Emeritus professor Herman De Dijn signaleerde ons enige tijd geleden al het verschijnen van de tweede aflevering van het Tijdschrift voor Filosofie, jaargang 74, 2012. Het gaat om een themanummer, gewijd aan Spinoza. In feite betreft het de bijdragen van het colloquium 'Spinoza and Hume on Religion' gehouden op het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte - K.U. Leuven op 16-17 oktober 2008 ter gelegenheid van het emeritaat van Professor De Dijn. De bijdragen over Hume zijn verschenen in het Hume-nummer van het Tijdschrift voor Filosofie 72:3 (2010); de bijdragen over Spinoza in het Spinoza-nummer 74:2 (2012).

Een abonnement op het Tijdschrift voor Filosofie (ongeveer 800 blz.) kost € 60 per jaar, studenten betalen halve prijs, voor België en Nederland. Daarbuiten is het € 75. Er wordt niet vermeld of losse nummers te koop zijn; even telefoneren naar Uitgeverij Peeters leerde me dat dit zonder meer kan, de prijs is € 20 per los nummer. Het abonnement geeft ook toegang tot de online digitale versie. Daar kunnen afzonderlijke artikels ‘aangekocht’ worden, € 14 per artikel (dus niet per nummer!). Als je dus het themanummer digitaal wil aanschaffen, kost je dat 11 x 14 = 154 euro; ook de inleiding door professor De Dijn (twee bladzijden) kost je 14 euro.

Personeel en studenten van de Leuvense universiteit hebben binnen het universitair netwerk gratis toegang tot de digitale versie, maar niet van thuis uit. Men kan dus in de bibliotheken inloggen en de pfd-files downloaden voor eigen gebruik, ook door ze af te drukken. Dit is ook mogelijk in andere universiteiten en instellingen, die een institutioneel akkoord hebben met uitgever Peeters.

In de bibliotheek van het Hoger Instituut Wijsbegeerte in Leuven, waar de redactie van het tijdschrift gevestigd is, is er één exemplaar van het tijdschrift aanwezig; het kan niet ontleend worden. Fotokopiëren kan, binnen de gebruikelijke perken.

Het weze me vergund bij dit alles enkele persoonlijke kanttekeningen te maken.

Toen ik enkele weken na de mededeling van em. professor De Dijn het betrokken nummer van het tijdschrift wou inkijken, bleek het nog steeds niet voorhanden. Ondertussen is het er wel. Maar zoals gezegd, het kan niet ontleend worden. Dat begrijp ik, maar ik begrijp niet waarom er geen tweede exemplaar is, dat gewoon als ‘boek’ in de rekken staat en dat wel kan ontleend worden. Ongetwijfeld beschikt de redactie over ten minste één (gratis) extra exemplaar van haar eigen tijdschrift dat ze in haar eigen bibliotheek zou kunnen aanbieden. Het verbaast me dat niemand daaraan gedacht heeft. Ik deed een suggestie in die zin aan de vriendelijke bediende aan balie, maar zonder veel succes.

De prijs van € 14 per artikel voor de digitale versie is ronduit exorbitant. Ik kan me niet voorstellen dat iemand daar zoveel geld voor over heeft, ik althans niet. Dat is jammer, want nu dwingt men de geïnteresseerde lezer om andere en veel ingewikkelder wegen te bewandelen. Veelal zal dat neerkomen op het kopiëren van de betreffende bladzijden in de bibliotheek van het HIW of de plaatselijke of dichtstbijzijnde universiteit, terwijl een druk op de download knop zou volstaan. Wie gratis toegang heeft kan dat wel, op de eigen laptop, of op een USB-stick of via mail naar het eigen adres van op de publieke pc’s in de bib.

Men wordt dus gedwongen om via quasi middeleeuwse kopieerpraktijken de onredelijk hoge kost van de digitale kopie te omzeilen. Een kopieerkaart kost € 1 voor 20 kopies; je kan twee bladzijden op één kopie krijgen. Een artikel van 20 bladzijden in het tijdschrift kost je dan een halve euro…

Mijn tweede opmerking betreft de tijd die verlopen is tussen het colloquium (2008) en het verschijnen van de teksten (2012). Dat is een wel zeer lange periode. Daarvoor kunnen allerlei redenen ingeroepen worden, maar ik kan er geen bedenken die overtuigt. Als het mogelijk is om de opnames van de Koningin Elisabethwestrijd binnen de week na de finale in mooie cd-boxen in de winkel te hebben, dan moet het toch zonder meer ook technisch mogelijk zijn om de teksten van de referaten van dit colloquium ’s anderendaags online aan te bieden. Maar neen: men verkiest om ze vier jaar na datum te publiceren in een klassiek ‘papieren’ tijdschrift dat zo goed als ontoegankelijk is voor wie niet aan een universiteit verbonden is, en ook pas dan een digitale versie ter beschikking te stellen mits het betalen van een onredelijk hoge prijs.

