Zo is het altijd al geweest. De vroegste mensensoorten keken al naar de zon en de maan, vanzelfsprekend, nog meer dan wij wellicht, omdat ze er zo afhankelijk van waren. Ze zagen dat de zon soms hoger staat dan anders en dat er een regelmaat in zit: na 365 dagen is het weer hoogzomer, daarna worden de dagen korter. De maan heeft een eigen ritme en een eigen vorm, die verandert in een cyclus van 29 dagen. Ze noteerden dat allemaal heel zorgvuldig, al duizenden jaren geleden.

Ze zagen vanzelfsprekend ook de sterren, veel beter dan wij nu: de lucht was veel zuiverder, er was geen vervuiling door industrie, verkeer, verwarming en er was ook geen lichtvervuiling: kunstmatig licht hier beneden dat het moeilijk maakt om het zwakste licht ginds boven te zien. Men zegt dat de nachtelijke hemel in de Sahara fenomenaal mooi is. Hier bij ons is er nog nauwelijks een plek waar het donker genoeg is, waar je vrij uitzicht hebt; er zijn ook maar heel weinig dagen dat er geen wolken zijn, of nevel, mist, regen, hagel, sneeuw…

De mens zag de regelmaat van zon en maan, daar moet je geen groot genie voor zijn, ook de dieren leefden op dat ritme en oriënteerden zich erop voor hun migraties, zoals ze nog altijd doen. Maar de mens zag ook meer en meer details: de sterren vormen een vast patroon, een soort achtergrond met elementen die onderling niet van plaats verwisselen. Men herkende groepen sterren die altijd bij elkaar staan, constellaties (van Lat. cum + stella, bijeen-sterren). Om dat te onthouden gingen ze er vormen in zien, afbeeldingen van dingen die ze kenden: een beer, een boogschutter, een ram, een krab… Zo kregen die constellaties een naam.

Later viel het op dat we niet altijd de zelfde sterrengroepen zien. Dat hangt af van de seizoenen. Na een jaar zien we dan weer de zelfde groepen verschijnen.

Als je heel nauwkeurig de sterrenhemel bekijkt en alles goed bijhoudt, zoals dat gebeurde bij de vroegste beschavingen in het Midden- en het Verre Oosten door heel opmerkzame en verstandige mensen, dan merk je ook dat de sterren een langzame beweging maken tijdens het kijken. Als je op een of andere manier, bijvoorbeeld met enkele verwijzingspunten, de plaats van een ster vastlegt op een bepaald moment en je gaat een uur later opnieuw kijken, dan staat die zelfde ster een beetje verder. Als je dat heel nauwkeurig vastlegt, vandaag bijvoorbeeld met een camera die om de paar minuten automatisch een foto maakt, dan vormen de opeenvolgende punten een gebogen lijn en als je lang genoeg kijkt of foto’s maakt zie je zelfs een cirkel aan de hemel. Als je alle sterren tegelijkertijd volgt krijg je zo concentrische cirkels, met ongeveer in het centrum een vrij heldere ster: de Poolster. Alle sterren lijken daaromheen te draaien. Als ze te ver van de Poolster staan, dan lijken ze in het oosten op te komen; dan beginnen ze hun cirkelvormige reis aan de hemel en gaan dan onder in het westen.

Toen men dat allemaal een beetje door had: de dagelijkse beweging van de zon, de maandelijkse van de maan, die van de sterren op korte termijn en gedurende het jaar, had men al lang opgemerkt dat er tussen de sterren ook een aantal waren die zich niet aan de regels hielden: ze bewogen zich eigenzinnig tussen de sterren door, liepen van het ene sterrenbeeld naar het andere. Ze vielen ook op door het soort licht dat ze gaven: sterren flikkeren en geven een wit licht af, maar die wandelende sterren lijken wat grotere puntjes, met een meer gelig en constant licht. Men telde er vijf en ze kregen al gauw een naam en een verwijzing naar de belangrijkste goden; van de Romeinen erfden wij de namen van Mercurius, Mars, Venus, Jupiter en Saturnus, de (best) zichtbare wandelende sterren. In het Grieks zijn dat asteres planètai en zo weet je meteen dat we het over planeten hebben: wandelaars, letterlijk.

Kijk eens naar de animatie op deze website: http://homepage.ntlworld.com/mjpowell/Astro/Naked-Eye-Planets/Planet-Movements.htm 

Voor al die verschijnselen zocht men naar verklaringen. Daarbij vertrok men vanzelfsprekend van het standpunt van de toeschouwer: wij kijken naar de dingen en zien ze zoals ze zijn, zo gaat dat hier op aarde. Je mag voortgaan op wat je ziet, je ogen bedriegen je niet. Men keek dus naar de hemellichamen zoals naar de bomen en de bergen. Toen men ging reizen merkte men dat je ook aan de andere kant van de (toen bekende en dus beperkte) wereld de hemel ziet, met de zelfde sterren. Zo kwam men op de gedachte dat de sterren misschien openingen waren in de koepel die op de aarde rust. De zon en de maan, die de andere sterren niet volgen, waren dan misschien openingen in een andere ‘sfeer’ of bol of halve bol en de planeten nog andere. Of waren het allemaal lichtgevende voorwerpen die vastzaten op zo’n sfeer? In alle geval draaiden ze allemaal rond de aarde, dat zag je immers met je eigen ogen!

Toch waren er al heel vroeg geleerden die zich vragen stelden. De aarde lijkt wel plat, maar als je op zee kijkt naar een schip dat aan de einder verdwijnt of verschijnt, dan ‘lijkt’ het wel alsof de aarde krom is, gebogen, misschien zelfs rond? En de maan geeft alleen bij volle maan helemaal licht, voor de rest slechts gedeeltelijk of helemaal niet: misschien geeft ze helemaal geen licht en weerkaatst ze alleen maar het licht van de zon? Hoe leg je dan de maanfasen uit? Dat was normaal als men aannam dat de maan om de aarde draait, maar niet als de zon eveneens om de aarde draait. Ook voor de bewegingen van de planeten had men geen goede uitleg. Ptolemaeus (90-168) verzamelde al de vroegere (overgebleven) waarnemingen in een grote synthese, met catalogi van sterren en sterrenbeelden, gegevens voor het opkomen en ondergaan van de zon, de maan en de sterren en voor het verschijnen van de planeten, een almanak en een kalender. Hij ging uit van het model van de concentrische sferen, met de aarde als middelpunt, een beetje zoals een Chinese ivoren bal met daarin een hele reeks telkens kleinere ballen. De eigenzinnige beweging van de planeten verklaarde hij door de onafhankelijke beweging van hun sferen tegenover de andere, onder meer die van de aarde. het systeem klopte verbazingwekkend goed, als men de berekeningen natrok, was er nauwelijks een speld tussen te krijgen. En dat hoeft ons niet te verbazen. Het stelsel was immers opgebouwd op vaste waarnemingen, die duizenden geleerden hadden overgedaan; op basis daarvan had men een complex wetenschappelijk model ontwikkeld dat die bewegingen verklaarde. Het kon dus niet anders dan kloppen.

En toch… wij weten ondertussen dat het model met de sferen rond de aarde helemaal niet klopt. Het was Copernicus (1473-1543) die als eerste de twijfels van talloze voorgangers formuleerde en een voorstel deed voor een volledig nieuwe benadering, die een betere verklaring bood voor een aantal problemen die waren opgedoken in het systeem van Ptolemaeus. Aanvankelijk waren de voordelen niet evident, want de tabellen van Ptolemaeus waren zeer accuraat en gedurende duizend jaar bijgehouden en aangevuld. Het ging vaak over minuscule verschillen, bijvoorbeeld bij het berekenen van de lengte van het jaar. Voor het overige was het een ander model om globaal de zélfde verschijnselen te verklaren. We weten dat het om een monumentale revolutie ging, een nieuw inzicht in het hele universum: de zon staat in het midden, niet de aarde! De zon is geen planeet die om de aarde draait maar een ster zoals de andere sterren! De planeten draaien niet om de aarde (op de maan na) maar om de zon en de aarde is (maar!) een planeet zoals de andere…

Aanvankelijk was er geen mens die het geloofde en dat is niet verwonderlijk: als je nog nooit van zoiets gehoord hebt, is het wel even wennen; bovendien verzetten alle machthebbers zich tegen die gevaarlijke nieuwlichterij, die de gevestigde macht hier op aarde aan het wankelen leek te brengen samen met het zonnestelsel. De kerk, die naast een onbetwist religieus en moreel gezag ook op wetenschappelijk vlak de hoogste autoriteit was, veroordeelde Copernicus en al wie zijn ideeën aanvaardde en propageerde: het proces van Galilei (1564-1642) is ons wel bekend.

De verdere ontwikkeling van de wetenschap en de technologie heeft het basisinzicht van Copernicus bevestigd en met de ruimtevaart kwam ook het fysieke bewijs: foto’s van de achterkant van de maan, beelden van de om zijn as draaiende aardbol, schitterende foto’s van de planeten, de sterren, de Melkweg (Gr. galaxis, Lat. via lactea, Fr. la voie lactée) en steeds verder van ons verwijderde sterren en andere Melkwegstelsels.

Om zelf een idee te hebben van dat systeem moeten we onze verbeelding gebruiken. Stel je voor dat je op de Noordpool staat en de ruimte in kijkt. De zon is een ster, de meest nabije. De aarde draait eromheen. Als de aarde een absoluut verticale as had, dan zou je de zon de hele tijd kunnen zien (en dat is ook bijna zo tijdens de poolnacht). Als je wat lager op de bol staat, hier bij ons, op 52°, dan kan je je voorstellen dat de zon bij het draaien van de aarde ‘lijkt’ op te komen in het oosten: de aarde draait zich naar de zon toe. Op de evenaar komt de zon eveneens in het oosten op, stijgt dan loodrecht naar vlak boven je hoofd en zakt dan weer loodrecht naar beneden in het westen.

Als de kant van de aarde waarop wij staan zich van de zon afwendt, komen we in de schaduw van de aarde, de achterkant als het ware, van de zon uit gezien. Dan kijken we in het donker naar de sterren in de ruimte. De aarde beweegt zich in een ellips om de zon in één jaar en dus kijken we elke nacht naar een ander stukje van de hemel; denk aan een grote fietsband, met de zon in het midden en de aarde die eromheen draait in een grote beweging. Als we dan wegkijken van de zon, tijdens de nacht, van op de achterkant van de aarde, dan zien we in de loop van het jaar telkens andere sterren. Als we dan nog bedenken dat alle planeten zich in het zelfde vlak bewegen als de aarde, twee dichter bij de zon dan wij (Mercurius en Venus), vijf verder van de zon (Mars, Jupiter, Saturnus en de later ontdekte Uranus en Neptunus; Pluto is sinds kort niet meer erkend als een echte planeet), dan zie je ongeveer wat je kan verwachten als je (met een stevige telescoop) ’s nachts naar buiten kijkt: de planeten die, elke in hun eigen baan om de zon, tussen de sterren lijken te laveren als echte wandelende sterren.

Het heelal is in de paar duizend jaar dat de mens ernaar kijkt, nauwelijks veranderd. Hoe we er naar kijken, of wat we zien, dat is iets anders. Het is onvoorstelbaar welk een evolutie ons denken over de vorm en de beweging van de zichtbare en onzichtbare hemellichamen heeft doorgemaakt en hoe dat nog dagelijks verandert. Ook over het ontstaan en de toekomst van het universum zijn we nog volop in discussie en de ideeën daarover lijken meer en meer op de hermetische taal van de eerste astronomen in Babylon en Sumerië.

Het is goed dat we als beschaafde mensen toch min of meer een idee hebben van hoe ons zonnestelsel werkelijk ineen steekt, en dat is anders dan we met onze eigen ogen kunnen zien. Ik kan je daarvoor het prachtig uitgegeven boek van Govert Schilling aanbevelen: Handboek Sterrenkunde, Fontaine uitgevers, 2007³, evenals zijn jaarlijks bij de zelfde uitgever verschijnende Jaarboek Sterrenkunde, met heel veel praktische informatie en kijktips. Te vinden of te bestellen in elke goede boekhandel en niet eens duur: resp. € 24,50 en 16,90. Ook een tof geschenk voor kinderen en kleinkinderen die nu hun overgang naar de volwassenheid vieren op een of andere manier! Het is eens wat anders dan weer een boek over de dinosaurussen…

Er zijn van die werken die je voortdurend tegenkomt in andere, en dit lange essay van Thomas Kuhn (1922-1996) is er een van. Toen ik het toevallig vond in de tweedehandse boekhandel, voor amper € 6, kon ik het niet laten liggen, ook al was ik er niet zeker van dat ik het ooit zou lezen. Om een of andere reden ben ik er toch maar aan begonnen. De inleiding was wat taai: een samenvatting van wat nog komen gaat, maar waar je nauwelijks mee vertrouwd bent, is bevreemdend en eigenlijk ook niet nuttig. Maar sla die eventueel gerust over, vanaf het eerste hoofdstuk kom je bij de kern van het betoog en dat is veel toegankelijker, het is zelfs fascinerend.

Dit is ook een boek dat zich niet gemakkelijk laat samenvatten. Het is, ook nu nog, bijna vijftig jaar na publicatie, een vernieuwend werk, van fundamenteel belang voor elke wetenschapper maar ook zeer goed leesbaar en even onmisbaar voor iedereen die wel eens iets anders leest dan de laatste roman van Herman Brusselmans. Het is een vlijmscherpe analyse van wat wetenschap was en is, maar ook van wat de grenzen zijn van het wetenschappelijk kennen en weten. Dat klinkt heel abstract, maar de talloze concrete voorbeelden uit onze hele beschavingsgeschiedenis maken er een uitzonderlijk levendige, sprankelend geschreven tekst van. Professor Kuhn doceerde vooral geschiedenis en filosofie van de wetenschap aan de beste Amerikaanse universiteiten. Dit is zijn bekendste boek, waarin hij onder meer de termen paradigm en paradigm shift introduceerde.

Wie lang geleden Latijn gestudeerd heeft, aan de hand van de nu onvindbare grammatica van Pater Geerebaert, s.j., weet perfect wat een paradigma is, wij moesten ze namelijk allemaal van buiten kennen. Letterlijk is een paradigma een voorbeeld, een model dat kan toegepast worden op een groot aantal gevallen. Bekend is rosa als het paradigma voor vrouwelijke substantieven van de eerste verbuiging, bij een ruimer publiek in de chansonversie van Jacques Brel. Zoals rosa kan je (bijna) al de andere woorden op –a verbuigen, als je rosa kent, ken je ook alle andere. Kuhn stelt dat de wetenschap en de kennis in het algemeen gebruik maakt van dergelijke voorbeelden, die een vrij ruim gebied bestrijken en daarover een samenhangend beeld ophangen.

Maar dergelijke paradigmata zijn niet eeuwigdurend: op een bepaald ogenblik blijkt dat de wetenschap niet voor alle problemen een oplossing biedt. Dat leidt tot een crisis, die aanleiding geeft tot het zoeken naar andere oplossingen. Indien die een betere coherente uitleg blijken te bieden voor de bestudeerde problemen of zelfs voor het hele wereldbeeld, dan maken we de geboorte mee van een nieuw paradigma, een paradigmaverschuiving of paradigm shift. De meest bekende voorbeelden daarvan zijn de Copernicaanse revolutie, de evolutietheorie van Darwin en de relativiteitstheorie van Einstein, maar er zijn zo talloze kleinere paradigmaverschuivingen gebeurd door de eeuwen heen in de verscheidene takken van de wetenschap, of over verscheidene wetenschappen of domeinen van kennis en inzicht.

