van tijd.

Wat moeten wij daarmee? Simpele burgers zoals jij en ik zitten opgescheept met een frustrerend gevoel van diepe machteloosheid. Wij hebben geen idee van de oorzaken van de crisissen, laat staan dat we een oplossing zouden kunnen bedenken. In een crisis gebeuren er allerlei vreselijke dingen, maar zelfs als we achterhalen hoe dat in hemelsnaam mogelijk geweest is, zijn we daar achteraf niets mee: de schuldigen worden niet gevonden of bestraft, zodat niemand ontraden of afgeschrikt wordt om het nog eens te doen of ook eens te proberen, de gevolgen kunnen niet ongedaan gemaakt worden, en er zijn blijkbaar geen lessen die we eruit trekken.

Snafu is een woord dat me dan te binnen schiet, een Amerikaanse militaire slang term, een acroniem of letterwoord uit de Tweede Wereldoorlog: situation normal, all fucked up. Crisis is de normale situatie.

Daaruit valt toch tenminste dit te leren: we hoeven ons niet te verbazen of te ergeren over het feit dat er een crisis is: niets is meer normaal dan dat. Er kan immers zoveel verkeerd gaan in onze wereld, dat het veeleer een wonder zou zijn als dat niet het geval was. Meteen kunnen we ook wel stellen dat er niet één verantwoordelijke is; het gaat om een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Het zijn dus niet de banken, of de rijken, of de regering, of de vakbonden die het gedaan hebben en steeds weer doen: wij zijn het, met zijn allen. Je hebt wel eens uitschieters, zoals een trader die een aantal miljarden kwijtspeelt, maar meestal zijn we er allemaal massaal bij betrokken. Zoals bij de opwarming van de aarde: niet alleen de industrie (die toch ook maar voor iedereen draait), maar elk van ons doet er aan mee, elke keer als we bij manier van spreken, of zelfs letterlijk, een windje laten.

Dezer dagen hoor je veel kritiek op de banken: Cyprus, Ierland, Spanje en Portugal, Italië, maar ook de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en zelfs hier bij ons, en IJsland zijn dan we dan al weer bijna vergeten. Maar wat heeft die crisissen veroorzaakt? Niet één inhalige CEO, niet een graaicultuur bij de banken, maar wij allemaal. We laten ons verleiden om meer leningen aan te gaan dan we kunnen terugbetalen en om ons geld te beleggen aan een hogere interest dan redelijk is. Hoewel we uit onze dagelijkse praktijk wel beter weten, blijven we toch denken dat het geld aan de bomen groeit, dat er snelle winsten te maken zijn zonder te werken, dat men ook slapend rijk kan worden. Als dat al zo zou zijn, dan blijkt die snel verworven rijkdom zeer relatief en zeer volatiel: je bent er noot zeker van, je bent je snelle winst zo weer kwijt, en soms zelfs een flink stuk van je kapitaal. Het zijn maar uitzonderingen die met al hun speculatief gedrag beter doen dan de markt, dat wil zeggen de interesten die je bij elke bank krijgt. We jagen dus droombeelden na, zoals wanneer we meedoen aan loterijen: je kan het groot lot winnen, maar de kans is erg klein, zo klein dat een verstandig mens er maar beter niet aan meedoet.

Maar zo zijn we niet: wij hopen allemaal dat we de uitzondering zullen zijn, dat we de regel kunnen breken die zegt dat je moet werken voor je boterham. Meer nog: we houden vol dat je van werken niet rijk wordt. Van wat dan wel?

Als het niet van werken is, dan is het van diefstal.

Ik denk dan aan de koloniale tijd, toen men in de warme landen allerlei grondstoffen ging halen zonder ervoor te betalen; integendeel, de inboorlingen werden zelfs als slaven ingezet bij de productie, verkocht, verkracht en uitgeroeid. Wegens hun zeldzaamheid waren die grondstoffen hier peperduur (daar komt ons woord trouwens vandaan), en zo kon men hier dus enorme winsten maken, vaak met zo goed als nutteloze stoffen, zoals zilver en goud en edelstenen, maar ook peper, kaneel, kruidnagel, cacao, koffie en thee. Multatuli maakte al duidelijk dat het niet om handel in koffie ging, maar om diefstal en uitbuiting.

In feite is wat nu gebeurt niets anders. Even nutteloze of niet-essentiële producten worden een hype, zoals gsm’s, mobieltjes. Een firma die een succesvol toestel op de markt brengt (dat ergens in een arm land door een uitgebuite bevolking gemaakt wordt voor zo goed als niets, maar in de rijke landen duur verkocht), ziet haar beurswaarde spectaculair stijgen. Dat wil zeggen dat de eigenaars of de aandeelhouders plots virtueel rijk zijn. Virtueel, want als ze hun gestegen aandelen niet verkopen, zijn ze net zo rijk als voorheen. En als ze ze wel verkopen, wat moeten ze dan met dat geld? Beleggen in andere aandelen en hopen dat die ook weer stijgen? We weten hoe dat gaat: met aandelen valt veel geld te verdienen en veel geld te verliezen, en je moet al heel veel geluk hebben om beter te doen dan de markt, en zo zijn we weer bij af, zonder langs de bank gepasseerd te zijn.

Te veel mensen, ook gewone mensen, zijn bezig met het najagen van snelle en spectaculaire winsten. Het is zelfs zo dat als je dat niet doet, je doorgaat voor een kluns. Gewoon elke dag naar je werk gaan en daar de hele dag ernstig bezig zijn met wat van je verwacht wordt, wat dat ook is, dat lijkt wel alleen voor domoren weggelegd.

Of toch niet? Bezorgde Belgen halen nu massaal hun geld weg uit risicovolle beleggingen en deponeren het op spaarboekjes, waar je zo goed als geen rente krijgt, zeker als je rekening houdt met de inflatie. Tweehonderdveertig miljard euro hebben we zo op de bank staan. Dat is als ik het goed heb 24.000 euro per Belg. In oude franken is dat ruwweg een miljoen. Elke Belg is dus miljonair, alleen al met wat we op onze spaarboekjes staan hebben. Natuurlijk is dat alleen statistisch zo, in de praktijk is het anders verdeeld, waarbij een dunne toplaag het grootste deel van het geld heeft, een heel wat mensen zo goed als niets.