Dergelijk uitstel is niet ongebruikelijk, dat vernemen we ook uit andere bronnen, ook van auteurs die daarover gefrustreerd zijn. Bibliotheken klagen erover dat de prijzen voor digitale content de laatste jaren meer dan verdubbeld zijn.

Ik wil daarom hierbij een dringende en plechtige oproep doen tot iedereen die in ons taalgebied met Spinoza bezig is om zich te bezinnen over die aftandse manier van communicatie. Tevens bieden wij hierbij aan iedereen die over Spinoza wil schrijven de gelegenheid om zijn of haar teksten onmiddellijk te publiceren op onze website, zonder enige kost voor de auteur of de lezers. Wij zijn zelfs bereid om, in de mate van onze mogelijkheden, teksten uit het Engels en het Frans te vertalen naar het Nederlands, eveneens volkomen gratis. En dat alles zonder reclame of sponsoring.

Ik weet dat er allerlei redenen zijn om de traditionele kanalen te volgen: tijdschriften, verslagboeken van colloquia, monografieën en verzamelwerken. Die redenen hebben echter meestal niets te maken met de essentie van de zaak, namelijk de kennisoverdracht over Spinoza. Met onze moderne middelen publiceren wij nog altijd in een formaat dat in niets verschilt van wat Plantijn destijds zo meesterlijk deed in Antwerpen. Statistieken tonen aan dat een artikel in een wetenschappelijke publicatie gemiddeld één keer, je leest het goed, één keer wordt gelezen.

Wordt het dan geen tijd dat wij voor ons discours over Spinoza radicaal kiezen voor de snelle, economische en milieuvriendelijke nieuwe media en voor een volkomen gratis uitwisseling van ideeën?

Karel D’huyvetters

De meesten van ons zijn vertrouwd met de afbeelding van Spinoza, zoals ze ook gedeeltelijk op deze site prijkt. Ze komt uit de oorspronkelijke uitgave van de Opera Posthuma en gaat vergezeld van dit Latijns versje, volgens Meinsma van de hand van Johannes Bouwmeester:

Benedictus de Spinoza

Cui natura, Deus, rerum cui cognitus ordo,

Hoc Spinoza statu conspiciendus erat.

Expressere viri faciem, sed pingere mentem

Zeuxidis artifices non valuere manus.

Illa viget scriptis, illic sublimia tractat :

Hunc quicumque cupis noscere, scripta lege.


 

Volgens Thomas Carson Mark, A Unique Copy of Spinoza's Nagelate Schriften, Journal of the History of Philosophy, Volume 13, Number 1, January 1975, pp. 81-83 | 10.1353/hph.2008.0642, was oorspronkelijk ook in de Nagelate Schriften dit Latijns vers afgedrukt en was het in zijn exemplaar overplakt met een los stukje papier met daarop een Nederlands versje gedrukt. In een ander exemplaar is de Latijnse tekst er helemaal uitgesneden en vervangen door de Nederlandse. Ook toen al copy & paste…

Meinsma voegt inderdaad aan de Latijnse tekst, zoals hij schrijft, in het Hollandsen, die Nederlandse tekst toe die je hieronder vindt:

Dit is de schaduw van Spinoza’s zienlijk beelt,

Daar ’t gladde koper geen sieraat meer aan kon geven;

Maar zijn gezegent brein, zo rijk hem meêgedeelt,

Doet in zijn schriften hem aanschouwen naar het leven.

Wie ooit begeerte tot de wijsheid heeft gehad,

Hier was die zuiver en op ’t snedigste gevat.

We vinden die Nederlandse versie met het portret ook als een aparte gravure, dat leid ik althans af uit een bijschrift bij de afbeelding in Wiep van Bunge, Filosoof van de vrede. De Haagse Spinoza, 2008, blz. 22.

In het manuscript van de Korte Verhandeling van de hand van J. Monnikhoff, is datzelfde portret met het versje in het Latijn dat we in de Opera Posthuma aantroffen, mee ingebonden. Nog meer knippen en plakken dus. Hopelijk de losse gravure, en niet eentje uit een daartoe, horresco referens, gekannibaliseerd exemplaar van de Opera Posthuma…

Die Latijnse tekst wijkt zoals we kunnen zien echter behoorlijk af, pace Meinsma, van de Nederlandse. Ik vertaal het Latijn hier zelf, want een min of meer getrouwe Nederlandse vertaling heb ik tot mijn verwondering niet kunnen vinden.