Bijzonder verhelderend is dit essay voor een goed besef van de relatieve ‘waarde’ van wetenschappelijke verworvenheden en stellingen. Men kan immers nooit spreken van een definitief inzicht, van een absolute waarheid. Men weet wel waar men vandaan komt, maar nooit waar men naartoe gaat: het einddoel van het wetenschappelijk onderzoek en van de menselijke kennis ligt niet vast, het is een openheid op verandering en vernieuwing, eventueel verbetering. Merkwaardig is ook dat de wetenschap niet blijkt vooruit te gaan in een gestage, cumulatieve, rechtlijnige reeks; werkelijke vooruitgang gebeurt door ingrijpende veranderingen, de scientific revolutions van de titel.

Maar genoeg daarover, ik wil het plezier van het lezen van dit boek niet bederven, het is bijna een thriller of een goed detectiveverhaal, waarbij je ook vooraf de toedracht niet wil weten.

Er is een Nederlandstalige vertaling: ‘De structuur van wetenschappelijke revoluties,’ ISBN 9789053528006, ongeveer € 24, maar kijk eerst eens in je plaatselijke bibliotheek, dit is een klassieker die daar zeker niet ontbreekt.

Dit is wat Coetzee (°1940) schreef aan fictie:

Dusklands (1974) ISBN 0-14-024177-9

In the Heart of the Country (1977) ISBN 0-14-006228-9

Waiting for the Barbarians (1980) ISBN 0-14-006110-X

Life & Times of Michael K (1983) ISBN 0-14-007448-1

Foe (1986) ISBN 0-14-009623-X

Age of Iron (1990) ISBN 0-14-027565-7

The Master of Petersburg (1994) ISBN 0-14-023810-7

The Lives of Animals (1999) ISBN 0-691-07089-X

Disgrace (1999) ISBN 0-09-928952-0

Elizabeth Costello (2003) ISBN 0-670-03130-5

Slow Man (2005) ISBN 0-670-03459-2

Diary of a Bad Year (2007) ISBN 8-465-5120-X

In 2003 ontving hij de Nobelprijs voor literatuur, naast ettelijke andere onderscheidingen, onder meer de Booker Prize, die hij uitzonderlijk twee keer kreeg (1983 en 1999). Jaren geleden las ik van hem ook nog Waiting for the Babarians en Disgrace. Misschien heb je ooit de desolate, rauwe film gezien, Dust, die gemaakt is naar In the Heart of the Country.

Dit boek uit 2003 was een aangenaam weerzien, maar Elizabeth Costello is veel meer een ideeënroman dan zijn vroeger werk. Af en toe zijn de personages zo onbelangrijk dat je eigenlijk een essay van Coetzee aan het lezen bent. En voor de aankleding heeft hij ruim en herkenbaar gebruik gemaakt van zijn persoonlijke ervaringen. Toch kan je niet zeggen dat hij er zich gemakkelijk vanaf gemaakt heeft, in tegendeel: de thematiek is belangrijk en boeiend, de karakters zijn levendig geschetst, er is niets goedkoops aan, alleen een beetje postmodern, als het ware, als een poppenspel waarbij je ook de poppenspelers ziet, zo zie je ook de auteur en zijn metier duidelijker dan gebruikelijk is, of was. De onderdelen, lessons noemt hij het, lezingen zoals in een kerkdienst, hebben vaak de vorm van lezingen, zoals gegeven door een professor of gastspreker; ze verschenen eerder al afzonderlijk (o.a. The Lives of Animals, 1999), maar vormen hier toch een geheel dat niet (helemaal) kunstmatig is.

De hoofdpersoon is een vrouw. Ik ben slecht geplaatst, als man, om objectief te beoordelen of Coetzee, ook een man, erin geslaagd is om de vrouwelijkheid adequaat of zelfs briljant weer te geven. Ik kan alleen voor mezelf spreken als ik zeg dat het wel erg geloofwaardig is, behalve misschien de (weinig talrijke) seksscènes, waarin ik enige mannelijke wensdromen meen te bespeuren.

Coetzee is een auteur die de wereld om hem heen zonder compromissen in zijn boeken binnenhaalt en zo de lezer meeneemt naar the heart of darkness; dat is trouwens het thema van een van de lessons: Evil, over de rol van auteur en lezer bij de beschrijving en het lezen van de gruwel van Nazi-terreur.

Al zijn werken zijn vertaald in het Nederlands. Geen excuses dus om niets van hem gelezen te hebben, het is de moeite waard, als je al van moeite kan spreken.

Wij kennen dit verschijnsel van optische illusies, zoals de Necker-kubus:

http://www.fishlikefish.com/images/illusions/cube2.gif. Is het een grote kubus met een kleine kubus uitgespaard, of een kleine kubus in een hoekje? Je kan het beeld laten omslaan met een kleine mentale inspanning, eens je beide mogelijkheden gezien hebt. De realiteit verandert daarbij niet: waar je naar kijkt is altijd het zelfde, maar wat je ziet is in de beide gevallen totaal anders.

Gelukkig is de hele wereld niet zo, we zouden wel gek worden!

En toch… De wereld, onze leefwereld is wel zeer complex geworden en er zijn ontelbare manieren om ertegenaan te kijken. Let wel: de dingen zijn zoals ze zijn, maar wat we zien, wat we erin zien, dat is zeer verschillend al naar gelang wie er kijkt en wat hij of zij wil zien.

Voor de enen is overspel een spel, voor anderen is het ‘erover’. Bij ons in het Westen is het voor velen een peccadille, letterlijk een klein zondeke, voor de sharia is het een reden tot steniging. Voor de enen is een bonus van zes miljoen euro, per jaar, bovenop een even riant loon, een normale vergoeding, voor de anderen is het pure diefstal. Voor de enen is een condoom een sanitair product en een voorbehoedsmiddel tegen ziekte, voor anderen is het een instrument van de duivel. En zo gaan we door, de hele dag, de media doen niet anders dan ons voortdurend met de neus op de feiten drukken, nu eens zus, dan weer zo. Ons pensioen is zowel schandalig laag als onbetaalbaar hoog, er zijn te veel gevangenissen en te weinig, werklozen willen niet werken of vinden geen werk, allochtonen zijn werkschuwe profiteurs of racistisch gediscrimineerde achtergestelden, sans papiers zijn misdadigers die de sociale zekerheid kapot maken of uitgebuite slachtoffers van onze slechte wetgeving…

Ons wereldbeeld draait steeds sneller om, het duizelt voor onze ogen, we weten niet meer wat we zien, wat we er moeten van denken. Met de verkiezingen in het vooruitzicht worden we bestormd met programma’s die allemaal gelijk hebben, maar onderling onverenigbaar zijn. Wie de ene dag aan de top staat, ligt er de volgende dag weer uit. De held die de ene dag de Tour de France wint, is de volgende morgen een misdadige druggebruiker. Een aantal hoge pieten bij de politie, die boven elke verdenking horen te staan, blijken net zo ‘menselijk’ als wij allemaal. Ministers en partijleiders komen en gaan, politiekers lopen van de ene partij naar de andere als voetbalspelers in de transferperiode, allianties worden gesmeed en verbroken zonder scrupules. En moet er in Antwerpen nu een brug over of een tunnel onder de Schelde? Moet de trainer van de nationale voetbalploeg weg of blijven: je kan over alles je mening kwijt bij Ter zake, als je maar beseft dat geen mens met je mening rekening houdt, het is maar een spel, een zoethoudertje, een scheet in een fles (klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=146681).

Toen Newton, Kepler, Copernicus, Galilei en Darwin met hun revolutionaire ideeën naar voren kwamen en iedereen dwongen om op een andere manier naar de zelfde dingen te kijken, stuitten ze op veel verzet, niet in het minst vanwege de gevestigde macht en daar hoorde ook de kerk bij. Dat wijst er ontegensprekelijk op dat de gevestigde macht niet geïnteresseerd is in revoluties, ook niet wetenschappelijke; toen Galilei een aantal kardinalen uitnodigde om door zijn primitieve sterrenkijker naar de planeten te kijken, weigerden die om zelfs maar in de buurt van het toestel te komen: volgens hún wetenschap was er immers niets te zien…

Wij worden elke dag opnieuw geconfronteerd met nieuwe feiten, andere benaderingen, onverwachte ontwikkelingen, verbluffende technische nieuwigheden, uitdagingen op moreel vlak, andere inzichten in wat het betekent mens te zijn. Wij kunnen daarvoor onze ogen sluiten en zeggen dat ze niet bestaan, niet kunnen bestaan: in onze oude opvattingen is er geen plaats daarvoor. Er zijn nu nog altijd mensen die beweren dat er nog nooit iemand in de ruimte geweest is, dat het allemaal trucage is. Er zijn ook mensen die beweren dat aids niet via seksuele weg overgedragen wordt. Je kan het zo gek niet bedenken, of er zijn wel voorstanders van te vinden. Er zijn nu eenmaal mensen die behoefte hebben aan vaste waarden en als ze die eenmaal gevonden hebben, dan laten ze die niet gemakkelijk meer los.

Er zijn ook anderen, die meer openstaan voor wat nog moet komen, voor wat tot de mogelijkheden behoort, voor het totaal onverwachte, het ondenkbare zelfs. Dat zijn de mensen die de rest van de mensheid plots een andere bril opzetten, of een bril afnemen; die zich afvragen, op een mooie dag, of de zon nu echt wel opgaat in het oosten, naar het zuiden klimt op de middag en wegzinkt in het westen, of dat in tegendeel de aarde een bol is die om haar as draait én rond de zon en wij daardoor de zon te zien krijgen zoals we dat elke dag doen. Een zelfde verschijnsel, twee totaal tegengestelde verklaringen.

De moeite om er even over na te denken.

De jonge priester benadrukt voortdurend dat hij een Darwinist is, dat hij de evolutieleer aanvaardt en dat zulks niet strijdig is met zijn geloof. Meer nog: het geloof heeft nooit iets gezegd dat in strijd is met de evolutieleer en ook de Bijbel, indien correct gelezen, is helemaal in overeenstemming met Darwins leer. Hij verwerpt creationisme en Intelligent Design als onwaardig voor ernstige gelovigen.

Dat is allemaal goed en wel, maar over welke God heeft de jongeman het in hemelsnaam? De essentie zelf van de evolutiegedachte is dat het ontstaan van het leven en de verdere opsplitsing in soorten, waaronder ook de mens, het gevolg is van de natuurwetten en van het toeval. God heeft dus de soorten niet elk afzonderlijk geschapen, hij komt nadien ook niet tussen in de evolutie, hij luistert niet naar hun gebed, hij zorgt niet voor hen, individueel of als soort of als groep, hij treedt niet op als scheidsrechter, als vergelder van goed en kwaad, niet in deze wereld en evenmin in het hiernamaals, dat overigens niet bestaat.

Als dat allemaal zo is, waar situeert de brave man dan nog zijn God? Dat kregen we niet te horen, behalve helemaal op het einde, waar hij iets prevelde in de zin van: de evolutie is de wondere manier waarop God zijn Schepping realiseert. God is dus diegene het die het universum en het leven daarin heeft doen ontstaan uit het niets en die het dan prompt aan zijn lot heeft overgelaten, om het te laten evolueren volgens de natuurwetten en het toeval. Dat komt erop neer dat God hooguit verantwoordelijk is voor de eerste sprankel, niet voor alles wat daarop volgt.

Zelfs als dat zo zou zijn, wat voor God is dat dan nog? Hij is dan een soort eerste levensbeginsel, het vuur aan de lont, de eerste onbewogen beweger, een oerkracht van de natuur, de vuurwerkmaker voor de Big Bang. Dus geen liefdevolle God, geen vader, geen rechtvaardige rechter of gelijk welke andere omschrijving die de kerk ooit bedacht en opgelegd heeft.

Het is zonder meer een leugen dat dit de gevestigde en aloude opvatting van de kerk zou zijn, katholiek, protestant, orthodox, anglicaans of episcopaals. Ratzinger moet de eerste zijn om deze ketter te veroordelen (liefst niet volgens de aloude principes en gebruiken van de instelling waarvan hij voor zijn verkiezing jarenlang het hoofd is geweest, het Heilig Officie, met andere woorden de Inquisitie).

Ik kan begrijpen dat een verstandige priester vandaag niet anders kan dan Darwins leer en de verdere uitwerking ervan in de hedendaagse wetenschap dankbaar te aanvaarden en toe te juichen als een van de meest glorieuze momenten van het menselijk vernuft. Maar alleen met de meest schabouwelijke heksentoeren, halve waarheden en kletterende leugens kan men de evolutieleer in overeenstemming brengen met het bestaan van de God van de kerken, vroeger of nu, zo simpel is dat. Wie dat betwist, keert zich af van de hele geschiedenis van de kerk en van de theologie en van elk van de essentiële dogma’s die de kerken nog steeds voorhouden.

De enige God die men kan bedenken binnen een evolutionair gedachte wereld is die van Spinoza, zoals ook Einstein al erkende: Deus sive Natura, namelijk de Natuur zelf is God en God is de Natuur, er is niets anders dan de Natuur. Dergelijk naturalisme is evident onverzoenbaar met elk transcendent gedachte godheid, met het bestaan van om het even wat dat het Universum overstijgt. Dat is ook de reden waarom de God van onze brave priester ook niet aan de oorsprong van het leven kan liggen: als God het Universum geschapen heeft uit het niets, dan was er iets vóór het moment van de schepping, toen er dus nog niets was: namelijk God, maar hoe kan er nu iets zijn voor alles nog moet ontstaan? En als God er was, waar komt die dan vandaan? Ach…

Het vroegste begin van alles is voor de mens nog steeds niet helemaal duidelijk, maar ik heb meer respect voor wat Stephen Hawking (foto) daarover te zeggen heeft in zijn Brief History of Time (klik hier voor een bespreking: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=331) dan voor welk bedenkelijk kerkelijk standpunt daarover dan ook.

Uitzendingen zoals deze kunnen hun doel niet bereiken. Fundamentalistische gelovigen en de kerkelijke instanties zullen dit standpunt veroordelen, meer gematigde gelovigen worden erdoor in de war gebracht, ongelovigen zullen het met …ongeloof aanhoren, wetenschappers zullen het als onwetenschappelijk verwerpen.

Zielige stuiptrekkingen als deze (dure!) uitzending zijn niets anders dan de aankondiging van het trieste einde van een lange, gewelddadige kerkelijke fase in onze beschaving, die zichzelf definitief heeft vernietigd in de waanzin van de conflicten van de twintigste eeuw.

De auteur (°1947) is sinds 2003 voorzitter van de Humanistisch Vrijzinnige Vereniging van Vlaanderen (HVV) en gewoon hoogleraar antropologie en religiestudies aan de Universiteit Gent. De tekst is de neerslag van de lessenreeks die hij tijdens het academiejaar 2006-7 aan de Vrije Universiteit Brussel verzorgde in het kader van de Leerstoel Willy Callewaert. Het is dan ook een levendige tekst, die op vele plaatsten de sporen draagt van het geëngageerd gesproken woord.