Vandaar dat iedereen het erover eens is dat de rijkdom niet eerlijk verdeeld is, niet in ons eigen land en niet in de wereld. Men wil dus een meer billijke herverdeling. Maar dan beginnen de problemen. Herverdelen is afnemen van de enen om het aan andere te geven, zomaar. Ja, dag Jan! Niemand staat daarvoor te springen, natuurlijk, zeker niet wie enig bezit heeft. Wij hebben dat bezit immers met hard werken verdiend, of met verstandig beleggen, of desnoods met het groot lot te winnen. En we betalen al zoveel belastingen om studerende jongeren, werklozen en zieken en ouderen te onderhouden. Politieke en economische systemen die op herverdeling inzetten, zijn niet populair. Het communisme begon als een idealistisch en humaan project, maar zonk binnen de kortste keren weg in de meest afschuwelijke en mensonterende waanzin. Ook zo voor het nationaal-socialisme in Duistland. Zo moet het dus niet.

Hoe dan wel? Wij hebben een gezonde argwaan tegenover mensen die zeggen hoe het moet, of dat nu economen zijn, politici, syndicalisten, middenvelders, filosofen of godsdienstige leiders. Wij wantrouwen gezag, omdat we zien dat het gezag het niet beter doet dan wij zelf. Systemen zijn niet volmaakt. Of het openbaar vervoer, de post, de bank of de industrie door de staat wordt uitgebaat of door privé firma’s, het maakt omzeggens geen verschil, zeker niet op termijn. Hoe kan het ook anders? In elk geval zijn het mensen die de systemen bedenken en draaiend houden. En de mensen zijn overal eender, of toch zo goed als.

Dat zou ons aan het denken moeten zetten. Het gaat fout, zo blijkt telkens weer, als te weinig mensen te veel macht hebben. Het gaat beter wanneer zoveel mogelijk mensen betrokken worden bij het bedenken van oplossingen en bij het toepassen ervan. Dat noemen we democratie. We moeten er dus voor zorgen dat onze samenleving democratisch blijft. Dat kan alleen maar wanneer we daarvoor goede systemen uitwerken, niet alleen in de politiek maar in alle geledingen van de maatschappij. Democratie moet een ingesteldheid zijn die we altijd en overal toepassen. Dat is niet vanzelfsprekend. Wij hebben vaak de indruk dat het democratisch proces tijdrovend en inefficiënt is. Maar dan moeten we bedenken dat wanneer we afwijken van dat democratisch ideaal, andere en veel grotere gevaren op de loer liggen: diefstal, uitbuiting, onmenselijke behandeling van onze medemens en de andere levende wezens, vernietiging van onze leefwereld, ongelijke verdeling van de rijkdom, waanzinnige oorlogen…

Hoewel de democratie in de eerste plaats een ingesteldheid is die in elke mens moet aanwezig zijn, hebben wij ook behoefte aan systemen die dat helpen realiseren. Het is niet voldoende dat onze parlementairen democratisch verkozen worden, het parlement moet ook democratisch te werk gaan in zijn wetgevende en uitvoerende taken. Het is niet voldoende dat bijvoorbeeld via de vakbonden de werknemers betrokken worden bij sommige aspecten van de bedrijfsleiding, zij moeten mede de verantwoordelijkheid dragen. En in religieuze gemeenschappen zijn we nog ver van enige echte inspraak.

Ik ben geen voorstander van totalitaire systemen, waar een zogenaamd democratisch systeem van boven uit opgelegd en afgedwongen wordt. Wij hebben genoeg gezien dat zoiets niet werkt en integendeel tot nog grotere misbruiken en ongelijkheid leidt. Ik zie geen andere mogelijkheid dan steeds te blijven ijveren voor een echte en doorgedreven democratie. Als de grootste bedreiging daarvan zie ik de concentratie van macht bij een te beperkt aantal personen gedurende een te lange periode. Dat kan men verhinderen door de macht systematisch te verdelen over meer personen en instellingen en door hun ambtstermijn dwingend en drastisch te beperken in de tijd. Op die manier garanderen we dat meer mensen betrokken worden in de besluitvorming en dat is, daarvan ben ik overtuigd, de enige manier om een wereld tot stand te brengen waarin het voor iedereen goed leven is.

Een boek met als titel: “Onze waarden? Welke toekomst voor het humanisme?” uitgegeven bij de Universitaire Pers Antwerpen in een reeks die Cogito heet, dat schept verwachtingen.

Je moet echter ook de kleine lettertjes lezen, bijvoorbeeld op de achterflap: “De Cogito-reeks bundelt de boeiendste gedachten van de gastsprekers die door de Vrijzinnige Dienst aan de Universiteit Antwerpen worden uitgenodigd.” Dan weet je dat het om de teksten van toespraken gaat, en dat is een ander genre dan het essay, zoals zal blijken. Je moet dan ook niet verwachten dat er een rode draad loopt door de verschillende bijdragen heen: zij zijn immers vrij om te vertellen wat ze willen over een zo ruim onderwerp als ‘waarden’ en ze hoeven hun teksten niet op elkaar af te stemmen. Dat is goed om weten: het gaat niet om een gezamenlijke, gestructureerde, benadering van een thema, waarbij de belangrijkste aspecten op een evenwichtige manier aan bod komen.

De inleiding van Jurgen Slembrouck, de medewerker van de Vrijzinnige Dienst aan de Universiteit Antwerpen die de lezingenreeks organiseerde, brengt ons meteen in medias res. Wij herinneren ons nog wel de heibel die er is geweest rond een van de lezingen, die van Benno Barnard, die verstoord werd door ‘fundamentalistische moslims’ van Sharia4Belgium. De lezing werd omwille van de voortdurende onderbrekingen geannuleerd.

Meteen is de toon gezet. Dit is inderdaad geen bundel met serene bijdragen over de waarden van het humanisme. Het kan geen toeval zijn dat al de sprekers het hebben over de islam. Barnards lezing, waarvan we de inhoud helaas niet kennen, droeg als titel: “Het islamdebat: Leve god, weg met Allah!” In zijn inleiding heeft de redacteur het over “de idealen die ons dierbaar zijn en die wezenlijk zijn voor onze ‘westerse’ samenleving”, maar hij belicht die vooral vanuit de bedreigingen die uitgaan van de moslim-immigranten hier bij ons en van de moslimlanden wereldwijd. Het is een eenzijdige benadering die maar al te nadrukkelijk aanwezig is bij een bepaalde rabiate groep binnen de georganiseerde vrijzinnigheid in Vlaanderen.