Benedictus de Spinoza

die de natuur, God en de ordening der dingen kent

om zijn standpunt was Spinoza wijd en zijd bekend

Wel om zijn gelaat uit te beelden met talent

maar voor het schilderen van zijn verstand

volstaat zelfs niet Zeuxis’ kunstvaardige hand

Zijn verstand leeft in wat hij heeft geschreven

en hoe hij daarin het sublieme betracht

wie het ook hem te leren kennen is gegeven,

vindt door hem te lezen diepe kracht.

In zijn hertaling van de KV geeft Rikus Koops een andere Nederlandse versie, die in het manuscript staat in de hand van Johannes Monnikhoff:

Hier schaduwd ons de konst in prent Spinoza’s wezen;

en beeld ’s Mans diep gepijns in ’t zeedig troni af:

Terwijl de vrugt zijns geest, en ’t geen ’t vernuft hem gaf

Best word gekend van hun die zijne Schriften leezen.

Anders.

Deez’ Prent toond, net geschetst na ’t Leeven,

Spinoza’s Joodsch en zedig weezen.

Wij vinden nog een andere, heel wat minder vleiende tekst bij W. Goeree, Benediktus de Spinoza. (De kerkelyke en weereldlyke Historiën; uyt d’Aal-ouwde Aardbeschryving en Uytgezogte Gedenk-Penningen opgehelderd ... 1705. Tweeden druk, Nu gevolgt na het onvervalst Exemplaar, van wylen den Autheur, en nooyt te vooren in diervoegen uitgegeven geweest. Te Leyden , By Johannes Abkoude, Boekverkooper in de Kloksteeg by de Academie 1730. 4to. pp. 664—677.) Met Spinoza’s portret in houtsnede en bericht aangaande zijn leermeester Frans van den Ende. Het portret heeft de onderschriften :

Zie hier Spinosaas tronie beeld,

Waar in de Jood na 't leeven speeld ;

En in 't gelaat een zeedig weezen ;

Maar die zyn Schriften komt te leezen :

Vind in 's mans grond, hoe schoon vernist,

't Afdrukzel van een Afgodist.

Met dank aan Jacques Quekel voor zijn gretige hulp bij het zoeken naar enige orde in deze chaos.

Spinoza: een bibliografische inleiding

met bijzondere aandacht voor oorspronkelijk Nederlandstalige en recente werken.

Kennismaken met Spinoza doe je misschien het best door een goede biografie te lezen.

De beste moderne biografie is die van Steven Nadler, Spinoza. A Life, Cambridge UP, 1999, xiii + 407 pp., notes, bibliography, index, ISBN 0521002931, ongeveer € 25.

De Nederlandse vertaling: Spinoza, Olympus, 2005, 535 blz., ISBN 978 904670021 1 blijkt helaas uitverkocht en is zelfs tweedehands moeilijk te vinden. Ongetwijfeld vind je een exemplaar in je plaatselijke bibliotheek. Bij de Slegte is het boek recentelijk weer online te koop aangeboden.

Veel minder interessant is Margaret Gullan-Whur, Spinoza. Een leven volgens de rede (Vertaald door Jabic Veenbaas et alii), € 29,95, 2001, Uitgeverij Lemniscaat ISBN: 9789056372712, 429 pagina's, gebonden. Je vindt het (terecht) in de ramsj en tweedehands voor weinig geld, ook in het oorspronkelijke Engels.

Inleidingen op het leven en werk van Spinoza zijn er legio, oudere en meer recente. De boekjes van Jan Knol worden door veel beginnende lezers erg geapprecieerd:

Jan Knol: En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van de blijdschap, Uitgeverij Wereldbibliotheek, 2006, 128 blz., ISBN 978-90-284-2096-0 € 12,50

Jan Knol: Spinoza uit zijn gelijkenissen en voorbeelden, Uitgeverij Wereldbibliotheek, 2007 208 blz., ISBN 978-90-284-2194-3 € 14,50

Jan Knol: Spinoza’s intuïtie, Uitgeverij Wereldbibliotheek, 2009
144 blz., ISBN 978-90-284-2269-8 € 14,50

Daarnaast vermelden we:

Miriam van Reijen: Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk, Uitgeverij Klement / Uitgeverij Pelckmans, 2008 232 blz. ISBN 978-90-868-7022-6 € 22,95

Herman De Dijn, Spinoza: de doornen en de roos, Pelckmans/Klement, 2009, 195 blz. ISBN 978-90-868-7054-7, € 19,95

Het hoofdwerk van Spinoza is de Ethica.

Er is een vrij recente parallelle uitgave, Latijn – Nederlands, vertaald en ingeleid door Henri Krop, Bert Bakker, A’dam, 2008, 629 blz., ISBN 9035126432, paperback, € 37,90

Onlangs verscheen een vertaling gebaseerd op het manuscript (niet van Spinoza!) dat men in het Vaticaan ontdekte: Ethica ordine geometrico demonstrata, vertaling: Corinna Vermeulen ISBN 9789461057532 gebonden met leeslinten, 17 x 24 cm, 320 blz., juni 2012, € 39,90 Omslagontwerp: René van der Vooren

Er zijn verscheidene oudere uitgaven beschikbaar, online en tweedehands.