Inhoudelijk is het een ambitieuze poging om op zoek te gaan naar de betekenis van een actief vrijzinnig humanisme vandaag. De auteur zet zich daarbij herhaaldelijk af tegen de meer traditionele opties van de humanisten, die zich tot nog toe vooral bezighielden met het uitbouwen van een eigen ‘zuil’, zoals de katholieken maar in vrijwel open strijd met hen, en met het ijveren voor wettelijke erkenning en bescherming van de vrijzinnigheid, wat zich vooral uitte in de zorg voor het pluralistisch gemeenschapsonderwijs, de lessen zedenleer en moraal en progressieve vrijzinnige maatschappelijke standpunten inzake morele kwesties zoals voorbehoedsmiddelen, abortus, euthanasie, homohuwelijk &c, waarmee ze ook hun belangrijkste successen hebben behaald.

Pinxten vertrekt terecht van zijn eigen specialisme, de antropologie, om een levendig en verhelderend beeld te tekenen van de moderne mens in de hedendaagse samenleving, die gekenmerkt is door verstedelijking en een contrast van culturen, en tevens door een toenemende globalisering onder de invloed van het neo-liberale extreme kapitalisme. In die maatschappij is de vrijzinnigheid, mede door haar geringe sociologische basis, voor het realiseren van haar doelstellingen, aangewezen op samenwerking met andere, ook religieuze groeperingen die streven naar humane(re) samenlevingsvormen, gebaseerd op de grote principes van de Verlichting (en de Franse Revolutie): vrijheid, gelijkheid en solidariteit, wars van elk fundamentalisme, egoïsme en kortzichtig denken.

Voor de onbevooroordeelde lezer is het af en toe onduidelijk welke richting Pinxten wil uitgaan. Enerzijds bepleit hij terecht de volkomen gelijkwaardigheid van elk menselijk wezen; enkele belangrijke basisprincipes daarvan zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Maar hij gaat verder: zoals de zebra’s (uit de titel) er op het eerste gezicht allemaal eender uitzien, maar in feite telkens een uniek strepenpatroon vertonen, vergelijkbaar met onze vingerafdrukken of het irispatroon, zo is elke mens ook verschillend, elke groep, elke gemeenschap. Er zijn niet alleen de drie grote westerse godsdiensten en enkele grote oosterse: er zijn er 4000… Pinxten put zich uit om het belang van deze verscheidenheid (tout autre est tout autre) te benadrukken en om de (vrijzinnige) mens op te roepen daarmee voortdurend rekening te houden: anders is niet slechter, wij zijn niet beter, onze objectiviteit is verre van objectief; elke persoon moet respect opbrengen voor elke andere.

Anderzijds wijst hij ook op gevaren die uitgaan van bepaalde groepen en krachten binnen deze verscheidenheid: fundamentalisme van religieuze of politieke aard, racisme, plutocratie… en roept hij op tot krachtdadig verzet.

Het is dan ook niet steeds duidelijk waar en wanneer wij ons moeten beperken tot respect voor het anders zijn, noch vanaf welk moment of hoe wij ons strijdbaar moeten opstellen tegen de krachten die bijvoorbeeld de democratie, het milieu of de solidariteit bedreigen. Als iedereen gelijk heeft en iedereen ook moet gerespecteerd worden, is samenleven wellicht onmogelijk, want er zijn nu eenmaal onverenigbare standpunten, en niet op de minst belangrijke punten, die mensen verenigen in godsdiensten en talloze andere belangengroepen. Terecht veroordeelt de auteur het militair ingrijpen door de Verenigde Staten, evenzeer als het mensonterend religieus fundamentalisme van de Taliban. Wanneer is het moment gekomen om zich met álle middelen te verzetten tegen een bedreiging? Zeker is dat de Europese landen daarmee te lang gewacht hebben in het geval van Hitler, Stalin, Pol Pot, Rwanda, Soedan…

Een ander gevaar van extreme gelijkheid en solidariteit is het Marxisme, dat de auteur nog steeds als een waardevolle maatschappelijke analyse vermeldt, evenwel zonder te wijzen op de desastreuze gevolgen van de invoering van Marxistische ideologieën in concrete staten.

De raadgevingen van de auteur, onder de slogan (een oud Schots Gaelic woord dat letterlijk oorlogskreet of slagzin betekent): think global, act local, zijn dan ook vaak zoals hij zelf zegt: wollig, weinig concreet en zelfs (meer dan een beetje) utopisch. Vanzelfsprekend is het nuttig of zelfs noodzakelijk bij elke lokale beslissing uit te gaan van regels waarvan we zouden wensen dat ze algemeen geldend, global zijn (zoals Kant zijn morele imperatief al stelde), maar zo’n algemene richtlijn is nauwelijks voldoende voor zelfs de meest algemene normen, zelden voor de meer concrete, waar goed en kwaad dichter bij elkaar liggen en het wel van de ene groep steunt op het wee van een andere.

Toch is dit een zeer leesbaar en boeiend boek, dat met zijn optimisme en ‘voluntarisme’ (gedrevenheid om er iets aan te doen) een aantrekkelijke boodschap brengt, in het bijzonder voor het jong publiek waarop het oorspronkelijk gericht was, niet in het minst door de vele praktische voorbeelden en interessante verwijzingen, ook al zijn sommige commentaren af en toe minder subtiel dan men zou verwachten van een auteur die het respect voor tout autre zo hoog in het vaandel draagt.

Met dank aan het Provinciaal Centrum voor Morele Dienstverlening in Leuven, waar ik dit exemplaar mocht ontlenen uit hun interessante handbibliotheek.

Ook bij de vorige edities is men nogal uitdagend te werk gegaan en waarschijnlijk hebben de organisatoren en de betrokken kunstenaars zich in de handen gewreven telkens ze om die reden in het nieuws kwamen: beter wat ophef dan dodelijke stilte, als de mensen niet komen kijken omdat het Kunst is, dan doen ze dat misschien omdat het in het Nieuws en in de krant (en dan niet enkel in de kunstkatern) en de boekskes gekomen is, alle baten helpen, zei de mug en ze piste in (aan?) zee. Op mij heeft dergelijke ophef een omgekeerde reactie: ik keer mij af, ontwijk de werken in kwestie, negeer ze zoveel als mogelijk, al kan je er bij sommige helaas gewoon niet naast kijken).

In de moderne kunst zijn er namen bedacht voor bijna evenveel stromingen en strekkingen als er recensenten en theoretici zijn, en dat zijn er, lijkt het wel, beduidend meer dan kunstenaars. Het is opvallend dat de meer extravagante en controversiële uitdrukkingen van de aller-individueelste emoties steeds te vinden zijn op grootschalig georganiseerde kunstforums of –kermissen, bi- en triënnales, Dokumenta-achtige kunstsupermarkten en inderdaad: zomertentoonstellingen in badsteden. Dat gebeurt met een massale inbreng van middelen, slechts gedeeltelijk gecompenseerd door betalende bezoekers. Ik ken de boekhouding van Beaufort niet, maar aangezien de meest opvallende monumentale kunstwerken evident in open lucht staan, neem ik aan dat er daarvoor helemaal geen betalende bezoekers zijn. Dat is positief, zou je kunnen zeggen, maar het is zoals met het gratis Hasseltse openbaar vervoer: als de gebruiker niet betaalt, betalen wij belastingbetalers allemaal. Zo ook met de nepkrotgevel, of is het krotnepgevel? Zoiets maak je niet met een klein budget en dus is het vrijwel onmogelijk om zoiets te realiseren buiten het circuit van toeristische kunstroutes, waar men als kunstenaar en organisator kan rekenen op ruime steun van de toeristische dienst van de stad, de provincie, de Gemeenschap, het gewest, de staat… naast die van bedrijven en instellingen die zo een schaamlapje verwerven onder de vorm van de vermelding van hun naam, waarbij de corpsgrootte rechtstreeks evenredig is met de omvang van het gespendeerde (maar via de belastingen grotendeels gerecupereerde) bedrag, maar zelden voldoende groot voor de plaatvervangende schaamte van althans deze bezoeker. Als banale burger zouden we er nooit ofte nimmer aan denken om ons te laten vangen door het soort manifestaties dat we tijdens onze vakanties of uitstappen in min of meer dichte drommen bezoeken als een soort van artistieke penitentie voor onze doordeweekse cultuurbarbarie. Het is op dat cultuurschuldgevoel dat Beaufort en Dokumenta en Venetië rekenen, met enig succes overigens.

Het gebruik van niet-artistieke materialen en technieken bij de creatie van kunstwerken, zoals de neppe krotgevel, noemt men arte povera, naar de tentoonstellingen, in 1967 en ’68 (!) en het boek daarover van de kunstcriticus en -theoreticus Germano Celant. Het was aanvankelijk een uitdrukking van protest tegen al wat commercieel en academisch was, maar al gauw werden de rommelkunstwerken gerecupereerd door inderdaad mensen als Celant en vervolgens door galerijen, musea, organisatoren van kunstmarkten &c en betaalde men fabuleuze prijzen voor wat in se rommel was, afval, vuilnis, materiaal dat zonder een verduidelijkend bordje of een geprivilegieerde locatie tegenwoordig meteen een boete zou opleveren wegens milieuvervuiling. Als dusdanig is arte povera een vorm van conceptuele kunst, waarbij het artistieke zich beperkt tot het concept, het idee, de inval, de bedoeling. Denk daarbij aan Picasso, die met enkel een fietszadel en –stuur een zeer gestileerde en expressieve stierenkop wrocht: je moet er alleen aan denken, het maken zelf van het kunstwerk neemt slechts enkele seconden in beslag. Dat kan je dan weer niet zeggen van de krotte nepgevel, maar ook daar is enkel de gedachte artistiek, de arbeid kan je overlaten aan decorbouwers, of geschoolde arbeiders, of een sociaal woon-bouwproject, of gewoon aan de tijd. De kunstenaar hoeft enkel te denken en toe te zien. En zijn zakken te vullen, natuurlijk, als vergoeding voor al dat denken.

Ik moest daaraan denken tijdens de ruim vijftien uren die ik, gespreid over de jongste vier zaterdagavonden, voor het televisiescherm heb doorgebracht, kijkend en luisterend, op mijn digitaal 46 inch LCD-scherm en mijn kwalitatief behoorlijke hifi-stereo muziekinstallatie, naar Der Ring des Nibelungen van Richard Wagner, in een uitvoering door het Staatsorchester Stuttgart onder leiding van Lothar Zagrosek, met vier verschillende regisseurs en casts, opgenomen in 2002-03, ook beschikbaar op DVD.

Vooreerst moeten we altijd onze blijde verrassing bekennen als we weer eens de Ring aangeboden krijgen op tv, het gebeurt niet elke dag, zelfs niet elk jaar. Bedenken we daarbij dat we voor dat voorrecht destijds helemaal naar Bayreuth moesten trekken, want Wagner verzette zich tegen opvoeringen in een ander theater dan datgene dat hij, met steun van een minder dan helemaal bij zijn verstand zijnde koning Ludwig II speciaal had laten oprichten voor de opvoering van de Ring. Ook na zijn dood bleef zijn weduwe die politiek voortzetten, maar ze kon uiteindelijk niet op tegen de druk van andere operahuizen. In onze tijd brengt elk operahuis dat zich respecteert (en ook een paar die dat ten onrechte doen) een eigen ‘versie’ van de Ring, dat hebben we hier ook in Vlaanderen mogen/moeten meemaken. Als je kaartjes wil voor Bayreuth, dan moet je er vroeg bij zijn, want alles is jaren op voorhand uitverkocht; je moet er ook veel geld voor over hebben, de kaartjes zijn peperduur en de hotels en restaurants net zo. Om maar te zeggen dat een uitvoering van de Ring toch nog altijd een gebeurtenis is.

Ik vind het ook steeds een muzikaal feest, een onmiskenbaar hoogtepunt in de muziekgeschiedenis en zelfs in onze hele beschaving. Ik leg daarbij bewust de nadruk op het muzikale aspect. Indien men ooit de Ring zou brengen als een theatervoorstelling, gewoon toneel dus zonder de muziek (er zijn al gekkere dingen mee uitgehaald, zelfs een filmversie), dan vermoed ik dat geen mens het einde zou halen. Wagner ‘schreef’ zelf het libretto, waarin hij allerlei materiaal verwerkte, hoofdzakelijk uit de Noorse mythologie en de oud-Germaanse Nibelungensaga en hoewel ook dat een niet te onderschatten literaire prestatie is, berust de roem van Wagner en de Ring toch vooral op het muzikale aspect, zowel vocaal als orkestraal. Wagner zelf zou me voor zo’n uitspraak wellicht in de zelfde bewoordingen beschrijven waarmee hij de Joden aanpakte en dat is, ik verzeker het je, niet bijzonder fraai, lees daarover deze bijdrage: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=121.

Als we derhalve bij de muziek blijven, dan zitten we ook met deze uitvoering best goed, ik kan werkelijk niet anders dan met veel lof schrijven over dirigent, zangers, orkest en koor en ook de technische weergave is buitengewoon, vooral de diepe koperblazers zijn indrukwekkend en zag ik daar voorwaar vijf (!) harpen? Merkwaardig, dat, voor een componist die weigerde het orkest te laten fungeren als een loutere ‘harp’ voor de zangers en daarin ook verbluffend slaagde; er zijn ook Ring-bewerkingen uitsluitend voor orkest, dus zonder het vocale element en ook dat is meer dan indrukwekkend.

Blijft dan de regie, de scenische voorstelling, de dramaturgie, de kostumering. Het is vrijwel onmogelijk om nog een opvoering mee te maken zoals Wagner ze op die punten zelf voorschreef. Je ziet nog wel eens een Verdi of een Donizetti, een Gounod of een Massenet en zelfs een Monteverdi in de oorspronkelijke vorm, maar een Wagner? toe maar… Dat moet nu een existentiële ervaring zijn, schokkend, liefst zelfs choquerend, grensverleggend, een Nietzscheaanse herwaardering aller waarden, irreverent, regie met de Mjöllnir, de sloophamer van Thor/Donar.

In deze uitvoering kan je gerust spreken van arte povera. De kostuums zijn in het beste geval C&A pakken en ensembles, maar meestal afgedragen sport- en vrijetijdskledij, tot regelrechte bag ladies’ en bedelaarsplunjes. Het decor is meer van het zelfde. Het lijkt wel alsof er na de gages voor het orkest en de zangers geen middelen meer ter beschikking waren voor de enscenering. Toegegeven, men doet met die middelen wat men kan, men haalt er het maximum uit en soms lukt dat: de aankleding is dan zo banaal dat je ze kan vergeten, dat je er gewoon niet meer op let. Maar meestal stoort de slechte smaak net zo zeer op de bühne als in het werkelijke leven. Van mij mag iedereen zich kleden en gedragen zoals hij en zij wil, maar ik hoef niet alles ook leuk te vinden. Theater, ook muziektheater is bovendien niet de realiteit, je verwacht toch altijd iets anders, beter. In dit geval is het wel anders, maar minder: arte povera, poverissima zelfs. Het zwaard van Siegfried valt nog mee: eerst een lichteffect, dan een heus metalen voorwerp; maar het paard van Brünnhilde, dat ze later uitleent aan Siegfried, is niet alleen een letterlijk stokpaard, het is zelfs een kartonnen exemplaar uit de kringloop, met nog maar enkele sliertjes haar voor manen. Als Siegfried ermee rond host, ‘gekleed’ in dierenvellen, kan je nauwelijks je tranen inhouden, van het lachen of het wenen, kies maar. En zo zijn er talloze voorbeelden. Elk van de vier regisseurs, een per onderdeel van de Tetralogie (een geleerd woord voor iets dat uit vier delen bestaat), bezondigt zich aan dit ‘concept’, dit idee of de afwezigheid ervan. De aankleding van een opera moet helpen om de het geheel geloofwaardig te maken, om de illusie waar te maken, om ons te doen vergeten dat we niet met de werkelijkheid te doen hebben. Hier heeft men er werkelijk alles aan gedaan om precies dat niet te doen. Dat blijkt ook in de slotscène van Götterdämmerung, de laatste opera van de reeks, wanneer alle licht op de zaal gericht wordt en het publiek zo de plaats inneemt van de bühne, met op de scène enkel Brünnhilde. Daarop volgt, in plaats van een voorstelling van Wagners regieaanduidingen voor de ineenstorting van het Walhalla, een projectie van die regieaanwijzingen op het gesloten doek. Je moet het maar durven.