Dirk Verhofstadt heeft het over het atheïsme als basis voor de moraal. Hij gebruikt de klassieke argumenten: het zijn de godsdiensten die verantwoordelijk zijn voor het geweld in de wereld, kijk maar naar de geschiedenis en naar wat er vandaag in de wereld gebeurt. Hij ziet ook een verband tussen de wereldwijde schrijnende armoede en de prominente rol van de religie in die streken. Religie is aan een opmars bezig, zo stelt hij vast. De idealen van de Verlichting (in dit boek steeds verwarrend met kleine letter geschreven, alsof het over straat- of huiskamerverlichting gaat) staan onder druk; men wil het individueel zelfbeschikkingsrecht terugschroeven en alle macht weer aan de religies geven. Nochtans hebben die geen poot om op te staan: zij baseren zich op ‘vermeende heilige boeken’ (een pleonasme, als je het mij vraagt, want dat iets heilig is, berust enkel op de mening van wie dat claimt, er zijn geen ‘echt’ heilige boeken), en ze houden geen rekening met de wetenschap.

Wat stelt hij daar tegenover? Vooreerst maakt hij zijn eigen positie duidelijk: hij is geen atheïst pur sang, de kwestie van het bestaan van God is voor hem “niet zo belangrijk.” Het atheïsme, dat hij definieert als “de hypothese (sic) dat God niet bestaat” is voor hem wel de grondslag van de moraal. Wij moeten er bij het opstellen van een moraal van uitgaan dat er geen God is, anders loopt het fout. Of er een God is of niet, is niet ter zake. Dat is geen agnosticisme, beweert hij, want het agnosticisme “laat het bestaan van God in het midden.” Men kan dan soms gelovig zijn en soms niet. Vreemd. Is het niet veeleer zo dat een agnost beweert dat men van God noch het bestaan noch het niet-bestaan kan bewijzen, dat men er met andere woorden niets kan over zeggen en dat het bestaan van God dus een irrelevante kwestie is?

Waarop moeten we ons dan wel baseren? Op de “kritisch rationalistische wetenschappelijke methode”. Verhofstadt verwijt gelovigen en totalitaire regimes dat ze “het persoonlijk geweten uitschakelen in naam van een abstract en alomvattend plan, van absolute en onveranderlijke waarheden, van blind en irrationeel geloof in het Beter-zijn-dan-de-Ander (…).” Hij stelt zelf de retorische vraag of zijn methode niet in het zelfde bedje ziek is, en antwoordt dus gedecideerd: neen! En waarom niet? Omdat we nu een ander (vermeend heilig?) boek hebben: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Meteen zien we de zwakte van het argument: waarom zouden sommige mensen, individueel of collectief, wel in staat zijn om tot absolute en universele waarheden te komen, en andere niet?

Daarom gaat hij op zoek naar een “empirische” grond voor zijn universele waarden en hij komt uit bij dit basisgegeven: “elk levend wezen verzet zich tegen het onvrijwillig ondergaan van pijn.” Dat zal wel niemand betwisten, maar hoe kan dat de basis zijn voor een universele menselijke moraal? Wij vernemen geen details. Waar het blijkbaar om gaat in die ethiek, is dat we niemand pijn berokkenen tegen zijn of haar wil. Dat lijkt wel erg mager, en ook erg idealistisch. Zelfs als we het goed bedoelen, hebben onze daden ook negatieve gevolgen. Niets is absoluut goed, of slecht. En alleen maar geen ‘kwaad’ doen is nog niet hetzelfde als ‘goed’ doen. Wat Verhofstadt hier voorstelt is een universeel of kosmopolitisch burgerschap, waarin iedereen alle anderen absoluut respecteert. Tja…

In de laatste paragrafen pleit Verhofstadt vervolgens voor een neutrale overheid. Scheiding van kerk en staat, verwijderen van alle verwijzingen naar godsdienst uit de publieke sfeer en uit de opvoeding enzovoort. “Het is nu aan de mens om vanuit de rede onschendbare wetten in stenen tafelen te beitelen. (…) Geen Thora, geen Bijbel en geen Koran dus, maar een consequent doorgetrokken Kritiek van de zuivere rede.”

Alsof er één “kritisch rationalistische wetenschappelijke methode” zou zijn waarover iedereen het eens is. Alsof de “zuivere rede” een ideaal zou zijn dat zelfs maar enigszins benaderbaar zou zijn. Alsof de zeven miljard mensen van vandaag aan de hand van die “kosmopolitische ethiek” plots volmaakte universele medeburgers zouden worden. Ik deel dat onverholen optimisme niet over de menselijke redelijkheid. Het volstaat trouwens, ironisch genoeg, om de volgende bijdrage in het boek te lezen, waar het hier zo geprezen kosmopolitisme op grond van de rede wordt verketterd als de oorzaak van alle kwaad.

Die bijdrage van Wim van Rooy, onder de titel Links en verlichting, heeft een heel andere stijl. Ik kende de auteur niet en viel zowat van mijn stoel vanaf de eerste regels. Het is een bombardement van namen en titels, bon mots in alle mogelijke talen, modieuze slogans en slagwoorden, erudiete verwijzingen en allusies, woordspelingen, en van alle retorische wendingen en stijlfiguren die je maar kan bedenken, en zelfs enkele onvoorstelbare. Ook inhoudelijk is het een niet aflatende tirade, een catilinarische rede, een filippica tegen al wat links intellectueel is, of groen, pro-Palestijns, anti-Joods, multicultureel, of moslim. Ik ga er niet veel woorden aan vuil maken. In een volgende bijdrage zegt een collega dat deze man “zijn pen in vitriool heeft gedrenkt.” Dat is zeker zo, en dat maakt zijn bijdrage ongenietbaar. Maar veel erger is de agressieve eenzijdigheid. Ik geef één voorbeeld. Herhaaldelijk zegt de auteur dat de islam al 1400 jaar de wetenschap bestrijdt. Het valt echter niet te ontkennen dat het precies in die moslimwereld is dat bijvoorbeeld de Grieks-Romeinse cultuur is bewaard gebleven, terwijl ze in het Westen zelf volledig ten onder was gegaan. Maar dat is een detail van de geschiedenis, blijkbaar, zoals er wel meer zijn die in deze tirade weggemoffeld worden tussen de banbliksems. Maar genoeg daarover.