Een goede commentaar is onmisbaar. Ook hiervoor is Nadler uitstekend: Steven Nadler, Spinoza's Ethics: An Introduction, Cambridge University Press, 2006, 313pp., (pbk), ISBN 0521544793; $27.99 Er is geen Nederlandse vertaling.

Daarnaast vermelden we:

Herman Berger: De Ethica van Spinoza, Garant Uitgevers, 2011
192 blz., ISBN 978-90-441-2742-3 € 21,90

Wim Klever: Ethicom. Spinoza's Ethica vertolkt in tekst en commentaar, Uitgeverij Eburon, 1996/2006 818 blz., ISBN 978-90-516-6526-0 € 45

Voor de Korte Verhandeling zijn we verwend met onder meer twee recente Nederlandse hertalingen.

Spinoza: Korte Verhandeling van God, de mens en zijn welstand. Hertaling en redactie van Rikus Koops [parallelle uitgave]; voorwoord van Wim Klever, Uitgeverij Parthenon, 2012 316 blz., ISBN 978-90-795-7835-1 (paperback) 29,90; ISBN 978-90-795-7836-8 (hardcover) € 39,90

Rikus heeft ook een website over de Korte Verhandeling, de link staat op onze website bij de favorieten.

Spinoza: Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk, Hertaald en van commentaar en noten voorzien door Jan Knol, Uitgeverij Wereldbibliotheek, 2011 234 blz., ISBN 978-90-284-2395-4 € 22,90

De Tractatus Theologico-Politicus staat recentelijk zeer in de belangstelling.

Er is nog steeds de uitgave van Wim Klever, die in 1999 voor het eerst verscheen en heruitgeven is als: Spinoza: Theologisch-politieke verhandeling, Vertaling (licht ingekort en met commentaar van) Wim Klever, Uitgeverij Eburon, 2010 402 blz., ISBN 978-90-597-2401-3 € 35

Een volledige Nederlandse vertaling vindt men in Spinoza: Theologisch-politiek traktaat, vertaling F. Akkerman e.a., Uitgeverij Wereldbibliotheek,
458 blz., ISBN 978-90-284-1773-1 € 49,90

Theo Verbeek, Spinoza's Theologico-Political Treatise: Exploring 'the Will of God', hardcover, 208 pages, Ashgate Pub Ltd, 2003,  ISBN-13: 978-0754604938 € 70

Steven Nadler, A Book Forged in Hell. Spinoza’s Scandalous Treatise on the Birth of the Secular Age, Princeton UP, 2011; xviii + 275 pp., $ 22.95, een excellente inleiding op het werk.

Jonathan Israel, Spinoza, Theological-Political Treatise,  Cambridge Texts in the History of Philosophy, 2007, xlvi +280 pp., met een uitstekende inleiding

Yitzak Y. Melamed & Michael Rosenthal (eds.), Spinoza’s Theological-Political Treatise. A Critical Guide, Cambridge, etc., Cambridge University Press, 2010, xiv-294 p. ISBN978-0-521-88229-3 € 75

Susan James, Spinoza on Philosophy, Religion, and Politics: The Theologico-Political Treatise, 288 pp., Oxford University Press, USA, 2012, ISBN 978-0199698127 € 39

Spinoza: Verhandeling over de verbetering van het verstand, Vertaald, ingeleid, van aantekeningen en een nawoord voorzien door Theo Verbeek, Historische Uitgeverij, 2010 152 blz., ISBN 978-90-655-4059-1
€ 18,50

Er zijn twee bloemlezingen met vrij uitvoerige uittreksels uit het werk van Spinoza in Nederlandse vertaling:

Herman De Dijn, De uitgelezen Spinoza, Uitgeverij Lannoo (i.s.m. Uitgeverij Boom), 2000, 328 blz., ISBN 978-90-209-3787-9, € 16,50

Henri Krop, De draagbare Spinoza, Uitgeverij Bert Bakker, 2008, 268 blz., ISBN 978-90-351-3300-6, € 15

Lezers worden hierbij vriendelijk uitgenodigd om ons interessante aanvullingen en leeservaringen te signaleren, waarvoor dank.