Mijn eerste volledige Wagner beluisterde ik op vier zondagnamiddagen, 35 jaar geleden, alleen thuis, op cd in een uitvoering van Karl Böhm, opgenomen in 1967 tijdens de Bayreuther Festspiele, het Duitse libretto op de schoot. Het was een intense belevenis, die ik je nog altijd kan aanraden en indien je de uitvoering met Zagrosek zou kiezen, een keuze die ik zeker niet zal afraden, dan is een beluistering zonder beeld wellicht beter dan die op dvd, dan word je tenminste niet afgeleid én gestoord door de povere artistieke inzichten van een misplaatst armtierige regie.

Ik zou niet weten welke uitvoering mét beeld ik je zou kunnen aanraden, behalve misschien die van Levine in de Met, die naar verluidt nog het meest rekening houdt met Wagners eigen regieaanduidingen.

Enkele jaren geleden sprak ik op de bus (een vreemde plaats daarvoor, maar het kan, zo zie je maar) met een toevallige medereiziger over opera; hij was ook een liefhebber, maar bekende dat Wagner voor hem ‘te zwaar’ was. Ik heb hem toen ten stelligste aangeraden om toch nog maar eens te proberen, ik vind Wagner immers helemaal niet zwaar, overdadig, moeilijk, ingewikkeld of langdradig. Laat je niet afschrikken door de verhalen, haal eens een Wagner in huis - nu hij al zo lang dood is, is daaraan nog nauwelijks enig moreel risico verbonden - op cd of zelfs dvd (maar dan in een rustige regie), maak er voldoende tijd voor vrij en ik verzeker je dat je je nooit meer laatdunkend zal uitlaten over Wagners totaalkunstwerk, zijn arte opulentissima.

Nee, dus. Lezen is ook een kwestie van prioriteiten, denk ik. Wij reizen niet, gaan niet op vakantie, kijken heel weinig tv, bijvoorbeeld nooit naar reeksen, binnen- of buitenlandse en dat scheelt al serieus. Als ik uit commentaren hoor hoeveel mensen zo ongeveer alles gezien hebben, dan verschiet ik er niet van dat ze geen tijd hebben om ook nog boeken te lezen. Gisteren keken we toevallig wel naar een paar tv-programma's: een dubbelinterview met Jean-Marie De Decker en Kathleen Cools, waarbij het De Decker was die de show stal met een in zijn eerlijke eenvoud aangrijpend gebracht en danig ontroerend getuigenis over een ‘Nathalie’-coup de foudre: drie minuten enkel zijn Vlaamse kop in close-up en op de achtergrond Melina Mercouri's Je te dirai les mots: de beste TV die ik in dertig jaar gezien heb, een moment zoals alleen TV het vermag vast te leggen, als de journalisten durven zwijgen, voor een keer.
Daarna een interview met Verhofstadt, indrukwekkend erudiet en mét inhoud; als je daarmee de schamele prietpraat vergelijkt van Leterme... (los van alle partijpolitieke of ideologische voorkeur).
Ten slotte onze eerste minister, Herman Van Rompuy, of hoe je het absolute nietsdoen kan voorstellen als goed bestuur: de man beseft niet eens wat een politieke windbuil hij is. De enige reden dat hij het zo ver gebracht heeft, is de totale onbestuurbaarheid van België: alleen een derderangs backbencher kon nog voor de non-job gestrikt worden.

Dit is het chronologisch lijstje van de boeken die ik in het voorbije jaar gelezen heb en hier besproken.

Jonathan Israel, In strijd met Spinoza. Het failliet van de Nederlandse Verlichting (1670-1800), 2007, 88 blz.

Wiep van Bunge: Filosoof van Vrede, 72 blz., 2008,

Daniel Dennett, Breaking the Spell. Religion as a Natural Phenomenon, 448 pp., 2006

William Trevor, Family Sins, 251 pp., 1990

Anne Provoost, Beminde ongelovigen. Atheïstisch sermoen. Pamflet, 48 blz., Querido, 2008

Sam Harris, The End of Faith, Religion, Terror and the Future of Reason, 348 pp., 2004

Jonathan I. Israel, Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750, xix + 810 pp., Bibliography: Published Primary Sources, Secundary Literature; Index, illustrations; Oxford University Press, 2001, 2002 paperback.

Ved Mehta, John is Easy to Please, ENcounters with the Written and Spoken Word, 241 pp., 1971

P.D. James, The Private Patient. An Adam Dalgliesh Mystery, 395 pp., 2008

John Le Carré, A Most Wanted Man, 323 pp., 2008,

Christopher Hitchens, God is Not Great. The Case Against Religion, 307 pp., 2007

The Cambridge Companion to Atheism, xix + 332 pp., 2007

Lance Morrow, Evil. An Investigation, viii + 276 pp., 2003

Jan Lambrecht, Leven over de dood heen, 334 blz., 1990

Matthew Stewart, The Courtier and the Heretic. Leibniz, Spinoza and the Fate of God in the Modern World, 2005, 351 pp.

Richard Dawkins, River out of Eden. A Darwinian View of Life, xiii + 172 pp., Bibliography and further reading, index, illustrations, 1995, Science Masters Series,

Paul Claes, Het hart van de schorpioen, 174 blz.,

Rosalie Osmond, Soul. A History, x + 246 pp., 2003, notes, bibliography, acknowledgements, index, illustrated

Wilhelmus De Pater, Immortality. Its History in de West, viii + 200 pp

Steven Nadler, Spinoza's Heresy. Immortality and the Jewish Mind, xvi + 225 pp., 2001, notes, bibliography, index

Margaret Gullan-Whur, Within Reason. A Life of Spinoza, xviii + 398 pp., appendix, source notes, bibliography, index, 1998

Cornelis Verhoeven, Tegen het geweld, 73 blz., 1967

Julian Barnes, Nothing to be Frightened of, 250 pp., 2008

Christopher Wilkins, The Horizontal Instrument, A Novel of Love, Memory and the Quest to Measure time, 198 pp., 1999

Robert Merton & Elinor Barber,The Travels and Adventures of Serendipity, xxv + 313 pp., 2004

Steven Pinker, The Stuff of Thought. Language as a Window into Human Nature, Notes, References, Index, 499 pp., 2007

Sankara Saranam, God zonder religie, 320 blz., 2008 (= God without Religion, 2005)

Michiel Leezenberg, Rede en religie. Een verkenning, 205 blz., 2007.

Sven Lindqvist, Een reis door niemandsland. Hoe de Aboriginals Australië verloren, 224 blz., tijdlijn, noten, literatuur

Paul Claes, Echo’s echo, 210 blz., 1992

Paul Claes, De gulden tak. Antieke mythe en moderne literatuur, 142 blz., 2000

Sigmund Freud, Die Zukunft einer Illusion, 98 p., 1927

Jean-Paul Sartre, L’existentialisme est un humanisme, 144 p., 1946

Antonio Damasio, Looking for Spinoza. Joy, Sorrow and the Feeling Brain, 356 pp., 2003

Antonio Damasio, The Feeling of What Happens. Body, Emotion and the Making of Consciousness, 385 pp., 1999

W. Luypen, Existentiële fenomenologie, 376 blz., 1966

W. Luijpen, Fenomenologie en Atheïsme, 394, blz., 1967

Sigmund Freud, Das Unbehagen in der Kultur, 121 p., 1930

A.L. Constandse, Geschiedenis van het Humanisme in Nederland, 190 blz., 1978²

André Comte-Sponville, L’esprit de l’athéisme. Introduction à une spiritualité sans Dieu, 221 p., 2006

Richard Dawkins, The Blind Watchmaker, 1986, 340 pp.

Stephen Jay Gould, Rocks of Ages, 241 pp., index, 1999

The Oxford Companion to the Year, xx + 937 pp., 2003²

Michel Onfray, Traité athéologique, 305 p., 2005.

Hubert Dethier, De geschiedenis van het atheïsme, 206 blz., 1995

Ger Groot, Het krediet van het credo, 159 blz., 2006.

Victor J. Stenger, God. The Failed Hypothesis. How Science Shows That God Does Not Exist, 294 pp., 2007.

H.E. Bates, The Triple Echo, 90 pp., 1970

André Comte-Sponville, Petit traité des grandes vertus, 392 pp. 1995

Daniel Dennett, Darwin’s Dangerous Idea. Evolution and the Meanings of Life, 590 pp., bibliography, index, 1995

Martin Cruz Smith, Stalin’s Ghost, 331 pp., 2007

Isaac Asimov, Realm of measure, 144 pp., 1960

Alexander Waugh, Time. Its Origin, Its Enigma, Its History, 280 pp., 1999

Antonio R. Damasio, Descartes’ Error, 1994, xxiii + 312 pp., new preface 2005, notes and references, further reading, acknowledgments, index

Steven Pinker, The Blank Slate, xiii + 509 pp., appendix, notes, references, index, 2002

Ileen Montijn, Over de tijd, 1999, 110 blz.

Steven Pinker, How the Mind Works, xii + 660 pp., notes, references, credits, index, Penguin, 1997

Gerald James Whitrow, The Nature of Time, 191 pp., 1972

Edward O. Wilson, Consilience. The Unity of Knowledge, 332 pp., noten en index, 1998

Gerard Walschap, Salut en merci, 102 blz., 1955

Gunther Coppens (red.), Spinoza en de scholastiek, 116 blz., uitg. ACCO, Leuven, 2004

Theo Zweerman, Spinoza’s inleiding tot de filosofie. Ethiek als verhuiskunde, 288 blz., uitg. Boom, Amsterdam, 2006

Dank zij de uitstekende Leuvense stadbibliotheek Tweebronnen en de eveneens voorbeeldige maar gespecialiseerde bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de K.U. Leuven kon ik deze drie werken over Spinoza volledig gratis lezen. Je kan toch niet alles zelf kopen en als een boek dan toch werkelijk de moeite waard is, kan je het achteraf nog altijd zelf aanschaffen. Wat Coppens en Zweerman betreft, zal dat niet het geval zijn. Coppens’ boek is een verslagboek van een studiedag te Rotterdam gehouden in 2003 over het vermelde onderwerp. Het is een interessant werk voor specialisten en meer dan geïnteresseerde leken, je kan een zeer uitgebreide preview raadplegen op Google, klik hier: http://books.google.be/books?id=kNRYKBiUYsgC&pg=PA3&lpg=PA3&dq=Gunther+Coppens&source=bl&ots=NKOLmLvdDh&sig=khP4GUhh-fXzzQf_i_Yv1Hd6M3w&hl=en&ei=04fLSYifFYTB-AaBqrjJBg&sa=X&oi=book_result&resnum=5&ct=result#PPP1,M1

Zweerman (1931-2005) is gebaseerd op zijn proefschrift aan het HIW. Het is een close reading van Spinoza’s inleiding van zijn ‘Traktaat over de verbetering van het verstand’; prachtig uitgegeven en zeker waardevol, maar voor mij was het een beetje té close gelezen, ik verkies de originele teksten.

Dat brengt ons bij het zeer recente boek van prof. Miriam van Reijen. Het is een uiteenzetting van de filosofie van Spinoza, zoals die blijkt uit zijn hele oeuvre. Onmiddellijk blijkt dat de auteur een docent is, een goeie. Taal en stijl zijn verzorgd (op een herhaald verwarren na van ‘beide’ en ‘beiden’: als ik het goed heb schrijf je ‘beiden’ als het over personen gaat, ‘beide’ als het niet over personen gaat; voorbeeld: over Jan en Piet: beiden lopen school; over kaas en hesp: beide zijn eetbaar), levendig, de methode is doordacht maar komt spontaan, logisch en helder over. Belangrijke citaten en stellingen worden voortdurend herhaald, om zeker te zijn dat je ze nooit meer vergeet.

Wat ook van af de eerste bladzijden duidelijk is: prof. Van Reijen houdt van Spinoza.

(Even een kort intermezzo over hoofdletters: in Nederland schrijft men Van Reijen met hoofdletter V wanneer de voornaam er niet bij staat, anders is het Miriam van Reijen. In Vlaanderen is een naam heilig, die verandert niet, nooit. Hier ben je Karel Van de Woestijne, met grote V. Een kleine v wijst dus op Nederlandse afkomst: Paul van Ostaijen had een Nederlandse vader; of het duidt op adellijke voorouders, zoals bij het Duitse von of het Franse de.)

Haar liefde voor Spinoza is heilzaam: het maakt dat ze zich volledig inzet om hem alle recht te doen, om hem dus correct voor te stellen, maar ook om de lezer te overtuigen van de eminente waarde, het hoge belang en de moderne betekenis van een filosoof die leefde van 1632 tot 1677. Het mag gezegd: zij slaagt ten enenmale in haar opzet.

Af en toe, vooral in tekstgedeelten die al eerder ergens anders gepubliceerd zijn, eventueel onder een andere vorm, zijn de verwijzingen naar secundaire literatuur een beetje haastig: ze gaat ervan uit dat wij die gelezen hebben, dan wel ze bij de hand hebben, zoals zij, ongetwijfeld, maar je mag dat niet veronderstellen van al je lezers.

Hoe dan ook, dit is een zeer toegankelijk, overtuigend, degelijk en eerlijk werk, dat ik zonder enige twijfel kan aanraden. Prijs: € 22,95 tenzij je het ontleent in je plaatselijke bibliotheek, natuurlijk.

Wat deze drie werken gemeen hebben, naast hun onderwerp natuurlijk, is een inleiding door Herman De Dijn, die als dé Vlaamse Spinoza-kenner bekend staat. Op 19 maart 2009 had ik het voorrecht en het genoegen een gastlezing bij te wonen aan het Hoger Instituut Wijsbegeerte in Leuven; daar sprak, ter gelegenheid van het jaarlijkse Sint-Thomasfeest, niemand minder dan Steven Nadler, dé internationale Spinoza-specialist en auteur van onder meer de autoritatieve (moderne) biografie van Spinoza, klik even hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=163740.

De lezing ging over een pittig detail in de Spinoza-Leibniz discussie (klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=179996.

Na de lezing was er kort gelegenheid om vragen te stellen. Enkele van de professoren maakten daarvan gebruik om, zoals Spinoza het zegt, eerder hun eigen vernuft te etaleren dan de waarheid te verduidelijken. Maar een aandachtige aanwezige vroeg Nadler of Spinoza op een of andere manier een ‘theïst’ is; dat is namelijk de stelling die Herman De Dijn, net emeritus van het HIW, maar niet aanwezig op de lezing, gewoonlijk verdedigt. Nadler was vriendelijk, maar na enig beleefd aarzelen verklaarde hij zonder veel verder omhaal ‘Herman is quite wrong there’, wat tot enig geamuseerd gegniffel in de zaal leidde, maar niemand, ook de professoren niet, was blijkbaar bereid om daarover met hem in de clinch te gaan, en gelijk hadden ze.