Helaas worden wij van de volgende bijdrage, die nochtans zeer verschillend is, niet vrolijker. Ronald Commers heeft het over “Tolerantie, omdat er grenzen zijn. Enkele ethische reflecties bij het multiculturaliteits- en islamdebat.” We beginnen met een lang citaat, in het Duits, van de meest bekende tekst van Karl Marx, juist, die over de godsdienst als de opium van het volk. Van daar gaan we naadloos over naar de actualiteit: de discussies over het dragen van de hoofddoek door de leerlingen van het “beroemde” Koninklijk Atheneum in Antwerpen in 2009. De auteur citeert uitvoerig uit zijn opiniestuk dat hij naar De Standaard stuurde (maar dat de redactie wijselijk niet publiceerde). Vervolgens krijgen we nog meer citaten uit eigen werk, gestoffeerd met lange voetnoten, en zo kabbelt het betoog van de auteur verder, zonder enig duidelijk doel, alluderend op allerlei vetes en verdachtmakingen en zelf ook niet vies van vegen uit de pan voor collegae die van mening verschillen. Wij krijgen verwijzingen voorgeschoteld naar vooral Duitse publicaties uit de negentiende en vroeg twintigste eeuw, over kwesties die wellicht van groot belang zijn, maar zonder dat wij in de gelegenheid gesteld worden om zelfs maar te vermoeden waarover ze gaan. Maar één zaak is duidelijk: Commers houdt niet van de Koran, van de islam of van moslims. Dat is zijn zaak, natuurlijk. Maar of wij iets hebben aan zijn ontboezemingen?

Magda Michielsens is de volgende die zich uitspreekt in het debat, zij het aanvankelijk aarzelend. Ze zegt het met een haiku:

Ik, vol ongeloof,

kijk vrijzinnig om me heen:

zwijgen of spreken?

Dat is de kapstok waaraan ze haar tekst ophangt. Ze spreekt over zichzelf, over haar ongelovige opvoeding en overtuiging, over het christendom als een bepalend cultuurelement, over het terrorisme en de onverdraagzaamheid van de islam en de godsdiensten in het algemeen… Ze heeft het over wat zij belangrijk vindt, zoals de scheiding van kerk en staat, de georganiseerde rationaliteit (sic), de “georganiseerde strijd tegen stupiditeit, zeker wanneer deze als principe optreedt.” Enzovoort. Tot slot heeft ze het ook over het hoofddoekendebat, wat had je gedacht, en ze is ertegen: “Hoofddoeken horen niet thuis in een onderwijssituatie.” Waarom? Omdat men zo bezig is “terrein te veroveren voor een politieke zaak waar zij (de moslima’s) achter staan… ze zijn continu bezig de ruimte voor de islam uit te breiden.”

Raymonda Verdyck is sinds 2009 afgevaardigd bestuurder van het GO! onderwijs van de Vlaamse gemeenschap. Zij brengt een ietwat tamme tekst over dat onderwijs, aan de hand van officiële teksten en programmaverklaringen. Het klinkt allemaal heel braaf en idealistisch, maar het heeft weinig van doen met de harde werkelijkheid die zich in het gemeenschapsonderwijs afspeelt. En neen, hoofddoeken zijn niet welkom in het GO! Om strikt pedagogische redenen natuurlijk.

Floris van den Berg is de vreemde eend in de bijt. Hij heeft het zich gemakkelijk gemaakt. Hij heeft een tekstje afgeleverd waarin hij reclame maakt voor een van zijn boeken, en heeft zelfs niet de moeite genomen om de tekst aan te passen voor de gelegenheid. “In dit boek…” Ook de redacteur heeft niet ingegrepen. Wat er overblijft heeft veel weg van een sessie in een van de vele seminaries waarmee bedrijven hun werknemers teisteren, inclusief het obligate rollenspel. “Beeld je eens in dat je een koe bent.” Enzovoort. Als hij af en toe probeert ernstig te zijn, gaat hij flink de mist in. Tolerantie: ja hoor, maar met mate! “Tolerantie voor intolerantie (behalve als vrije expressie) is intolerabel.” Of dit: “De essentie van het project van de verlichting is om te trachten met er met elkaar het beste van te maken door zelf na te denken.” (sic) Dat geloof in het zelf nadenken heeft deze auteur gemeen met zijn collegae in dit boek. “Kritisch denken en het individu als ijkpunt van de moraal zijn de twee kernwaarden van de verlichting.” Alsof elk individu op zijn eentje plots tot een ‘verlichting’ zou kunnen komen als het maar lang en hard genoeg individueel nadenkt, en dan meteen ook een volmaakt wezen zou zijn. Alsof er geen maatschappij is waarin wij allen moeten samenleven. “Het uitgangspunt is het vermogen tot lijden.” Dat lijkt sterk op de grond van de moraal volgens Verhofstadt. Ook hier gaat het om het vermijden van het lijden, veeleer dan over de hoop die wij allen koesteren op een beter leven. “Het grootste morele probleem van Nederland en België - de bio-industrie – is eenvoudig op te lossen…” O ja? En is dat werkelijk ons grootste morele probleem?

Helemaal lachwekkend wordt het als de auteur ons een gedachte-experiment voorhoudt, waarbij we zelf de wereld mogen ontwerpen, maar niet weten welke plaats we in die wereld zullen innemen. Dat zal ervoor zorgen dat we voor alle (levende) wezens optimale omstandigheden zullen creëren. Zo komen we terecht in het zelfde optimistisch idealisme van Verhofstadt: met enige moeite (en veel individueel nadenken) kunnen we een perfecte wereld creëren voor iedereen. Dat we daar nog niet aan gedacht hebben!

Niet dus. Dit boek wordt geteisterd door vele problemen. Ik heb er al enkele aangehaald en besluit met dit allesdoordringend probleem: deze auteurs geven niet de indruk dat ze weten wat het probleem is. Het is niet de islam, niet het katholicisme, het jodendom of welke godsdienst dan ook (en ook niet de bio-industrie). Het gaat om het samenleven van zeven miljard mensen, en dat geeft onvermijdelijk aanleiding tot conflicten, want wij denken niet alleen (af en toe) na, wij hebben ook gevoelens en wij laten ons meestal daardoor leiden. Elke oplossing, groot of klein, zal daarmee rekening moeten houden. In dit boek is er nergens sprake van menselijke gevoelens. Jammer.