Jacques Quekel vond deze link naar een Spinoza-cursus van de Open Universiteit, van de hand van prof. dr. P.M.L. Steenbakkers, bewerkt door drs. H. Simissen. 

http://www.ou.nl/Docs/Spinoza/Spinoza/spinoza.pdf

Firmin DeBrabander (Ph.D.) is de auteur van het uitstekende boek Spinoza and the Stoics: Power, Politics and the Passions, waarvan we binnenkort een bespreking hopen te brengen. Hij is professor aan MICA, het Maryland Institute College of Art, maar hij is ook de in Amerika geboren zoon van een Vlaamse emigrant uit Roeselare. Hij studeerde als gaststudent enige tijd filosofie in Leuven, vooral Spinoza. En hij prijkt op onze sympathisantenlijst. Genoeg redenen dus om vliegens in te gaan op zijn verzoek om een link te plaatsen naar een boeiend editoriaal dat hij vorig weekend plaatste in de kwaliteitskrant The New York Times. Hij is Spinoza duidelijk nog niet vergeten!

Klik dus zeker eens hier!

Jo Van Cauter is als bursaal verbonden aan de Vakgroep Wijsbegeerte en moraalwetenschap van de Universiteit Gent. Hij werkt er aan een doctoraat over Spinoza. In 2009 verscheen van hem een artikel: Spinoza voor de geest : kennis van de passies als medicijn voor gemoedsrust. In: Ethiek en Maatschappij, Jaargang 12, nr. 4, blz.17-32, ISSN 1373-0975

Jo stemde graag in met ons verzoek om dit artikel alsnog ter beschikking te stellen voor de bezoekers van onze website Spinoza in Vlaanderen.

Wij danken de redactie van het tijdschrift en in het bijzonder Dr. Pieter Borghart, Academic Acquisitions Manager, Academia Press Wetenschappelijke Uitgeverij, voor de toestemming voor overname.

Het artikel is hierbij gevoegd als bijlage in een pdf-bestand.

Bijlagen:
draft artikel Jo Van Cauter (pdf).pdf (155 KB)   

Rikus Koops legde op Facebook deze link: http://educatie.ntr.nl/beeldbank/clip/t20120727_spinoza01#.UDNbN9aBZ1w.facebook

Tinneke Beeckman:

‎"Spinoza, on the other hand, dined sparingly because he believed that God existed in everything and it's intimidating to wolf down a knish if you think you're ladling mustard onto the First Cause of All Things".

Uit Allen, W. (2007) 'Thus ate Zarathustra'. In "Mere Anarchy". London: Ebury Press, p. 143-144.

Op suggestie van enkele belangstellenden zetten we de rubriek (t)weetjes open voor iedereen, onder de meer algemene titel Spinoza (t)weetjes. Iedereen kan ons nu een interessant Spinoza weetje of een citaat mailen, dat we dan graag op onze website in de kijker zetten, al dan niet met vermelding van de naam van de afzender.

En dit is mijn favoriet citaat:

Homini igitur nihil homine utilius.

Ethica iv, prop. 18, sch.

Daarom is voor een mens niets nuttiger dan de mens.

Baruch Spinoza

Het westen met zijn gouden deemstering

verlicht het vensterraam. Geduldig wacht

het handschrift, dat oneindigheid bevracht.

Iemand bouwt God op in de schemering.

Een man laat God bestaan. Het is een Jood

met droeve ogen en een donkere huid;

de tijd drijft hem als de rivier vooruit

waarop de stroom een blaadje verderstoot.

Het maakt niet uit. De magiër werkt voort

aan God met ragfijne geometrie;

vanuit zijn ziekte en vanuit zijn niet 

ontwerpt hij God door middel van het woord.

De rijkste liefde werd hem toegewezen:

de liefde die zelf niet geliefd wil wezen.

J.L. Borges

vertaald door Paul Claes, 12 augustus 2012

Borges schreef dit sonnet in 1977 voor het Joods Museum van Buenos Aires ter gelegenheid van de herdenking van de dood van Spinoza driehonderd jaar tevoren. Er bestaat een Nederlandse vertaling van de hand van Robert Lemm. Paul Claes ging graag in op onze uitnodiging om ook dit tweede Spinoza-gedicht van J.L.Borges te vertalen voor Spinoza in Vlaanderen.

Baruch Spinoza
 

Bruma de oro, el Occidente alumbra
la ventana. El asiduo manuscrito
aguarda, ya cargado de infinito.
Alguien construye a Dios en la penumbra.

Un hombre engendra a Dios. Es un judío
de tristes ojos y de piel cetrina;
lo lleva el tiempo como lleva el río
una hoja en el agua que declina.

No importa. El hechicero insiste y labra
a Dios con geometría delicada;
desde su enfermedad, desde su nada, 

sigue erigiendo a Dios con la palabra.

El más pródigo amor le fue otorgado,
el amor que no espera ser amado.

Voor de twitteraars onder u is er goed nieuws: Wim Klever is aan het twitteren gegaan, over Spinoza vanzelfsprekend. Het is zijn bedoeling om ook via dat nieuwe medium de belangstelling voor onze filosoof te bevorderen. Men kan hem dus volgen op @wimklever, zijn account vind je hier: twitter.com/WimKlever.