Na de lezing maakte ik mijn opwachting bij professor Nadler, de twee mooie hardcovers die ik van hem heb in de hand, met mijn verzoek om ze te signeren, wat hij na een kort maar hartelijk gesprek met veel plezier deed: to Karel, with best wishes, Steven Nadler. Blijkbaar had niemand anders van de aanwezigen daaraan gedacht; de andere veronderstelling, dat niemand anders een boek van Steven Nadler bezat, durf ik amper te opperen met betrekking tot een zo select internationaal en geleerd publiek.

Ik heb op deze bladzijden recentelijk enkele keren vermeld dat de Katholieke Kerk het Vagevuur zou afgeschaft hebben en dat is pertinent niet zo. Vanzelfsprekend heb ik dat niet met opzet gedaan, zo zijn we niet. Hoe komt het dan dat ik mij vergist heb? Ik had me gebaseerd op berichtgeving op radio en tv, maar ik had blijkbaar niet goed geluisterd of de berichtgeving was inadequaat. Bovendien had ik, tegen mijn gewoonte in, mag ik wel zeggen, niet nagekeken waar de klepel precies hing. Tijd dus om een en ander recht te zetten.

Laten we beginnen met het vagevuur. Zoals we geleerd hebben in de catechismus, gaan de zielen van de gelovigen die zich schuldig gemaakt hebben aan ernstige maar niet onvergeeflijke zonden en die daarvoor eventueel geen kwijtschelding hebben gekregen op het ogenblik van de dood, niet naar de hemel of de hel, maar naar het vagevuur, waar ze een tijd moeten doorbrengen van boete, loutering, zuivering, voor ze naar de hemel kunnen gaan. Laten we ook nog even in herinnering brengen dat er twee soorten zonden zijn: doodzonden en dagelijkse zonden; wie sterft in staat van doodzonde, dat wil zeggen dat hij of zij geen berouw heeft betoond en/of vergeving heeft bekomen, die gaat naar de hel. Wie wel zijn doodzonden gebiecht heeft, evenals wie enkel dagelijkse zonden heeft uitstaan, die gaat naar het vagevuur, want zelfs al zijn alle zonden vergeven, toch blijft er iets van over, een schuld die moet uitgevaagd worden. Het vage-vuur is een bestraffing voor al wat we verkeerd gedaan hebben op aarde, de duur en de aard van de bestraffing hangen af van de begane zonden.

Dit vagevuur is nog steeds een vast punt van het geloof van de katholieke kerk, een dogma. De kerk houdt eveneens vast aan de (sinds Luther) merkwaardige stelling dat de nog levende gelovigen door hun gebed, aalmoezen, boetedoening en aflaten, strafvermindering kunnen bekomen voor de zielen in het vagevuur.

Wat is er dan wel gebeurd? Op verzoek van de vorige paus heeft de Theologische commissie zich gebogen over de kwestie van het voorgeborchte, in het Latijn limbo of limbus, letterlijk: rand, zoom. Het is een soort van tussenstadium tussen hemel, hel en vagevuur, voor enkele specifieke categorieën. Reeds in de eerste eeuwen van het christendom vroeg men zich namelijk af wat er gebeurde met de zielen van kinderen die sterven voor ze gedoopt konden worden. Aangezien het doopsel een noodzakelijke voorwaarde is om van de erfzonde (en alle andere zonden) bevrijd te worden, konden ongedoopte kinderen niet naar de hemel, ook al hadden ze persoonlijk geen enkele schuld. De leer over het doopsel was (en is!) evenwel zo streng, dat men hen geen vrijstelling kon geven. Ze moesten dan maar naar het voorgeborchte, dat men speciaal voor hen uitdacht. Meteen konden ook anderen daar terecht: al de ‘rechtvaardigen’ die vóór Christus komst gestorven waren en zich dus niet konden bekeerd hebben, omdat er gewoon nog geen doopsel en geen kerk was. Rond 500 besefte men ook al dat er in de wereld andere volkeren waren die de blijde boodschap nog niet hadden vernomen, die dus ook geen gelegenheid gekregen hadden om zich te laten dopen. Die konden dus ook na hun dood en onverwist daar ondergebracht worden, althans als ze een deugdzaam leven geleid hadden. Vandaag kan men die uitvlucht niet meer gebruiken: het katholieke geloof is alom verspreid, niemand kan nog pleiten dat hij of zij niet op de hoogte was.

Wat is nu het uiteindelijk lot van de zielen in het voorgeborchte? Daarover wordt beslist bij het Laatste Oordeel, aan het einde der tijden. Dan gaan ze naar de hemel, of naar de hel, al naargelang van de uitslag van het Oordeel Gods.

In het Credo stond vroeger een vreemd zinnetje: ‘…die nedergedaald is ter helle’. Merkwaardig genoeg is dat niet terug te vinden in de Latijnse tekst, noch in (noord-) Nederlandse of protestantse versies en dus nu ook niet meer in onze Vlaamse liturgie. Het gaat terug op een veel oudere zogenaamd apostolische versie van het Credo, nog voor het concilie van Nicea (325) en Constantinopel (381). Het is dit zinnetje dat men (lang) nadien heeft uitgelegd alsof Christus na zijn verrijzenis even langs de hel is gegaan, of het voorgeborchte ervan, maar hoe dan ook met de bedoeling om al de rechtvaardigen van voor zijn tijd mee te nemen naar de hemel (foto). Ik heb dat als knaap nog te horen gekregen in de godsdienstles.

Het verhaal van het voorgeborchte is nooit dogma geworden, al hebben kerkvaders, pauzen en theologen het steeds voor waar aangenomen en in feite is dat nog zo: het is iets dat men mag geloven, maar niet verplicht is te geloven. De neerdaling ter helle zelf lijkt meer op een legende en is zeker ook geen geloofspunt, al vraag ik me toch af waar en wanneer dat zinnetje stiekem uit de tekst van het Vlaamse Credo verdwenen is, en waar het kon op slaan, nog voor er ooit sprake was van een voorgeborchte…

Dat is ook de teneur van wat de Theologische commissie heeft gezegd in haar rapport van 2006. Zij bekennen dat zij het moeilijk hebben met het lot van de zielen van de ongedoopte kinderen en spreken de hoop en het vertrouwen uit dat God in al zijn Goedheid zijn eigen regels zal overtreden en mensenkinderen rechtstreeks zal toelaten tot de hemel die niet gedoopt zijn. Als Hij dat doet, is althans voor deze groep het voorgeborchte (van de hel of de hemel, dat is nog niet echt duidelijk), overbodig geworden. Maar zeker weten het niet. Het voorgeborchte blijft dus bestaan, als iets dat men mag geloven, ook voor de ongedoopte kinderen, maar in alle geval als de pleisterplaats van al wie zonder daar zelf schuld aan te hebben, gestorven is zonder het doopsel, maar desondanks een deugdzaam leven heeft geleid.

Een belangrijke vraag daarbij is evenwel wat er gebeurt met andere christenen, zoals de protestanten, anglicanen en de orthodoxen en uiteraard ook met aanhangers van andere religies en overtuigingen, dus de overgrote meerderheid van de mensheid. Recente theologen nemen aan dat de andere christene kerken, ook al dwalen zij op belangrijke punten en al zouden zij, om goed te zijn, cito presto moeten terugkeren in de schoot van de ene, katholieke kerk, toch de macht hebben behouden om door het doopsel hun gelovigen te bevrijden van de erfzonde. Dat is alvast een geruststelling voor hen. Boeddhisten, hindoes, taoïsten, jaïnisten, joden… dat is een gans andere kwestie: die kunnen nu niet meer zeggen dat ze nog nooit van de katholieke leer gehoord hebben; ze keren zich dus bewust af van het heil door het doopsel. Men ziet wel in dat zij een deugdzaam leven kunnen leiden, maar aangezien ze sterven met de erfzonde, kunnen ze niet naar de hemel. Ze zitten dus ofwel voorgoed in de hel of tijdelijk in het voorgeborchte; in dat laatste geval zal ook pas bij het Laatste Oordeel, en dat kan nog even duren, hopen we, over hun lot beslist worden: God is niet gebonden aan de regel van het verplichte doopsel, dat geldt enkel voor de kerk hier op aarde.

En wat met ongelovigen, zoals bijvoorbeeld uw dienaar? Tja… de hel, zeker? Want ik wijs niet alleen het doopsel en de erfzonde af, maar ook al de rest: de kerk, de paus, de sacramenten, de hemel en de hel, het vagevuur en het voorgeborchte, het leven na de dood, de verrijzenis, het Laatste Oordeel, de Heilige Geest, Christus en God zelve. Daarvoor kwam men vroeger op de brandstapel, het was zonder meer een voldoende reden voor bedienaars van de kerk en voor de plaatsvervanger van God op aarde zelf om met volle overtuiging het vijfde en toch wel enigszins belangrijke gebod te overtreden: Gij zult niet doden!

Zo, dat was het zowat. We weten nu weer dat er een verschil is tussen het vagevuur en het voorgeborchte, dat ze allebei (niet) bestaan en wie er (niet) in zit. Ik ben blij dat ik dat even heb kunnen rechtzetten. Ik zou immers niet willen dat men mij, naast al mijn andere zonden, ook nog zou aanwrijven dat ik gelovigen verkeerde informatie verstrekt heb over hun eeuwig leven.

Misschien verwondert het jou deze titel hier te vinden, maar laat je niet afschrikken. Toevallig vond ik in de gemeentelijke bibliotheek Mena in Rotselaar, waar ik op dinsdagvoormiddag nederig vrijwilligerswerk doe, een verwijzing naar een ander boek van Theo van der Meer, namelijk: Sodoms zaad in Nederland : het ontstaan van homoseksualiteit in de vroegmoderne tijd, Nijmegen: Sun, 1995, paperback. 512 + 16 pp, Index (Memoria). With summary in English. Proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam (tweedehands te vinden voor ongeveer € 12). Toen ik de online catalogus van In ‘t Profijtelijk Boeksken nakeek, vond ik dan het andere boek en dat bestelde ik voor € 9. Tot mijn aangename verwondering las ik het uit op één dag; dat is eens wat anders dan de weken die ik over Nussbaums Upheavals of Thought gedaan heb… (http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=283468).

Het leek me interessant om eens iets te lezen over homoseksualiteit lang voor onze tijd maar in onze eigen omgeving. Dit onderwerp is lang een taboe gebleven en in ruime mate is het dat nog. Pas rond 1968 werd het heel stilaan bespreekbaar. Wat er voordien gebeurde, weten we niet. Mijn ouders, geboren in 1905 en 1909, hebben voor zover ik me kan herinneren het woord nooit gebruikt, in ons gezin is er nooit over gepraat. En als het daarbuiten al ter sprake kwam, dan was dat meestal schertsend, in een onhandige poging om het taboe te doorbreken: al lachend kan het, in een ernstig gesprek niet: the love that dare not speak its name, zoals vermeld in het eindvers van het gedicht Two Loves (1894: http://www.law.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/wilde/poemsofdouglas.htm ) van Lord Alfred Douglas, die een verhouding had met Oscar Wilde, die daarvoor in de gevangenis belandde. Als het dus ook nu nog een min of meer taboe onderwerp is, dan was het dat nog veel meer in het verleden; hoe verder we teruggaan, hoe minder betrouwbare informatie we er ook over terugvinden.

Dat is me dunkt de grote verdienste van dit boek van Theo van der Meer: hij is de oorspronkelijke historische documenten gaan nakijken, bijvoorbeeld de verslagen van de processen die tegen ‘sodomieten’ (bedoeld wordt: homoseksuelen) gevoerd zijn en heeft die verder nog vergeleken met andere stukken uit de betrokken periode. In de bijlagen geeft hij een gedetailleerde lijst van de personen die voor de rechtbank verschenen en van anderen, die werden ‘ingedaagd’ (gedagvaard) en verbannen. De beweringen in de tekst krijgen correcte verwijzingen in de voetnoten. Er zijn interessante illustraties en een goede bibliografie (al zou die qua lay-out beter kunnen).

De indeling van het boek is nogal eigenzinnig. In plaats van een rechtlijnige historische reconstructie krijgen we een (nogal) systematische voorstelling, waarin achtereenvolgens verscheidene aspecten van de zelfde gebeurtenissen worden belicht: de wetgeving, de procedures, het vervolgingsbeleid, de publieke reacties, de subcultuur, en in een laatste afsluitend hoofdstuk een ‘poging tot verklaring’. Dat betekent dat je het verhaal over de zelfde personen verscheidene keren tegenkomt en dat is aanvankelijk een beetje verwarrend, want wie kan nou precies onthouden wat er honderd pagina’s tevoren gezegd werd?

Toch is het een vlot leesbaar boek. De auteur slaagt er uitstekend in om je terug te plaatsen in de sfeer van de tijd, zowel door de accurate historische details als door de erg levendige beschrijving van de feiten, steeds in grote getrouwheid aan wat we er echt over weten, met talrijke citaten in het goed verstaanbare Nederlands van toen.

Enerzijds is het opvallend hoe weinig vervolgingen er toen waren: in een periode van 80 jaar amper 234 procedures. In 1950 alleen al waren er in Amsterdam meer dan duizend wettelijk gedeponeerde klachten en mededelingen en 254 processen, terwijl de bevolking ‘slechts’ verviervoudigd was. De rechtszaken tegen homoseksuelen waren in de 18^de eeuw een randverschijnsel, het betrof tienden van een procent van de bevolking.

Anderzijds… de straffen waren niet min: de doodstraf was de norm voor ‘echte’ sodomie, dat wil zeggen anaal seksueel contact mét interne uitstorting; voor masturbatie (ook wel als ‘maturpatie’ geschreven…) tientallen jaren eenzame opsluiting. Weinig gevangenen leefden lang genoeg om hun hele straf uit te zitten, zo erbarmelijk waren de omstandigheden.

Dat is voor ons onbegrijpelijk, zeker als we bedenken dat het omzeggens steeds ging om consenting adults, niet om pederastie. Hier bij ons kennen we sinds kort het homohuwelijk, om maar te zeggen hoe totaal anders we vandaag tegen het verschijnsel aankijken. Toch blijft in een aantal (vooral moslim-, maar ook in sommige Amerikaanse staten) landen sodomie bestaan als een misdrijf.

Wat we ook mogen denken over homoseksualiteit, wat de kerken er ook mogen over zeggen, men is het er nu wel over eens dat het geen ziekte is, die kan/moet genezen worden; men stelt vast dat er homoseksualiteit is en men eist terecht respect op voor medemensen die zich daartoe bekennen, het zelfde respect dat alle anderen verdienen. Er is geen sprake meer van zonde, misdaad, overtreding van wetten, onwelvoeglijkheid, perversiteit, minderwaardigheid of wat dan ook: het is een manier van het beleven van de menselijke seksualiteit. Daarmee komen we mogelijks terug in de buurt van vroegere en andere beschavingen dan onze westerse, waarbij seksualiteit nooit helemaal beperkt was tot exclusieve heteroseksuele monogame relaties, een model dat bij ons vooral met het Victoriaans tijdperk is verbonden, al weet men vandaag dat ook toen dat model beperkt was tot een bepaalde (hogere) sociale klasse en dat de naleving ervan in de praktijk zoveel faciliteiten toeliet als elk ander model in gelijk welke andere periode of streek van de geschiedenis van de mensheid.