Met een boutade zou je kunnen stellen dat de beste lezing van deze reeks al bij al nog die was van Benno Barnard…

Het beeld van Elio Di Rupo, de Belgische Premier, florerend tussen andere regeringsleiders en staatshoofden bijeen op een Europese top, raakt me diep.

Vooreerst treft me de futiliteit van zijn aanwezigheid op een dergelijke vergadering. Wat is zijn gewicht, en het gewicht van België überhaupt, in die discussies? Het geringe aandeel van onze economie in het geheel van de Europese economie maakt dat het vooral de grootmachten zijn die de belangrijke beslissingen nemen; wij krijgen enkele kruimels die van de tafel vallen, genoeg om de sociale onrust in Genk en Luik enigszins te bedaren.

Maar mijn ergernis wordt vooral gewekt door het feit dat hij België en dus in principe ook Vlaanderen en mijzelf vertegenwoordigt. Ik slaag er absoluut niet in om hem als een spreekbuis te zien van onze belangen. Hij is een Waalse socialist, die niets dan minachting heeft voor Vlaanderen en de verzuchtingen van de Vlamingen. Ongetwijfeld en onvermijdelijk zal hij zijn eigen ideeën verdedigen op die bijeenkomsten, zoals hij dat ook doet in de federale regering. Hij is niet onpartijdig, dat is wel duidelijk.

Maar zelfs indien hij dat zou zijn, en de mening vertolken van de officiële federale regering, quod non, welteverstaan, dan is er nog altijd een probleem met zijn representativiteit. Niet zozeer aan Waalse kant: in de regering zitten de Franstalige socialisten (26 zetels in het parlement), de MR (15) en CDH (9); er zijn slechts drie Franstalige parlementsleden in de oppositie, want Ecolo verleent samen met Groen! gedoogsteun. Veel representatiever voor de Franstalige bevolking kan deze regering niet zijn. Het probleem ligt aan Vlaamse kant. Enerzijds telt de Vlaamse oppositie 38 parlementairen, tegen 43 voor de regering, wat meteen een totaal andere verhouding geeft. Bovendien zijn de drie Vlaamse regeringspartijen niet de belangrijkste partijen in Vlaanderen: de N-VA heeft 27 zetels en is daarmee de grootste partij van België, CD&V heeft er 17, de SPA en de VLD elk 13; Vlaams Belang heeft nog 11 zetels.

Men zou kunnen argumenteren dat de meerderheid van de Vlamingen toch vertegenwoordigd is in het parlement en dat is mathematisch ook zo, als je enkel kijkt naar de zetels voor de meerderheid en de oppositie. Daartegenover staat dat Vlaanderen, dat 6,4 miljoen inwoners telt, slechts 43 zetels heeft bij de meerderheid, terwijl de Franstaligen met 3,5 miljoen Walen en 1,1 miljoen (hoofdzakelijk Nederlands onkundige) Brusselaars niet minder dan 50 zetels heeft in de meerderheid. Deze regering weerspiegelt dus de demografische verdeling van het land niet, en al evenmin de politieke samenstelling van Vlaanderen. Ze is dus ondemocratisch.

Bovendien kan men ernstige vragen stellen bij de democratische vertegenwoordiging van de Vlaming door de drie traditionele Belgicistische partijen. Zij zien hun stemmenaantallen bij elke verkiezing drastisch dalen; vandaag zeggen de prognoses dat N-VA bij de volgende verkiezingen misschien zelfs meer stemmen en meer zetels zal halen dan die drie partijtjes samen. Elk van hen vertegenwoordigt een kleine minderheid, namelijk ongeveer 10 procent van de bevolking (iets meer voor de zogenaamd katholieke partij), terwijl de N-VA misschien zelfs tot 40 procent zou halen. Het zijn ook drie partijen die ideologisch totaal aan elkaar tegengesteld zijn, en traditioneel de basis vormen voor de heilloze grondige verzuiling van Vlaanderen in liberalen, socialisten en katholieken. Zij vormen dus geen eenheid, en elk afzonderlijk is slechts representatief voor een zeer kleine groep in de maatschappij. Bovendien zijn zij al jaren de grote verliezers bij de verkiezingen en het ziet er niet naar uit dat daarin snel verandering komt. Hun ideologieën slagen er niet in jongeren aan te spreken, en de volwassenen en de ouderen hebben het wel gehad met wat zij van ons land gemaakt hebben sinds 1830.

Ik heb het nu over politieke partijen gehad, maar dat is slechts omdat het niet anders kan. Je hebt nu eenmaal cijfers nodig om argumenten kracht bij te zetten. Wat ik heb willen aantonen is dat de federale regering niet onze regering is, en dat de meerderheid van de Vlamingen niet akkoord gaat met wat er in ons land gebeurt. Vlaanderen krijgt niet waar het recht op heeft, omdat de Franstaligen met meer gaan lopen dan waarop zij recht hebben. Vanzelfsprekend blokkeren de Franstaligen alle pogingen om aan dat voor ons infernale systeem een einde te maken. Vandaar dat de N-VA en het Vlaams Belang niet anders kunnen dan pleiten voor het einde van de Belgische staat, op termijn of meteen.

Voor mij kan dat einde niet rap genoeg komen, zodat de fundamentele democratische rechten in Vlaanderen kunnen hersteld worden. Vandaag wordt Vlaanderen geregeerd door een regering die hoofdzakelijk uit Franstalige linkse partijen bestaat. In een autonoom Vlaanderen zouden er niet alleen geen door ons niet verkozen Franstaligen in het parlement zetelen en over ons lot beslissen, maar zou er een overgrote meerderheid zijn van niet-linkse partijen. Wat men daar ook moge over denken, het zou in alle geval absoluut een meer democratische situatie zijn dan de huidige zwaar vertekende toestand.

Achteraf gezien zat het er aan te komen, en ja hoor: vandaag zijn de wilde eenden terug. Ik zag net een koppeltje landen in de tuinvijver, waar ze sinds jaren vaste klanten zijn. Ik weet natuurlijk niet of het hetzelfde stel is als vorig jaar, noch of het steeds hetzelfde stel is dat ongetwijfeld de volgende dagen nog herhaaldelijk langskomt. Maar de lente is in aantocht, dat is zeker. De terugkeer van de eenden uit het zuiden is een onmiskenbaar teken. Je denkt er niet aan, je verwacht ze niet, en plots zijn ze er weer en dat geeft je een emotionele schok, een aangename verrassing, een gevoel van hilariteit. Welkom terug!