In samenspraak met Wim brengen we zijn korte berichtjes ook hier en wel in een nieuwe rubriek: Wims Spinoza (t)weetjes. Zo kunnen ook niet-twitterende lezers van zijn selectie van Spinoza-pareltjes genieten.

Om met de deur in huis te vallen hier meteen een eerste:

Spinoza, TIE, par. 10

On December 13-14, 2012 the Philosophy & Moral Sciences Department at Ghent university, is hosting an Author Meets Critics workshop on Susan James' Spinoza on Philosophy, Religion, and Politics: The Theologico-Political Treatise.

Critics:

Mogens Laerke (Aberdeen/ ENS de Lyon),

Johan Olsthoorn (Leuven),

Ursula Renz (Klagenfurt),

Fredrika Spindler (Södertörn),

Piet Steenbakkers (Utrecht),

Jo Van Cauter (Gent).

With responses by Susan James (Birbeck College London)

Attendance is free. Location: Blandijnberg 2, 2.19.

Wij verheugen ons in de aanmelding als sympathisant van Sonja Lavaert, docente aan de VUB. We vermeldden haar al in een bericht over een artikel van haar hand. Ze stuurde ons nu een bericht over een Spinoza-lezing die ze houdt op 10 oktober 2012 om 19 uur te Oostkamp, op uitnodiging van de A.L. Spinoza Oostende. Als bijlage hierbij de affiche.

Wij hopen in de nabije toekomst aandacht te besteden aan haar recent boek, Het perspectief van de multitude.

Bijlagen:
Spinoza - Uitnodiging02 A4.pdf (5 MB)   

Voor Spinoza-enthousiasten is Steven Nadler ongetwijfeld geen onbekende. Als auteur van de definitieve Spinoza-biografie van onze tijd, van een onmisbare commentaar bij de Ethica en recentelijk van een zeer toegankelijk boek over de Tractatus Theologico-philosophicus, onder de sprekende titel A Book Forged in Hell heeft hij niet alleen internationaal, maar ook hier te lande een ruime bekendheid verworven. Wie meer over hem en zijn publicaties wil weten, kan hier terecht op zijn website.

Ik had het genoegen hem enige tijd geleden live te beluisteren toen hij in Leuven uitgenodigd was voor de jaarlijkse lezing op het feest van Sint-Thomas aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte. Na de lezing vroeg ik hem om enkele van zijn boeken te signeren en dat deed hij heel gracieus. We praatten wat over zijn Spinoza-biografie en namen dan afscheid. Af en toe schreef ik hem een mail over een of andere Spinoza-kwestie en ik kreeg altijd meteen een duidelijk en vriendelijk antwoord. Toen ik hem onlangs uitnodigde om zich als sympathisant te melden voor Spinoza in Vlaanderen, stemde hij meteen toe en wenste ons veel succes.

Ik maakte van de gelegenheid handig gebruik om hem toestemming te vragen voor de overname van een kort maar zeer verhelderend artikel dat hij enkele jaren geleden schreef voor New Humanist Magazine (UK), en dat wellicht niet iedereen hier bij ons toen heeft opgemerkt. Ook daarmee ging hij onmiddellijk akkoord. Even later had ik ook het vriendelijk akkoord van de Editor van het magazine, Caspar Melville en kon ik me aan het vertalen zetten. Lut De Rudder en Hubert Eerdekens lazen de vertaling na, waarvoor dank. We bieden u dit artikel hier in exclusiviteit in het Nederlands aan.

Het onderwerp is: Spinoza atheïst. Dat daarover discussie bestaat, zal wel niemand ontgaan zijn. In Vlaanderen is vooral em. professor Herman De Dijn een verdediger van de verenigbaarheid van de denkbeelden van Spinoza met het bestaan van God en de zinvolheid van (een uitgepuurde) godsdienst. Het is een opvatting die Wim Klever herhaaldelijk en nadrukkelijk heeft verworpen. In zijn artikel maakt professor Nadler een scherp onderscheid tussen pantheïsme, dat hij als een vorm van theïsme omschrijft, en de filosofie van Spinoza, die hij onomwonden als een atheïst beschouwt.