Ik heb het boek uit, eindelijk. Het was geen gemakkelijke opgave, voorwaar. Een boek van 800 grote bladzijden, met voetnoten in petieterige letters op elke bladzijde is op zich al de moeite, maar dit is geen simpele lectuur. Martha Nussbaum is professor aan de University of Chicago, waar ze een eigen leerstoel-op-naam bekleedt. Ze doceerde aan Brown University en Harvard en was gastprof aan tientallen universiteiten. Ze heeft 32 (!) eredoctoraten van universiteiten over de hele wereld. Ze is Iemand: (http://www.law.uchicago.edu/faculty/nussbaum).

Ze schrijft dan ook geen kattebelletjes of stationsromans. Dit is Ernstig en Wetenschappelijk. Het is een Project; ze heeft er verscheidene jaren aan gewerkt: sommige teksten verschenen al eerder in belangrijke vaktijdschriften en verzamelwerken; andere werden als lezingen gebracht op congressen of als gastlezingen aan universiteiten waar ze uitgenodigd was. Voortdurend verwijst ze ook naar verscheidene van haar eigen werken, waar ze dieper ingaat op bepaalde aspecten van haar betoog. Taal en stijl zijn vlekkeloos, natuurlijk, maar ook een beetje koel. De auteur heeft alle mogelijke moeite gedaan om een hoogstaand academisch werk af te leveren en daarin is ze, ook volgens alle professionele besprekingen, meer dan behoorlijk geslaagd, sommigen spreken zelfs van een meesterwerk. In De Morgen noemde men haar de grootste sociale filosofe van haar tijd.

Ik moet het toegeven, het is me allemaal een beetje teveel. Ik heb de indruk gekregen dat ze té krampachtig probeert, of liever: dat ze meer moeite doet dan nodig is. Na enkele hoofdstukken denk je: enough already! Ik weet dat je een grote geleerde bent, dat je al de moeilijke woorden kent, alle belangrijke verhalen, alle grote auteurs, de hele wereldliteratuur en de ganse kunstgeschiedenis… Je hoeft je niet meer te bewijzen op elke bladzijde, zeg gewoon wat je te zeggen hebt!

Maar dit is niet dat soort boek.

Het is een boek over emoties en ze schrijft daarin ongetwijfeld zeer belangrijke gedachten neer. Maar ze doet dat niet of amper in een zelfstandig betoog, laat staan in een doorleefd getuigenis, maar in een voortdurende confrontatie met en referentie naar alle mogelijke andere teksten, primair en secundair. Haar bibliografie beslaat twintig drukke bladzijden, haar naamindex tien kolommen kleine tekst. Zelfs wanneer ze op indringende manier haar eigen reacties beschrijft bij het overlijden van haar moeder, blijft ze Professor Dr. Nussbaum. Dat is haar goed recht natuurlijk, maar het maakt het niet gemakkelijker om met haar als auteur te sympathiseren, laat staan zich met haar te vereenzelvigen. Het is die afstand die het zo moeilijk maakt om je door de zware filosofische hoofdstukken te worstelen, waarin elke zin uitsluitend uit abstracte woorden lijkt te bestaan. Ik moest denken aan een professor Moraaltheologie in Leuven, die er volgens zijn studenten in slaagde om zelfs van de menselijke seksualiteit een vervelend onderwerp te maken. Nussbaum schrijft over emoties op een wetenschappelijk onderkoelde academische manier, in een erg weinig uitnodigende of warme, menselijke taal en dat is spijtig. Het kan zijn dat anderen zich daarin vinden, maar voor mij was het uiteindelijk een pijnlijke teleurstelling, ik had er veel meer van verwacht. Ik had gehoopt dat het Derde deel: Ascents of Love verbetering zou brengen, omdat ze daar concrete literaire en andere kunstenaars behandelt: Plato, Spinoza, Proust, Augustinus, Dante, Emily Brontë, Gustav Mahler, Walt Whitman, James Joyce, maar ik heb sommige van die hoofdstukken finaal zeer snel gelezen, want ook daar gaat ze op de zelfde afstandelijke manier te werk, het deed me niets, niets, en dat is geen manier om met kunst om te gaan, vind ik.

Ik deel dus de bewondering niet die zij overal voor dit boek heeft gekregen. Het is ongetwijfeld een belangrijk werk, zoals je mag verwachten van een befaamde filosofe en een vooraanstaande professor van een grote universiteit, maar mij spreekt het niet aan. Ik heb zeker niet alles begrepen, maar nu heb ik de indruk dat dat meer aan haar ligt dan aan mij: ik heb de moeite gedaan om haar bijna acht honderd bladzijden te volgen, maar zij heeft, meen ik, teleurstellend weinig moeite gedaan om mij te overtuigen, om haar boodschap op een meeslepende manier over te brengen.

Op een bepaald moment neemt ze afstand van de benadering van Damasio, die overigens toen nog zijn belangrijkste werk niet geschreven had. Ze stelt, als ik het goed begrijp, dat emoties niet rechtstreeks met lichamelijke reacties te verbinden zijn: voor haar zijn het upheavals of thought, een uitdrukking die ze van Proust overneemt (helaas zonder de Franse tekst te citeren, namelijk L’amour cause…de véritables soulèvements géologiques de pensée, wat toch veel krachtiger is dan haar bravere ‘upheavals of thought’) en die zoveel betekent als gedachte-aardschokken. Haar ondertitel bevestigt het: the intelligence of emotions; emoties zijn voor Nussbaum in de eerste plaats een intellectualistisch gebeuren. We zijn hier zeer ver af van wat Damasio duidelijk heeft gemaakt: emoties zijn ons hele lichaam; ons brein, ons intellect is niet de koele rede, de rationele benadering van de wereld, maar de onlosmakelijke verbondenheid en voortdurende wederzijdse beïnvloeding van ons brein en ons hele lichaam. Damasio haalde die inzichten uit zijn klinisch onderzoek, vooral bij patiënten met hersenbeschadigingen. Nussbaum haalt haar wijsheid uit haar overweldigend geëtaleerde kennis van de literatuur, filosofische en andere. Dat is een wereld van verschil.

Over Damasio berichtte ik hier:

http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=8675

http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=85032

http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=89409

Wat die zuivere leer is, dat is dan weer iets anders, want in haar lange geschiedenis heeft de kerk zich wel degelijk aangepast aan van alles en nog wat. Sommige dogma’s, zoals dat van de onbevlekte ontvangenis en de ten hemel opneming van Maria en dat van de onfeilbaarheid van de paus, zijn zeer recent en andere zijn zeer recentelijk nog afgeschaft, zoals dat over het vagevuur: na 2000 jaar is men tot het inzicht gekomen dat het vagevuur niet bestaat, sorry, iedereen buiten, we sluiten, maar waar moeten al die sans-papierszieltjes dan naartoe? De hemel? De hel?

De zuivere leer is een min of meer lukrake verzameling van totaal verouderde Bijbelse teksten, voorbijgestreefde voorschriften uit de vroege kerk, hersenspinsels van kerkvaders en godgeleerden, superstities, dwalingen en 19^de-eeuwse maatschappelijke vooroordelen en fobieën.

De kerk heeft het moeilijk met de lichamelijkheid van de mens. Maar aangezien de mens zijn lichaam is, niets dan zijn lichaam en zijn hele lichaam, heeft de kerk het moeilijk met de mens. Ze wil er iets van maken dat geen mens meer is: een eunuch, die zoals Alberich in Wagners tetralogie zijn seksualiteit afzweert om de goudschat, het Rheingold te bemachtigen, iemand die al zijn natuurlijke aandriften overmeestert om een contemplatief leven te gaan leiden (of lijden), bij voorkeur ergens in afzondering van de wereld, als een stiliet bovenop een zuil, een letterlijke pilaarbijter, of in een kloosterslot, waar zelfs geen katten van het andere geslacht toegelaten waren. De kerk, godsdienst in het algemeen heeft het moeilijk met ongeveer alle natuurlijke behoeften en functies van de mens: zich voeden en ontlasten, zich kleden, zich beschermen tegen de natuur, zich voortplanten, zich verenigen met anderen om gezamenlijke doelen na te streven, leven in de natuur, omgaan met ziekte en de dood. In de Islam staat zelfs beschreven uit hoeveel ‘stenen’ een goede ontlasting mag bestaan… Godsdienst, het woord bekent het bijna letterlijk zelf, misprijst de mens, het is een mislukking, een misbaksel dat je zeker niet aan zijn lot mag overlaten, dat je moet bekeren, kerstenen, omvormen, kneden tot iets dat je vanuit de kerk gemakkelijk kan manipuleren. Godsdienst zegt hoe het moet, hoe het niet mag. Ze beroepen zich daarbij op het gezag van God zelf. Maar stel nu eens heel eventjes, als een veronderstelling, dat er geen God is: op wat baseren ze zich dan? Juist: op niemendal, op zichzelf, op gedachten en uitspraken van mensen. Godsdienst als machtswellust, een heilsboodschap gebaseerd op de Grote Leugen, the God Delusion.

Godfried Kardinaal Danneels zei het al: het gebruik van condooms is verboden, maar als je HIV-besmet bent en je wil geslachtsgemeenschap, dan kan je toch maar beter een condoom (doen) gebruiken, als een profylactisch middel, zoals je rubberen handschoenen en mondmaskers aandoet om infecties te voorkomen. Het condoom als medicijn dus, en zeker niet als voorbehoedsmiddel tegen ongewenste zwangerschap of als vrijgeleide voor recreatieve seks.

Seksualiteit is gebonden aan voortplanting, dat is zeker. Het leven hier op aarde, dat wel eens het enige leven in het hele universum zou kunnen zijn, plant zich voor vrijwel alle soorten voort op een seksuele manier, dat wil zeggen tussen partners die over verschillende organen beschikken die allebei noodzakelijk zijn om eicel en zaadcel te produceren en te verenigen. De soorten zijn alle voorzien van een aandrift om te copuleren, om het leven voort te zetten. Het is de sterkste aandrang die wij kennen en hij heeft een essentiële functie, ook in onze hedendaagse overbevolkte wereld, in onze gesofistikeerde technologische maatschappij. De voortplanting en alles wat ermee te maken heeft, het leven zelf dus, is nog steeds waarover het gaat, ook voor ons, mensen, wat wij hier voor de rest ook aanvangen.

Aids is ontstaan, wellicht ergens in de buurt van waar ook het menselijk leven is begonnen en is van daar een onwaarschijnlijke destructieve veroveringstocht begonnen, langs kanalen die men aanvankelijk niet bevroedde (homoseksuele contacten). Het is een wereldwijd medisch probleem dat zich geënt heeft op datgene wat ook voor de mens essentieel is: voortplanting en dus seks, tenzij we alle voortplanting in proefbuisjes zouden doen, quod liever non, dacht ik. Er is nog geen vaccin, de vooruitzichten daarop zijn twijfelachtig, het duurt nog wel even. Men kan de ziekte al wel onder controle krijgen, dan wordt ze chronisch in plaats van dodelijk op korte termijn, maar de medicijnen daarvoor zijn duur en de behandeling moet op een goed gecontroleerde manier gebeuren. Het is dus belangrijk dat zo weinig mogelijk mensen besmet worden.

Men kan natuurlijk iedereen testen en dan alle seksuele contacten met besmette personen verhinderen. Hoe dat zou kunnen weet niemand, natuurlijk. Iets dergelijks is wel gebeurd onder de Joodse bevolking van New York; daar was een erfelijke ziekte ontstaan, die één op vier kinderen liet sterven voor het zesde levensjaar. Men heeft dan een programma opgestart om alle Joodse kinderen (vrijwillig) te testen. Wanneer een koppel wou gaan trouwen, konden ze nakijken of ze allebei ‘positief’ waren en daar dan hun conclusies uit trekken; de meesten besloten dan om niet te trouwen of niet samen kinderen te hebben. Het gevolg is dat de ziekte nu bijna volledig verdwenen is onder de Joodse bevolking in New York en men weer rustig kan trouwen met wie men wil.

Gezien de omvang van het Aidsprobleem is die oplossing onmogelijk, zeker in grote delen van Afrika en Azië. Het gebruik van condooms is een gemakkelijke, vrij efficiënte en goedkope manier om er iets aan te doen. Er is dus geen enkele reden om dit middel niet te gebruiken. En toch is er een enorme tegenstand, niet zozeer van de eventuele gebruikers, maar van sommige regeringen en van ongeveer alle godsdiensten en dan niet om medische maar om zuiver ideologische redenen, of gewoon omdat het in tegenspraak zou zijn met wat in een ‘heilig’ boek staat dat geschreven is in een tijd dat er nog geen aids en ook geen condooms waren. Het condoom verhindert de bevruchting (hopelijk en meestal) en dat mag niet, zegt paus Ratzinger, de mens mag niet ingrijpen in dat proces, of toch niet met een condoom, een stukje plastic of latex of rubber of wat dan ook, dus ook niet met chemische middelen, zoals de pil of crèmes, of voorwerpen allerhande. Het mag bijvoorbeeld wel door onthouding: geen seks, of geen seks tijdens de vruchtbare periode van de vrouw. Het verbod om in te grijpen in de seksualiteit en de voortplanting is een van de meest wereldvreemde stellingnemingen van de kerk. Het wordt vanzelfsprekend nagenoeg niet nageleefd en was en is zowat de belangrijkste reden voor de kerkvlucht. Maar de kerk geeft niet toe, nu niet, straks niet, nooit niet, nie pleuën. De kerk is de extreme, compromisloze beschermer van het leven geworden: geen voorbehoedsmiddelen, geen abortus, geen kunstmatige bevruchting en geen euthanasie. Het is een vreemde houding voor een instelling die voor de rest de mens zo geringschat dat ze hem laat geboren worden met de erfzonde: hij is door en door en intrinsiek slecht, komt verdorven op de wereld en moet door allerlei hocus pocus sacramenten gered worden, moet in christelijke scholen opgeleid worden tot een waardig gelovige, moet zijn hele leven godsdienstig doorbrengen en maakt dan kans, als’t God belieft, op het eeuwig leven in het hiernamaals, zonder noemenswaardig lichaam weliswaar. Het is even vreemd dat die zelfde levensgezinde, pro vita kerk haar bedienaars het recht ontzegt op voortplanting en op seks en dat zij de vrouw uitsluit van elke zinvolle functie binnen haar organisatie, allemaal zelfs niet op ideologische of theologische gronden, maar omdat ze vasthoudt aan wat ooit iemand in een heilig boek zou geschreven hebben, al is zelfs dat meer dan twijfelachtig.

Het is allemaal al zo dikwijls gezegd, maar het blijft onbegrijpelijk. Wat een oude man als paus Ratzinger bezielt, mag God weten. Voor de hele wereld is het waanzinnig, boosaardig, crimineel, mensonterend, schaamteloos, schandelijk.

In de aflevering van deze week stond op de laatste bladzijde een merkwaardig interview met de pastor van het ACW, de koepel van Christelijke Werknemersorganisaties, Jean-Paul Vermassen. Daarin wordt gewag gemaakt van een open brief, De kracht van vrije christenen samen. Je kan de tekst van het interview hier aanklikken: http://www.acw.be/content/view/2362/390, die van de open brief hier: http://www.acw.be/downloads/zingeving/de_kracht_van_vrije_christenen_samen._finaal.pdf.

De ondertekenaars zijn progressieve christenen. Zij zetten zich af tegen het pauselijk ultraconservatisme. Ze eisen een plaats op voor de leek in de kerk. Ze willen de kerk van binnen uit hervormen, volgens principes en krachtlijnen die naar voren kwamen in het Tweede Vaticaans concilie van de jaren ’60 van de vorige eeuw. Ze willen democratisch leiderschap. Ze roepen de christenen op om zich te verenigen in vrije gemeenschappen, ‘tot zolang het mogelijk is binnen de bedding van de Kerk’.