Ik heb nog maar net geschreven dat ik niet inzie waarom een mens moet vliegen, en kijk: de wilde eenden stellen me voor het probleem: waarom zouden bepaalde soorten wel vliegen en andere niet? De kunst van het vliegen heeft zich ontwikkeld tijdens de evolutie. Het was een voordeel in de struggle for life: je kan er bijvoorbeeld mee ontsnappen aan je belagers. Er moet dus op een bepaald ogenblik een soort van kruipende of lopende dieren geweest zijn die ten gevolge van een toevallige wijziging in haar chromosomen in sommige exemplaren voorpoten ontwikkelde die hen in staat stelden om zich iets rapper uit de voeten te maken dan hun soortgenoten. Dat geeft betere overlevingskansen en dus kans op meer nazaten, die dan die voorpoten op dezelfde manier, dus door toevallige mutaties, nog beter ontwikkelde, enzovoort, tot je vliegende dieren hebt.

Onze eenden en alle trekvogels hebben van het langeafstandsvliegen een kunst gemaakt. Als de weersomstandigheden in de noordelijke streken te bar worden, vertrekken ze met zijn allen naar het zuiden, duizenden kilometers ver. En bij de eerste tekenen van de lente voelen ze het kriebelen en stijgen ze op voor hun lange vlucht naar… onze tuinvijver. De mens doet dat niet, of althans niet massaal. Het is ongetwijfeld zo dat de mens als soort eveneens migraties ondernomen heeft om te ontsnappen aan een omgeving die het voortbestaan bedreigde, maar dat was geen seizoensgebonden jaarlijkse verplaatsing zoals bij de trekvogels en –dieren. De mens zocht min of meer gematigde streken op om zich te vestigen en paste zich daar aan, door zich te beschermen tegen de klimatologische omstandigheden. De mens ontvlucht zijn habitat niet jaarlijks, maar past het aan aan zijn behoeften. We zoeken bescherming in holen of bouwen hutten, steeds beter en groter. En we maken gebruik van de pels van andere dieren, in plaats van er zelf een te groeien. En dan leren we zelf vuur maken, om ons te verwarmen en ons voedsel te bakken en te koken. Dat maakt het mogelijk dat wij overleven zonder ons fysiek aan te passen. We hoeven niet te leren vliegen, we zijn sedentair, we vinden ons voedsel waar we wonen, en als we er niet genoeg vinden, dan planten en zaaien we er, tot we er genoeg hebben, of teveel, dat we dan kunnen bewaren, of ruilen, of verkopen…

Het zijn twee verschillende manieren om te overleven. De eenden werken niet, ze leven van het voedsel dat ze vinden. Maar dat betekent dat ze zich moeten verplaatsen met de seizoenen, zodat ze altijd het voedsel hebben dat ze gewoon zijn te eten. De mens blijft waar hij is en eet alles, en zorgt dat hij altijd te eten heeft. De eend heeft leren vliegen en kan enorme afstanden moeiteloos overwinnen, haar lichaam is er helemaal op voorzien. Ze kan ook zwemmen, maar lopen doet ze niet zo goed. Ze kan zich perfect oriënteren en heeft ook een soort van geheugen. Maar dat is het zowat. Doordat de mens zich voortdurend moest aanpassen aan zijn omgeving, of sterven, hebben wij andere vaardigheden ontwikkeld, andere lichaamsdelen ook, in de eerste plaats onze hersenen, die ons uitstekende diensten bewezen hebben in de loop van de evolutie en tot op de dag van vandaag. Wij eten eend, de eenden eten geen homme à l’orange of ‘gelakte mens’.

Hebben wij de beste keuzes gemaakt?

De mens is vandaag een erg precair wezen. Wij kunnen niet overleven zonder onze hoge technologie en onze beschaving. Vergelijk dat met een eend: die is volkomen autarkisch, zelfs na enkele dagen na de geboorte al. Een eend hoeft zelf niet te zorgen voor wat ze nodig heeft, ze vindt alles in de natuur, ook een partner om te paren. Wij daarentegen moeten zowat voor alles zorgen, met grote moeite en veel gezamenlijke en individuele inspanningen. Het resultaat is dat wij in staat zijn tot wonderbaarlijke dingen, onze technologie en onze cultuur. Daarin blinken we uit. De meeste mensen zijn vrij hulpeloos en overleven maar dank zij de samenleving en de beschaving. In de wilde natuur houden we het niet langer dan een paar dagen uit.

En toch vind ik dat wij als soort inderdaad de juiste keuzes gemaakt hebben, al moet je dat natuurlijk in evolutionaire termen zien en niet als bewuste, doelgerichte keuzes: het is de natuurlijke selectie die onverbiddelijk werkt volgens de natuurwet en zorgt voor de survival of the fittest, zonder een bepaald einddoel voor ogen. Doordat wij vooral ‘ingezet’ hebben op onze hersenen, hebben we als soort een voorrangsstatuut verkregen in de natuur tegenover zowat alle andere diersoorten.

Maar dat is een relatieve kwestie. We kunnen immers niet kiezen. We zijn een mens, of een eend. Een mens kan niet leven als een eend, en vice versa. Je kan je als mens wel inbeelden wat het zou zijn om een eend te zijn, en dat kan wel een aantrekkelijk idee zijn, maar niet een dat je kan waarmaken. Ik ben blij dat ik een mens ben, maar als ik een eend was, dan was ik waarschijnlijk ook blij dat ik een eend was.

Sinds ik op pensioen ben, is mijn wereld spectaculair gekrompen. Ik heb heel mijn loopbaan doorgebracht in historische gebouwen in Leuven en contacten gehad met mensen uit de hele wereld. Ik heb gereisd (met mate) en grote manifestaties meegemaakt en er zelfs georganiseerd. Ik heb bovenop de Twin Towers gestaan in New York en op de Eiffeltoren in Parijs. Ik ben de oceaan overgevlogen, heb (bescheiden) bergen beklommen en in onderaardse grotten rondgelopen. Ik heb kathedralen bezocht, landhuizen, kloosters en paleizen. Ik heb de hand geschud van koningen (één, die van ons), presidenten (ook één, die van Israel), ministers, kardinalen en aartsbisschoppen en geleerde professoren.

Daar is heel plots een einde aan gekomen toen ik zestig werd en op pensioen ging. Niet dat ik die wereld mis, integendeel. Ik voel me veel meer op mijn gemak in mijn kleine wereld. Het is zelfs zo dat ik allengs de buitenwereld ben gaan schuwen. Het grote, het verre, het dure, het indrukwekkende en geweldige, het schrikt en stoot me veeleer af.