Wij danken professor Nadler van harte voor zijn bereidwilligheid en zijn steun voor Spinoza in Vlaanderen. Wie zich geroepen voelt om op dit artikel te reageren, kan dat door ons een mail te sturen.

r zijn maar weinig filosofen die zo in mythen gehuld zijn als de 17^deeeuwse Jood Baruch Spinoza. Over zijn leven, denken en karakter bestaan er ontelbare legenden. Hij werd door seculiere en kerkelijke autoriteiten geclaimd als een held én als een schurk. Tijdens zijn leven is hij van alle kanten belaagd omwille van zijn godslasterlijke en ketterse opvattingen over God, de Bijbel en de godsdienst. Hij was zelfs het slachtoffer van een herem (banvloek) die tot de meest bijtende behoort die de Amsterdamse Portugees-Joodse gemeente ooit heeft uitgesproken. Na zijn dood is hij echter opgeëist door anderen, die meenden in zijn complexe geschriften een diepgaand religieus instinct te kunnen vinden. Voor de Duitse Romantiek, bijvoorbeeld Novalis, was hij een ‘door God geïntoxiceerd man’; Goethe noemde hem gewoonweg theissimus, ‘aller-theïstisch’.

Wat was Spinoza’s houding tegenover God dan wel?

In geen geval kan iemand die zijn werk gelezen heeft, staande houden dat hij een traditionele theïstische opvatting had over het goddelijk wezen, de voorzienige God van Abraham, Isaac en Jacob. In de Ethica, zijn filosofisch meesterwerk, zegt Spinoza dat God ‘immanent’ is in de natuur, en niet een of ander bovennatuurlijk wezen buiten de wereld. Maar betekent dit dat wij hem kunnen omschrijven als een pantheïst, als iemand die gelooft dat God zich openbaart in alle aspecten van de natuurlijke wereld om ons heen? Dit is in alle geval een vaak voorkomende interpretatie.

John Toland, een filosoof uit het begin van de 18^de eeuw, stond erop dat de termen ‘Spinozisme’ en ‘pantheïsme’ synoniem zijn. Toland schrijft: “Mozes was vanzelfsprekend een Pantheïst, of, zo je zulks verkiest, in meer hedendaagse termen, een Spinozist”. Spinoza’s pantheïsme was een uitgemaakte zaak voor Moses Mendelssohn, Gotthold Lessing en Friedrich Jacobi in hun beroemde Pantheismusstreit van 1785. Meer recentelijk is die opvatting ook aanwezig, zowel in wetenschappelijke werken als in meer populaire voorstellingen van Spinoza’s denkwijze. In de enige tijd geleden verschenen Cambridge Dictionary of Philosophy lezen we: Spinoza is the most distinguished pantheist in Western philosophy.

Het probleem met Spinoza een ‘pantheïst’ te noemen is echter dat pantheïsme nog altijd een vorm van theïsme is. Immers, daar waar atheïsten en pantheïsten het er misschien over eens kunnen zijn dat ontologisch gezien er niets anders bestaat in de wereld dan de natuur, zullen zij echter van mening gaan verschillen wanneer de pantheïst vervolgens benadrukt dat de vereenzelviging van God en de natuur maakt dat het passend is dat men de religieuze psychologische attitudes aanneemt die het theïsme oplegt. Het is inderdaad zo, dat de pantheïst die stelt dat ‘God is de natuur’, de natuur vergoddelijkt en stelt dat de wereld in zekere zin heilig en gewijd is en dat bijgevolg de houding tegenover de natuur verwant moet zijn met een religieuze ervaring. De natuur wordt dan terecht met eerbiedig ontzag aanschouwd, misschien zelfs met vrees en angst.

Atheïsten zijn het daarmee niet eens. Het mag dan al zo zijn dat ook zij, althans in hun terminologie, zo niet in essentie, God identificeren met de natuurlijke wereld; maar daarmee vergoddelijken zij de natuur niet, maar ‘naturaliseren’ ze God. Ze zien geen enkele reden om de natuur of de wereld te aanschouwen met iets dat ook maar enigszins op eerbiedig ontzag zou lijken. Vanzelfsprekend is het mogelijk dat zij bevreesd zijn voor de natuur en haar verwoestende kracht, of in bewondering staan voor haar ontzagwekkende schoonheid. Maar dat is iets helemaal anders dan godsdienstige vrees en ontzag in het aanschijn van het ondoorgrondelijke en onzegbare goddelijke; het is ook uitermate verschillend van de geest van de filosofie van Spinoza.

Spinoza gelooft niet dat eerbiedig ontzag een gepaste houding is om aan te nemen tegenover God of de natuur. Er is niets gewijds of heiligs aan de natuur en zij is zeker niet het voorwerp van een religieuze ervaring. In plaats daarvan moet men ernaar streven om God of de natuur te doorgronden met dat soort van adequate, of klare en onderscheiden kennis dat de meest belangrijke waarheden van de natuur onthult en dat aantoont hoe alles essentieel en existentieel afhankelijk is van natuurlijke hogere oorzaken. Voor Spinoza is de sleutel voor het ontdekken en ervaren van God/natuur gelegen in filosofie en wetenschap, niet in religieus ontzag en eerbiedige onderwerping. Deze laatste houdingen geven enkel aanleiding tot bijgelovig gedrag en tot onderdanigheid aan de kerkelijke autoriteiten. De eerder genoemde leiden tot verlichting, vrijheid en ware zaligheid, namelijk innerlijke vrede.