Het is een zeer moedige tekst, die me aangenaam verrast heeft. Het is zeker een ander geluid dan wat we dagelijks uit Rome en zelfs uit Mechelen horen. De ondertekenaars zijn geen piepjonge spring-in-‘t-velds, het zijn directeurs van scholen, bejaarde professoren, mensen uit het middenveld die belangrijke functies bekleden of bekleed hebben, geschoolde theologen, priesters, pastors, godsdienstleraars, mannen en vrouwen die zich hun leven lang actief hebben ingezet binnen de Kerk. Lees de tekst, het is echt wel de moeite en hij is nog kort ook.

Toch heb ik naast mijn sympathie voor dit initiatief (en voor de ondertekenaars, van wie een aanzienlijk aantal mij bekend is), ook enkele bedenkingen.

Zo spreken zij zich zeer negatief uit over het kerkelijk leiderschap in de laatste vijftig jaar. Dat zijn tevens de beste jaren van hun leven… Waarop hebben zij al die tijd gewacht? Meteen na het Concilie was duidelijk dat er geen grondige inhoudelijke verandering zou komen, iedereen wist dat de vernieuwing in Europa deerlijk en pijnlijk mislukt was, ook al keerde de voorganger de gelovigen niet langer de rug toe tijdens de Eucharistieviering. Misschien was het de recente beslissing van paus Ratzinger om weer de Tridentijnse (klik hier voor de verklaring: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=163) toer op te gaan, in zijn persoonlijke kledij maar ook theologisch, ideologisch, liturgisch en politiek en inderdaad weer Latijnse missen toe te laten en zelfs te propageren, ‘met de rug naar de kerk’.

En wat bedoelen ze met: binnen de Kerk zolang dat mogelijk is? Hoe ver zijn ze bereid te gaan? Zijn compromissen mogelijk? Zijn ze progressief of radicaal? Wat zijn vrije gemeenschappen, vrije christenen? Zij beroepen zich op het Evangelie, maar dat doet ook Rome, en de getuigen van Jehova en Intelligent Design en de rabiate fundamentalisten. Wat is hun ideologie? De teksten van Vaticaan II? Maar ook Rome beroept zich daarop… Wie zal uiteindelijk bepalen hoe het moet in die verenigingen? Het blijft allemaal heel vaag en onduidelijk.

Ze verwijzen ook naar Franciscus en naar de kerkgeschiedenis met vele pogingen tot vernieuwing. Maar precies de geschiedenis van Franciscus zou hen moeten op hun hoede doen zijn. Reeds tijdens zijn leven, maar zeker vanaf zijn dood in 1226 is de orde (van vrije christenen?) die hij gesticht had door interne twisten verdeeld en door de Kerk beurtelings bestreden en bevorderd, tot ze uitgegroeid was tot een wereldmacht met enorme bezittingen en invloed, met Franciscaanse pausen, kardinalen, bisschoppen en theologen, die tegenstanders en dissidenten bestreden met alle middelen, tot de inquisitie toe…

Ik ben benieuwd naar het vervolg van de open brief. En naar het lot van de ondertekenaars binnen de Kerk.

Wat een verschil met de mens! Een baby is totaal hulpeloos en sterft binnen de kortste keren als men er niet intensief voor zorgt, zoals helaas blijkt wanneer een wanhopige of verwarde moeder zo’n mensenkind weer eens achterlaat. Wij mensen moeten voor onze kinderen zorgen, vele jaren lang, voor ze zelfstandig kunnen leven, vanaf hun achttiende officieel, maar vaak nog heel wat langer. Sommige ouders kunnen het zorgen ook nadien niet echt laten, maar dat is een ander verhaal.

Een kind is afhankelijk van zijn directe omgeving. Het hecht zich daaraan, veel meer dan een eendenjong dat achter zijn moeder aanloopt. Kinderen herkennen hun moeder al na enkele dagen, aan de geur en aan al de andere indrukken die ze opdoen in die zeer intieme relatie. Op hun signalen van ongenoegen bij honger, natte luier, pijn, overdreven koude of warmte, tocht… volgt onmiddellijk soelaas. Het kind beheerst zo zijn omgeving: vraag en gij zult krijgen. Het is eenrichtingsverkeer. Kinderen zijn zelfs zo gebouwd dat ze bij normale mensen een soort euforische welwillendheid opwekken, gekenmerkt door het maken van bijna dierlijke geluiden en bewegingen en dat typische onzintaaltje dat jonge ouders steevast ontwikkelen in die tijd en dat wij nadien nog steeds gebruiken telkens we een baby in de armen gedrukt krijgen.

Dat meesterschap van het kind over de ouder blijft natuurlijk niet duren. We voeden onze kinderen op tot onafhankelijkheid. We stellen regels in, we reguleren de verwachtingen die zij in ons hebben: we zogen of voeden ze niet wanneer zij erom vragen, maar op gestelde uren; we knuffelen ze niet te veel, we leren ze hun slaap aan te passen aan de onze. Stilaan verleggen we de beslissing van hun almachtige kind naar de redelijke ouder, we stellen grenzen aan wat zij van ons mogen vragen. Voor het kind is dat een moeilijke periode: de ouders zijn niet meer honderd procent ten dienste van het kind, ze komen niet onmiddellijk gelopen, ze laten het kind al eens wachten, huilen. Het kind leert dat het niet de meester van zijn omgeving is, het leert rekening houden met de ouders, met de eisen van de andere kinderen. Het leert ook zichzelf behelpen op allerlei gebieden, het zoekt surrogaten, vervangmiddelen voor de allround service van de moeder. Het kind gaat op ontdekkingstocht in de wereld.

Aanvankelijk is dat niet meer dan de huiskamer, dan stilaan het hele huis, de tuin, de buurt. De andere mensen die het ontmoet zijn eerst de gezinsleden, dan de ruimere familie, de buurt… Vanaf het eerste schoolgaan is er een ingrijpende verruiming die niet meer zal ophouden tot aan het pensioen, wanneer de wereld zich stilaan weer sluit en de grenzen dichterbij komen, tot de laatste dag, wanneer onze geliefden rondom ons bed staan, maar we onherroepelijk alleen en in totale afhankelijkheid, zoals bij de geboorte, het wondere geschenk van het leven weer afgeven en in het niets verdwijnen.

Mensen leven samen. We zijn vandaag met zijn 6.766.085.787en op deze wereld en het is zo goed als onmogelijk om te leven zonder contact, op de ene of andere manier, met een groot deel van de anderen. Dat is zo als je lid bent van een primitieve stam in het Amazonegebied (met een tv crew om je laatste restje primitiviteit te filmen, natuurlijk), of een lid van de eerste, tweede, derde of vierde wereld. De mens is een zooön politikon, een wezen dat in gemeenschap leeft. De mens is niet gemaakt om in eenzaamheid en afzondering te leven. Maar dat gezamenlijk bestaan verloopt niet zonder moeilijkheden, verre van, onze geschiedenis getuigt op vaak gruwelijke manier van ons vallen en opstaan, dat we kunnen vergelijken met het leren lopen van een peuter, maar dan over een periode van ten minste tienduizend jaar.

Nog indrukwekkender is het totale aantal gelezen bladzijden: 100.000! Elke keer dat iemand een specifieke tekst aanklikt, tikt de teller aan. Ik heb mijn blog zo ingesteld dat je enkel de tien meest recente teksten te zien krijgt; als je die allemaal leest, telt dat niet als tien bladzijden maar als één, want veel bezoekers blijken vaste klanten te zijn van hun favoriete blogs en andere websites en die hebben dus een deel van de teksten al eerder gelezen. Het is een vrij sluitend systeem om vervalsingen te vermijden, al is het maar een indicatie, natuurlijk.

In de algemene rangschikking sta ik al een hele tijd in de top 50, nu zelfs op de 38^ste plaats. In de afdeling Cultuur neem ik op hardnekkige wijze de tweede plaats in, de eeuwige tweede, zoals Joop Zoetemelk en Raymond Poulidor.

Als je bedenkt dat de meeste van mijn teksten nu niet bepaald gemakkelijk, ontspannend, kort, vermakelijk of volks zijn, dan prijs ik mij gelukkig met de vele belangstellende lezers en lezeressen. Ik schrijf in de eerste plaats voor mezelf, omdat ik het niet kan laten. Maar ik zou liegen als ik zou gaan beweren dat het aantal bezoekers mij onverschillig laat! Anderzijds is het niet zo dat ik mij afvraag: waarin zouden mijn lezers geïnteresseerd zijn? Of: met welke teksten kan ik meer lezers lokken?

Nee: ik bespreek de boeken die ik lees, de muziek die ik beluister; ik geef commentaar bij belangrijk nieuws; ik zoek naar de oorsprong en betekenis van woorden, gezegden, spreuken, gebruiken; ik mijmer over het leven en de dood, over liefde of het gebrek daaraan, over God of een leven zonder, over de tijd, kalenders, klokken; ik schrijf al eens een gedicht of een kortverhaal, ik vertaal van anderen. Mijn teksten vormen een weerslag van mijn leven als gepensioneerde en dat is ook de reden waarom ik gebruik maak van Seniorennet; ik wil bij deze gelegenheid nogmaals de medewerkers danken voor hun goede zorgen. Zij bewijzen ons een grote dienst.

Nu we deze indrukwekkende kaap genomen hebben, zal het even duren voor we nog eens stilstaan bij de statistieken, eens je de 100.000 bereikt hebt kan je nog moeilijk staan juichen over 5.000 meer of minder… Misschien als we de 100.000 unieke bezoekers halen?

Geachte lezer, lieve lezeres (of vice versa als je dat verkiest), dank voor je bezoek, vooral als je een trouwe klant bent. Het doet me telkens plezier als je me een seintje geeft, een teken van leven, een blijk van waardering of afkeuring, een opmerking, een correctie, een vraag om verduidelijking: je bent altijd welkom en een antwoord krijg je zeker!

Vriendelijke groet,

Karel

Socialisten zijn voorstanders van dergelijke algemene afspraken. Vetrekkend van de overtuiging dat alle mensen gelijk zijn, willen ze zoveel mogelijk universele voorzieningen. Het geld daarvoor komt van de belastingen, want de Staat mag het geld dan al letterlijk drukken, er kan toch maar zoveel uitgegeven worden als er opgehaald is, de begroting moet in evenwicht zijn, de tering naar de nering. De Vlaamse socialisten gaan naar de verkiezingen met de eis of de belofte dat iedereen naar een rusthuis kan als dat nodig is en dat hij of zij niet meer hoeft te betalen dan het pensioen. Nog een voorziening die universeel gemaakt wordt, op kosten van de Staat, dus van de gemeenschap, dus van elk van ons.

Als we om ons heen kijken, dan is de rol van de Staat wel bijzonder groot geworden. We zijn nog niet in een totalitair regime, waar de Staat alles is, waar er geen persoonlijk eigendom is, waar iedereen werknemer is van de Staat en waar er geen echte persoonlijke vrijheid meer is, maar het is toch al erg moeilijk om een domein te vinden waar de Staat zich niet intens mee bemoeit. Wij mogen bijvoorbeeld wel denken dat enkel het openbaar vervoer een staatsinstelling is, maar het niet-openbaar vervoer, met de individuele automobilist en de trucker, zijn niet denkbaar zonder de massale investeringen van de Staat in wegen, bruggen, tunnels, verkeersregeling &c.

De Staat voorziet in de basisbehoeften van iedereen, niemand hoeft ten onder te gaan in onze welvaartsmaatschappij. De sociale samenleving die wij kennen lijkt een paradijs, ook voor migranten, die in dichte drommen naar hier komen. Maar zij heeft ook haar keerzijde. Een mens krijgt op den duur de indruk van geleefd te worden in plaats van zelf te leven. Sommigen, niet toevallig vooral de sterksten, voelen zich niet goed in de geleide markteconomie, die ze als een belemmering beschouwen. Zij zijn ervan overtuigd dat zij het beter kunnen op hun eentje. Ze hebben geen sociaal vangnet nodig, geen beveiligd en gegarandeerd bestaan. Zij zijn ervan overtuigd dat de Staat op overdreven wijze tussenkomt in ons bestaan en dat de gevolgen daarvan desastreus zijn. Het Staatsapparaat is log en niet efficiënt, staatsambtenaren zijn lui en dom. Bovendien kweekt een bemoederende Staat ook zwakke kinderen: van de wieg tot het graf kunnen ze een beroep doen op de gemeenschap, zonder ooit zelf enig risico te moeten lopen, zonder initiatief te moeten nemen. Men is verzekerd voor alles, er kan niets verkeerd gaan. Bovendien is de verleiding zeer groot om zich te wentelen in de sociale voorzieningen, om maximaal te profiteren van al de universele voorzieningen, om meer uit het systeem te halen dan men er zelf in steekt.

De liberale gedachte vertrekt van de mens als vrij individu, dat in de confrontatie met de wereld vaardigheden en wilskracht ontwikkelt en zo in staat is, niet alleen om te overleven, maar om zelfs een vooraanstaande positie in te nemen. Dat individu neemt geen vrede met wat de welvaartsmaatschappij aanbiedt, het wil meer en beter en is bereid zich daarvoor meer dan matig in te zetten. De liberale ideologie stelt dat de welvaart niet tot stand komt door een passief leven binnen de sociale voorzieningen, maar door actief ondernemen. Niet de werknemers richten fabrieken op, maar de ondernemers. De economie kan niet zonder het initiatief, de ondernemingslust, de kennis, de bereidheid om risico’s te nemen, het leiderschap van de individuele ondernemers.

Maar ook de liberale ideologie heeft haar negatieve kanten. Een liberaal die hard werkt, wil ook goed genieten. Ondernemers zijn niet tevreden met het loon van een arbeider, met een fiets of een eenvoudige wagen, met een vakantie aan zee in een verblijf van de mutualiteit of de vakbond, met een confectiepak of massaproductieschoenen. De excessen van het kapitalisme zijn bekend: de uitbuiting van de arbeiders in de 19^de eeuw, de periodieke crashes van de 20^ste en ook nu weer de ineenstorting van de vrije markten. Wat de rijken der aarde aan luxe bijeengaren is wraakroepend.

Vandaar dat althans in West-Europa een middenweg gezocht en gevonden is, die zich moeizaam slingert tussen socialisme en liberalisme; die de beide systemen tempert en de excessen vermijdt; die de werknemers aanzet om mede de bedrijven en instellingen te runnen en die de ondernemers enige bescheidenheid oplegt. Hier bij ons kijkt men niet met bewondering of afgunst naar de meest succesvolle ondernemers en de rijkste families, maar met een ernstige, ietwat verwijtende blik. Het is niet ethisch om te veel geld te (willen) verdienen, het slijk der aarde maakt de handen vuil. Je wordt niet rijk door met je handen te werken, door een loon te trekken. Arbeid adelt, maar de adel arbeidt niet. Rijkdom is louche, verdacht. Met je rijkdom te koop lopen is misplaatst. Ondernemers moeten zich ook sociaal engageren, ze mogen zich niet beter achten dan hun werknemers.