Stilaan begon ik dan te denken dat er iets verkeerd is met de wereld, dat wij ons als mensheid veel te veel bezig houden met het grootschalige, dat we al te zeer ingrijpen in onze omgeving, dat we onze middelen niet goed gebruiken.

Dat gevoel heb ik zeker als ik kijk naar kerken en paleizen uit vroegere tijden. Ik vraag me dan telkens af: wie heeft dat betaald, en waar was dat voor nodig? Had men dat geld niet beter kunnen gebruiken? Mijn eerste gedachte is altijd: grootheidswaanzin, en de tweede: diefstal, uitbuiting. Waarom moet een vorst een paleis hebben? Wat is het nut van een justitiepaleis zoals dat in Brussel? Wat heeft de gemeenschap daaraan?

Maar een zelfde gedachte komt bij me op als ik de nieuwe kathedralen en paleizen zie, de kantoorgebouwen, de zetels van banken en internationale bedrijven en organisaties, de luxehotels, de wellness-centers, de shopping malls, de musea en concertgebouwen, de ziekenhuizen en rust- en verzorgingscentra. Wij hebben het blijkbaar nog niet afgeleerd.

En niet alleen de gebouwen: kijk eens naar het verkeer? Hoeveel auto’s en vrachtwagens en motorfietsen rijden er rond, en wat voor! Kijk eens naar de schepen die we bouwen en de vliegtuigen! Kijk eens wat we eten en drinken, kijk eens naar de communicatiemiddelen, naar de sportmanifestaties en de vrijetijdsbesteding…

Spontaan voel ik aan dat het zo niet moet, en ik doe er ook niet aan mee. Als je het niet eens bent met iets, dan ben je ook geneigd om het te veroordelen en te willen veranderen. Dat laatste blijkt echter totaal onmogelijk: de wereld is grootschalig en evolueert snel verder in die richting, en zeker niet terug naar het kleinschalige.

Ik wist niet goed hoe ik daarmee moest omgaan. Tot ik gisteren, bij het bekijken van een documentaire op tv over de winning van kopererts plots tot deze gedachte kwam: de hedendaagse wereld is zoals hij is, en ik heb er geen idee van wat er allemaal gebeurt en hoe; mijn mening is dus verre van gegrond en doet er dus niet echt toe. Bovendien kan ik er op mijn eentje niets aan veranderen, zelfs als ik het bij toeval bij het rechte eind zou hebben (en al de anderen niet…).

Wat is dan de oplossing? We moeten de wereld zien als het resultaat van ontelbare factoren, die niemand in de hand heeft, die niemand helemaal in de hand kan houden. We zijn met zeven miljard mensen en die zijn allemaal druk bezig de wereld te maken zoals hij is. Daar moeten we van vertrekken, dat is het gegeven: een wereld die permanent in wording is, zonder dat er centraal aangestuurd wordt. De mensen passen zich aan aan die wereld, en dat heeft op zijn beurt weer consequenties die niemand had voorzien, en zo steeds verder.

Als individu moet ik mij in die vrij chaotische wereld bevestigen en handhaven. Ik kan me verwonderen over het resultaat van die zeven miljard bezige mensen, ik kan me eraan ergeren, ik kan mijn mening daarover ventileren, maar de impact van mijn persoonlijke bemoeienissen is minimaal. Dat wil niet zeggen dat ik de schouders moet ophalen en berusten, helemaal niet, en ook niet dat ik mij helemaal van de wereld moet afkeren en als een kluizenaar gaan leven ergens op een onbewoond eiland.

De oplossing, zo meen ik, is bewust leven in de wereld zoals hij is. Bewust, dat wil zeggen dat ik me niet laat meedrijven met de massa, maar voortdurend keuzes maak. Met sommige evoluties zal ik meedoen omdat ik er volledig kan achter staan, andere zal ik afkeuren en er dan ook geen gebruik van maken. Als anderen dat wel willen doen, dan doen ze dat maar, ik hoef niet in hun plaats te beslissen. Ik zal bij gelegenheid mijn afkeer of gebrek aan belangstelling wel laten blijken, maar ik mag niemand dwingen om iets te doen of te laten.

Bijvoorbeeld. Mensen reizen massaal. Ik vind dat een enorme verspilling van tijd en energie, en doe er dus niet aan mee. Ik vind niet dat mensen moeten vliegen, maar ik kan daar niets aan veranderen. Mensen drinken alcohol, roken en gebruiken drugs. Ik meen dat ze dat beter niet zouden doen. Maar het is onmogelijk om dat probleem op te lossen op korte termijn, of misschien zelfs ooit. Ik moet dus mijn verstand gebruiken en er zelf niet aan mee doen, en ten gepaste tijde laten horen dat het, volgens mij en volgens de wetenschap, niet goed is. Ik mag wel dromen van een andere wereld, maar ik moet er ernstig rekening mee houden dat die er voorlopig niet komt. Ook dat is een realiteit waarmee ik rekening moet houden in mijn eigen leven.

We moeten dus niet alleen de fysieke, natuurlijke wereld nemen zoals hij is, de bergen, de zee en de rivieren, maar ook wat de mens daarvan gemaakt heeft. De mens als soort heeft een ongelooflijke invloed op zijn omgeving en op de medemens. Als individu is je invloed infinitesimaal klein, en de tijd dat je hier bent is zo voorbij. Het is dus belangrijk dat je de juiste keuzes maakt voor jezelf. Op die manier bepaal je op een bescheiden wijze mee het algemeen eindresultaat.

Sjostakovitsj’ opera Lady Macbeth van Mtsensk (1934) is gebaseerd op een novelle van Nikolay Leskov uit 1865. Als we recente beelden mogen geloven, is anderhalve eeuw voortschrijdende beschaving is blijkbaar niet in staat om op het Russische platteland veel te veranderen, aan de desolate materiële omstandigheden noch in de mentaliteit van de mens aan beide kanten van de lijn die misdaad en straf scheiden.

De ‘Lady Macbeth’ uit de novelle wordt zo genoemd door de dorpelingen: ze heeft haar afwezige man bedrogen, haar schoonvader vergiftigd die haar betrapt had, vervolgens samen met haar minnaar haar teruggekeerde echtgenoot afgemaakt, en uiteindelijk een rivale meegesleurd in het ijzige water op weg naar Siberië.