Aan de uiterst linkse rand van het politieke spectrum vinden we marxistische en zelfs anarchistische groepen die de communistische idealen trouw blijven. Dan volgen de socialisten, die de laatste jaren sterk naar het centrum zijn opgeschoven, dat wil zeggen dat ze een sterke staat willen, maar geen totalitaire of zuiver corporatistische, dat ze ruimte laten voor de individuele vrijheid van de werknemers én de ondernemers en de beoefenaars van de vrije beroepen. Aan de rechterzijde, maar eveneens dicht bij het centrum, vind je de gematigde liberalen, die ingezien hebben dat ondernemen niet voor de massa is en dat sociale voorzieningen onmisbaar zijn. In Vlaanderen is er eigenlijk geen extreem liberale, onbeschaamd kapitalistische beweging meer. De extreme rechterzijde wordt sinds dertig jaar ingenomen door een partij die gebaseerd is op nationalistische, racistische en andere exclusieve principes. Het Vlaams Belang wil ongeveer het zelfde als de centrumpartijen, maar zij willen dat niet voor iedereen, zonder onderscheid van afkomst, ras en huidskleur, geslacht, religieuze overtuiging, seksuele voorkeur of wat dan ook, nee: zij willen het voor Vlaamse, liefst heteroseksuele mannen, min of meer katholiek, uit de lagere middenklasse. Zij willen het niet voor niet-Vlamingen en zeker niet voor niet-Europese vreemdelingen, niet voor holebi’s, niet voor bewust alleenstaande moeders, niet voor Moslims en andere ‘vreemde’ godsdiensten, niet voor vrijzinnigen, volksvreemde kunstenaars… Daardoor plaatsen zij zich buiten de democratie, die intrinsiek openstaat voor alle mensen, een exclusieve democratie is een contradictio in terminis, een vloek. Ook socialisme en liberalisme in de ideologische betekenis zijn essentieel universeel, open op de hele wereld. Men kan zich niet ethisch noemen indien men sommige mensen uitsluit. Een partij zoals de NVA valt dan weer niet onder die banvloek: zij sluit niemand uit, maar wenst enkel een einde te stellen aan de kunstmatige, onnatuurlijke en opgelegde Belgische staatsstructuur, om een volwaardige solidariteit te betrachten met alle partners, ook Wallonië, binnen de Europese Unie. Lijst De Decker zoekt nog naar een identiteit, maar lijkt zich tussen liberalen en de NVA te wringen.

Wie we niet vermeld hebben: de CD&V, de katholieken. Zij bevinden zich volop in het centrum, met uitschieters naar centrumrechts en centrumlinks. Historisch gezien steunen zij op het brede katholieke middenveld, maar ook op de katholieke arbeidersbewegingen en op de katholieke werkgevers. Vroeger waren zij verbonden in een katholieke zuil door het geloof, met de steun van de kerk. Nu zowel die kerk als dat geloof problematisch onbeduidend geworden zijn, kan men zich terecht afvragen wat hen bindt en af en toe zijn er ook slaande ruzies tussen de fracties. In de voorbije verkiezingen was het vooral de arbeidersbeweging die naar voren trad, omdat die nu eenmaal de meeste kiezers kan mobiliseren. Het succes was echter vrijwel uitsluitend te danken aan een krachtig Vlaams eisenprogramma, gesymboliseerd door een kartel met NVA, de Vlaamse nationalisten.

Ook Groen, met of zonder !, hebben we nog niet vermeld. Het is een nogal vreemde groep van vaak verstandige en bezielde mensen, met een uiterst waardevol gedachtegoed, maar niet altijd met veel politiek doorzicht. Er zijn sterke fundamentalistische krachten aanwezig, die voor onverkoopbare standpunten zorgen en die gematigde milieubewuste kiezers afschrikken. Ook een hardnekkig Belgicistisch en zelfs anti-Vlaams trekje is sommigen niet vreemd. Eigenaardig.

Het wordt moeilijk kiezen. Bij de vorige verkiezingen heb ik, zoals steeds, voor een partij gestemd die serieus achteruitging: de liberale VLD; dat was ingegeven door een gematigde sympathie voor hun boegbeeld, Guy Verhofstadt, een politicus die boven het locale gewoel uitsteeg. Op dit ogenblik zou ik het verdomd niet weten.

Neem nu een traditionele partij als de socialisten. Zij vetrekken van de overtuiging dat alle mensen gelijk zijn, maar niet gelijk behandeld worden en dat vinden ze onrechtvaardig.

Zijn alle mensen gelijk? Natuurlijk niet: er zijn er geen twee die identiek zijn. En we willen ook niet identiek zijn: we proberen allemaal onze persoonlijke voorkeur te volgen, een eigen identiteit uit te bouwen, een individu te zijn. Als iemand op een feestje komt en hij of zij merkt dat iemand anders precies de zelfde kleren draagt, is dat een uiterst vervelend moment. En zo is het op velerlei vlakken: we houden er niet van om niet origineel te zijn.

Dat kan dus niet de gelijkheid zijn die de socialisten bedoelen. Het gaat duidelijk over iets anders, iets dat we gemeenschappelijk hebben. Uiteindelijk kan dat niets anders zijn dan dat we allemaal mensen zijn, dat er geen verschillende soorten van mensen bestaan, dat iedereen die mens is niet wezenlijk verschilt van een andere, hoe sterk verschillend zijn of haar omstandigheden ook mogen zijn.

Dat is geen open deur instampen: gedurende het grootste gedeelte van onze geschiedenis was vrijwel iedereen overtuigd van het tegendeel. De blanken wisten met zekerheid dat de andere rassen inferieur waren en dus bijvoorbeeld als slaven konden behandeld worden of zelfs gewoon uitgemoord. De adel had ongeveer dezelfde opvattingen over wie niet uit nobele familie geboren was. De rijken meenden dat zij ver boven de armen stonden en dat die verhoudingen moesten in stand gehouden worden. Sommige intellectuelen vonden dat slechts een klein gedeelte van de mensen in staat was tot zelfstandig helder denken. Religieuze leiders voelden zich geroepen om de massa’s tot betere gevoelens en een deugdzaam leven te brengen en als dat niet lukte ook strenge straffen op te leggen. Militaire leiders vonden dat zij het recht hadden om andere mensen massaal de dood in te jagen. En ga zo maar door.

Het is nog niet zo lang dat wij stilaan van het tegendeel overtuigd geraakt zijn. Het is vooral door te zien hoe het niet moest, dat er verandering gekomen is en de twintigste eeuw heeft ons meer dan voldoende afschrikwekkende voorbeelden gegeven. De adel had al een serieuze verwittiging gekregen met de Franse Revolutie en in vele landen was dat meteen ook hun einde. Maar ook vandaag nog zijn er mensen die het erfelijk koningschap verdedigen, een extreme vorm van denken in termen van ongelijkheid: niet iedereen kan koning worden, je moet de zoon of in het slechtste geval de dochter van een koning zijn, en dat is dan, naast een noodzakelijke, ook een voldoende reden. Er zijn nog steeds racisten en vreemdelingenhaters, religieuze leiders die rechtstreeks van God vernemen hoe het moet, dictators die lak hebben aan de verzuchtingen van hun volk, militairen die menen dat hun ondergeschikten offers moeten brengen…

Maar er zijn nu mensenrechten die universeel erkend én afdwingbaar zijn, al lukt dat nog niet overal in de praktijk. Over die rechten, die voor iedereen gelijk zijn, moeten de socialisten het hebben. Het is immers niet denkbaar dat zij een wereld zouden voorstaan waarin iedereen werkelijk gelijk is, identiek: dat zou een zeer saaie boel zijn en pogingen daartoe in communistische systemen zijn altijd deerlijk mislukt. Het socialisme verdedigt dus die rechten waarop iedereen aanspraak kan maken, zonder onderscheid des persoons. Het maakt niet uit wat je huidskleur is, je taal, je geslacht, je afkomst, je rijkdom, je leeftijd, je godsdienst &c.

Het partijprogramma van de SP.A zegt dat zij als enige partij het principe van de gelijkheid verdedigen en dat de andere partijen dat niet kunnen opeisen zonder zichzelf te verloochenen. Krasse taal en weinig waarschijnlijk: welke partij zou het aandurven om de universele verklaring van de rechten van de mens naast zich neer te leggen?

Ze moeten het dus toch over iets anders hebben, maar wat?

Het is niet meteen duidelijk uit de teksten op hun website, maar ik vermoed dat het hierom gaat.

Men kan er niet om heen dat er verschillen zijn tussen de mensen, ook al hebben ze dezelfde rechten. Er zijn nu eenmaal mensen die meer hebben dan andere: meer geld, scherper verstand, betere opleiding, meer ervaring, meer talent, beter voorkomen, rijker taalgebruik; sommigen leven in meer beschaafde streken, met een beter politiek en sociaal stelsel; sommigen beschikken zelfs over beter genetisch materiaal, waardoor ze beter bestand zijn tegen ziekte. We kunnen er niet om heen: de levensverwachting en de levenskwaliteit van al die gelijke mensen verschilt enorm. Tussen Mexico en de Verenigde Staten is er enkel een kunstmatige grens, maar een hemelsbreed verschil, waardoor talloze Mexicanen van de ene kant naar de andere willen.

De socialisten zijn tegen die verschillen en willen er iets aan doen. Zij vinden het onrechtvaardig dat in de praktijk de welstand ongelijk verdeeld is, ook al zijn de rechten gelijk. Maar ook zij hebben geleerd uit de communistische experimenten. Zij vinden dat de welstand niet al té ongelijk verdeeld mag zijn. In de V.S. is de verhouding tussen het gemiddelde loon en dat van de top CEO’s 1:475. In Europa is dat ‘slechts’ ongeveer 1:25. Hier verdient een baas nog altijd zoveel als 25 van zijn werknemers, maar dat is een serieus pak minder dan mensen die 475 keer zoveel verdienen als de gemiddelde werknemer. De gelijkheid die de socialisten willen, moeten we in die richting zoeken: er mag gerust wat ongelijkheid zijn, maar niet teveel. Voor een aantal zaken mag er zelfs helemaal geen verschil zijn, vinden ze: het openbaar vervoer moet voor iedereen beschikbaar zijn en mag voor de ene niet duurder zijn dan voor de andere. Evenzo voor de elementaire gezondheidszorg, het basispensioen, de werkloosheidsuitkering, het kindergeld… Door die domeinen in handen van de Staat te geven, kan men ervoor zorgen dat er een gelijke verdeling is van de elementair geachte goederen of diensten.

En dan gaan ze nog een stap verder. Met het geld van de belastingbetaler willen ze ook bepaalde ongelijkheden bestrijden. Iemand met een ziekte of handicap moet extra steun krijgen, om althans een gedeelte van zijn ongelijkheid te compenseren. Iemand die in armoede leeft, betaalt minder belastingen en krijgt meer uitkeringen. Men doet zo aan een vorm van positieve discriminatie. Als allochtone jongeren minder kansen krijgen op de arbeidsmarkt, dan gaat men programma’s opstarten om daaraan te verhelpen. Als oudere werknemers niet meer aan de bak komen, dan gaat men hun aanwerving aantrekkelijker maken voor de werkgevers. Men gaat aan de bedrijven zelfs quota opleggen: zij moeten een bepaald aantal van die of die soort werknemers hebben, of zij worden daarvoor gesanctioneerd.

Men vertrekt van de grondregel dat iedereen gelijk is. Dan stelt men vast dat in de praktijk een grote ongelijkheid bestaat. Men vindt dat onrechtvaardig en probeert dat te veranderen. Dat gebeurt via ingrepen door de Staat: regelgeving en belasting. Het parlement, of de regering zullen beslissen hoe het belastingsgeld herverdeeld wordt, welke regels uitgevaardigd worden om de maatschappij te hervormen. In een socialistisch systeem is de Staat het middel om de welstand zo goed mogelijk, rechtvaardig te verdelen en de politiek beslist.

Dat is wellicht het grote verschil met andere partijen en vooral met die ene partij, de liberalen. Dat zijn de traditionele tegenstanders van staatsinmenging: zij vinden dat er zo weinig mogelijk Staat moet zijn, dat men de burgers zelf moet laten beslissen over hun eigen lot. Maar daarover meer in een volgende aflevering.

Een attente en vriendelijke lezer maakte mij attent op de Nederlandse vertaling van dit boek toen ik hier een ander, meer uitgebreid boek van Sam Harris besprak, je kan dat hier nalezen: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=233644. De vertaling gaat onder de titel: Brief aan een christelijke natie. Het geloof op de proef gesteld, uitg. AP.

Dit is meer een pamflet dan een boek, je kan het vergelijken met dat van Anne Provoost, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=235177.

Ik kan over de inhoud van dit ophefmakende boekje niet veel meer zeggen dan wat ik over zijn eerder boek schreef; ook nu heb ik de meest ernstige bezwaren tegen zijn pleidooi voor experimenten met embryonale stamcellen en tegen zijn vergoelijking van abortus. Ik meen dat hij daarmee het atheïsme geen diensten bewijst, noch een onder vrijzinnigen algemeen aanvaard standpunt verdedigt. Ik verwijs hierbij naar wat ik schreef over ‘het minste van twee kwaden’; Harris zegt letterlijk dat abortus een veel ‘minder’ kwaad is dan veel ander menselijk lijden: If you are worried about human suffering, abortion should rank very low on your list of concerns (p. 37).

Dit is een onvergeeflijke morele dwaling. Het is niet omdat er erger of vaker voorkomend lijden is dan abortus (en daarover kan men dan nog gerust van mening verschillen, want wat zijn de normen waaraan je dat gaat meten?), dat abortus niet te allen prijze moet vermeden worden. Dat gebeurt het best door een degelijke seksuele opvoeding, die begint op zeer jeugdige leeftijd, in het gezin en op school en eventueel in de jeugdbeweging. Daarbij moet voldoende nadruk gelegd worden op de betekenis en de hoge waarde van seksualiteit voor de gehele mens, die ongetwijfeld veel breder en dieper is dan het kortstondig zuiver lichamelijk genot van het orgasme. Maar men zal uiteraard niet kunnen voorbijgaan aan de risico’s van het onvermijdelijk jeugdig experimenteren en dus zullen voorbehoedsmiddelen geredelijk beschikbaar en degelijk toegelicht moeten worden.

Abortus is en blijft een bijzonder brutale ingreep op het leven, op welk ogenblik na de conceptie dan ook, zowel voor de foetus als voor de ouders en de betrokken families. Elke banalisering ervan is een verwerpelijke ontluistering van de menselijke waardigheid en integriteit. Het moet onze bedoeling blijven om abortus enkel te aanvaarden in extreme menselijke noodsituaties en die dan op een veilige en begeleide, humane manier te laten uitvoeren in gespecialiseerde centra. Voldoende aandacht moet ook gaan naar de mogelijkheid om ongewenste zwangerschappen toch te laten doorgaan met het oog op adoptie kort na de geboorte; ikzelf ben niet overtuigd van deze oplossing en ik meen dat er geen morele of religieuze dwang of druk mag uitgeoefend worden op de betrokken ouders, maar ik vermoed dat het in bepaalde gevallen voor hen verkieslijk kan zijn daarvoor te opteren.

Deze beide zeer controversiële en tevens totaal misbare standpunten van Harris ontsieren een betoog dat overigens wellicht overtuigend kan zijn voor een aantal mensen die zich ook daarzonder al vragen stellen over hun geloof, en wie doet dat niet?

Na lezing van dit bestsellende pamflet ben ik van mening dat het al het/de poeha in vooral de Engelssprekende media absoluut niet verdient. Ik durf zelfs zo ver te gaan hier onvervaard te stellen dat je op deze bescheiden website waarschijnlijk even overtuigende, verdedigbare en af en toe zelfs meer evenwichtige standpunten over de vraag naar God en de plaats van religie in de maatschappij en in het leven van het individu kan lezen. En ik verdien er geen cent mee, en dat vind ik best.