Wat heeft Sjostakovitsj met dat gruwelijke materiaal gedaan? Laten we even samen door de vier bedrijven en de negen scènes van de opera lopen.

Eerste bedrijf
1. Katerina beklaagt zich over haar verveling en frustratie. Haar schoonvader Boris verwijt haar dat ze haar man, Zinovy, een handelaar, nog geen zoon schonk. Zinovy vertrekt op reis voor zijn werk; hij stelt eerst nog een nieuwe werkman, Sergei voor aan zijn vader. Boris zal over Katerina waken. Aksinya, de kokkin, vertelt dat Sergei zijn vorige baan is kwijtgespeeld omdat hij de vrouw van zijn baas verleid had.
2. Sergei en de andere werkers vallen Aksinya brutaal lastig. Katerina komt tussenbeide, maar Sergei daagt haar uit tot een ‘worstelwedstrijd’. Boris betrapt hen.
3. Katerina in de slaapkamer. Boris komt haar controleren. Sergei sluipt naar binnen en verleidt Katerina.

Tweede bedrijf
4. Boris is opgewonden over de nabijheid van Katerina in de slaapkamer die hij bewaakt. Wanneer hij naar binnen wil gaan, betrapt hij Sergei die naar buiten komt. Hij roept de werkers erbij en ranselt Sergei af met een zweep. Dan beveelt hij Katerina hem wat te eten te geven; ze mengt rattenvergif onder de paddenstoelen en hij sterft. Een priester zingt het requiem.
5. Katerina en Boris wonen samen in het huis van Zinovy. Sergei waarschuwt haar voor de terugkeer van haar man. Zij verzekert hem dat alles in orde komt. Als Zinovy dan thuiskomt, vermoorden ze hem en verbergen zijn lijk in een bergplaats.

Derde bedrijf
6. Het huwelijksfeest van Katerina en Sergei. Een van de boeren is op zoek naar drank en vindt het rottende lijk van Zinovy in de bergplaats. Hij rent naar het politiekantoor.
7. Het politiekantoor; men is verbolgen dat men niet uitgenodigd is op het huwelijksfeest en zingt de lof van het corrupte leven. Als de boer arriveert met het nieuws over het lijk, begeven ze zich naar het feest.
8. Het huwelijksfeest, er wordt zwaar gedronken; Katerina merkt dat er ingebroken is in de bergplaats. Als ze met Sergei tracht te vluchten, valt de politie binnen.

Vierde bedrijf
9. Een groep veroordeelde misdadigers rust uit bij een rivier op weg naar Siberië, mannen en vrouwen gescheiden. Katerina vindt Sergei, maar die verstoot haar, omdat ze hem niets dan ongeluk brengt. Hij probeert Sonyetka te verleiden, maar die eist dat hij haar Katerina’s warme kousen geeft. Sergei veinst dat zijn benen gewond zijn en Katerina schenkt hem haar kousen. De hele groep lacht haar uit. Katerina grijpt Sonyetka en springt met haar in het ijskoude water. Als ze verdronken zijn, trekt de troep verder.

Dit scenario laat Sjostakovitsj toe alle registers open te trekken. Naast Katerina en Sergei als de fatale geliefden is er nog een belangrijke bijrol voor Boris, de burleske schoonvader en enkele satirische tussenkomsten van de priester en de politiecommissaris. Er zijn solo’s, duetten, trio’s en het koor wordt herhaaldelijk ingeschakeld. Het geheel is zeer levendig, met brutale taferelen en exuberante muziek, onder meer door een fanfare op het toneel zelf. Er zijn ook verstilde momenten met ijzige klaagzang. Melodisch is het voor Westerse oren af en toe wat vreemd, het is geen welluidende Verdi of Puccini die je kan mee neuriën, natuurlijk, maar als je enigszins openstaat voor moderne Russische muziek kan je volop genieten, vooral ook van de opvallende intermezzi die de scènes verbinden.

In Leskovs verhaal is Katerina een regelrechte feeks, een redeloos moorddadig beest. Sjostakovitsj tekent van haar een veel genuanceerder beeld. Zij is een zeer zelfstandige vrouw, die haar geluk zonder compromissen zoekt en zelfs niet terugdeinst voor moord als dat geluk bedreigd wordt. Pas wanneer zij ziet dat Sergei haar verlaten heeft, ziet ze haar mislukking in.

De opera werd in 1934 voor het eerst opgevoerd en had heel wat succes, tot in het buitenland. Ook Stalin woonde een vertoning bij in 1935 en dat liep niet goed af. Kort daarna verscheen in de partijkrant Pravda een zeer scherpe kritiek op de muziek, op het onderwerp en op de voorstelling van al die brutaliteit en seksuele losbandigheid. Men verweet de componist dat hij inspeelde op de perverse bourgeois-mentaliteit en ver van de Russische volksaard was afgedwaald. De opera werd niet meer opgevoerd en ook de vierde symfonie, die op dat ogenblik volop werd ingestudeerd door het orkest, werd afgevoerd. Veel later, in 1962, bracht Sjostakovitsj een herwerkte versie onder de titel Katerina Ismailova. Alle seksueel getinte scènes en de erbij horende wel erg suggestieve muziek zijn verdwenen, het geheel is duchtig herwerkt en hoewel sommigen menen dat de opera daardoor alleen maar beter is, zijn vele anderen ervan overtuigd dat de originele versie ons Sjostakovitsj op zijn best toont, met al zijn realisme, humor, sarcasme en een ongetemd muzikaal circus dat je recht naar je keel grijpt. Een echt melodrama, maar dan zonder de bitterzoete bijklank van tranerigheid die dat woord vooral in de 19^de eeuw had.

De opvoering in Royal Opera House London (september-oktober 2006) was uitstekend, met Antonio Pappano als dirigent en met voortreffelijke solisten: John Tomlinson als Boris, de Nederlandse sopraan Eva Maria Westbroek als Katerina en Christopher Ventris als Sergei. De regie plaatste het verhaal in een armelijk 1958 interieur; alles stond echter in dienst van de muziek en het drama en niet, zoals helaas wel vaker gebeurd, in dienst van de regisseur.

Aan het einde van de opera stappen de veroordeelde mannen en vrouwen elk in hun eigen vrachtwagen en zetten de reis naar hun gevangenis in Siberië verder.

Het doet je nadenken over het verleden, en het heden.