Zeker, wij zien bij Spinoza af en toe een taalgebruik dat diepgaand religieus lijkt. In de Ethica zegt hij: “wij voelen en weten uit ervaring dat wij eeuwig zijn” en dat deugd en perfectie gepaard gaan met “liefde tot God (amor Dei)”. Maar men kan aan dergelijke uitspraken niet de traditionele religieuze betekenis hechten. Spinoza’s naturalistisch en rationalistisch project vereist dat wij aan deze begrippen de gepaste intellectualistische interpretatie geven. Van daaruit is de liefde Gods eenvoudigweg een bewustzijn van de ultieme natuurlijke oorzaak van de vreugde die wij ervaren bij een verbetering van ons bestaan ten gevolge van de hoogste vorm van kennis. God liefhebben is niets anders dan de natuur begrijpen. En de eeuwigheid waaraan wij deelhebben, blijkt enkel uit de kennis van de eeuwige waarheid, zoals die zich voordoet in het bewustzijn van de rationele mens.

Er is in het systeem van Spinoza geen plaats voor enig mysterieus aanvoelen ten overstaan van de natuur. Een dergelijke houding moet verdreven worden door de begrijpelijkheid der dingen. Religieuze verwondering wordt geboren uit onwetendheid, dat is Spinoza’s overtuiging. Hij plaatst de persoon “die, als een ontwikkeld mens, erop uit is om de natuurlijke dingen te begrijpen”, tegenover de persoon die “zich erover verwondert, als een dwaas”. Voor Spinoza komt eenieder die de natuur zou benaderen met het soort van eerbiedig ontzag dat gewoonlijk vereist wordt door de religieuze ingesteldheid, overeen met die laatste: een dwaas.

Bij definitie, én in essentie, is pantheïsme geen atheïsme. En Spinoza is een atheïst.

Prof. Dr. Steven Nadler

New Humanist Magazine Volume 121 Issue 2 March/April 2006

Met uitdrukkelijke toestemming van de auteur en de redactie vertaald voor Spinoza in Vlaanderen door Karel D’huyvetters  © 2012

Spinoza’s Ethica lezen is niet gemakkelijk. Dat is ten minste één uitspraak waarover zelfs alle specialisten het eens zijn. Of je nu het oorspronkelijke Latijn leest of een vertaling, het blijft zoeken naar de betekenis, zowel van de woorden afzonderlijk als van de gedachten die ze moeten uitdrukken. Als je één woord, zin of gedachte afzonderlijk beschouwt, is de kans klein dat je tot een volledig inzicht komt. Je moet de context in acht nemen en die is zo ruim, dat niemand er ooit klaar mee is.

Een voorbeeld. De Ethica begint met een hoofdstuk over God en geeft meteen zeven definities. De tweede definitie luidt als volgt in het Latijn:

Ea res dicitur in suo genere finita, quae aliâ ejusdem naturae terminari potest. Ex. gr. corpus dicitur finitum, quia aliud semper majus concipimus. Sic cogitatio aliâ cogitatione terminatur. At corpus non terminatur cogitatione, nec cogitatio corpore.

Talloze mensen hebben dat zinnetje gelezen, ook de grote menigte die wel aan de Ethica begonnen is, maar het na een min of meer aanzienlijk aantal bladzijden opgegeven heeft. Maar weten we wat die definitie bedoelt?

Ik stel de volledige Nederlandse vertaling even uit, tot we beter weten waarover het hier gaat. De bestaande vertalingen leiden mijns inziens immers niet tot een volledig begrip. Sommige commentatoren slaan deze definitie gewoon over, alsof ze niet belangrijk is. Anderen noemen ze obscuur en gaan er evengoed aan voorbij. Nog anderen verklaren ze uitsluitend vanuit het gebruik dat Spinoza er wil van maken; ze heeft dan geen intrinsieke betekenis, op zichzelf, maar is slechts de negatieve formulering van wat Spinoza later op een positieve manier wil uitdrukken.

Dat is best mogelijk, maar dat ontslaat ons er niet van om deze drie zinnetjes naar behoren te vertalen, vind ik. Met naar behoren bedoel ik dat iemand die ze leest ten minste een idee heeft van de inhoud.

Laten we een samen een poging wagen. Ik vertaal de dragende Latijnse woorden gaandeweg, zodat ook wie geen Latijn kent, toch kan volgen, met enige moeite, hoop ik.

Res is een ding, iets, een zaak. Genus, hier in de vorm genere betekent soort. Finitus, hier finita is wat moeilijker te vertalen. Meestal vertaalt men dit als ‘eindig’, maar dat is een nogal lastig woord; het kan betekenen dat iets onvermijdelijk ooit een einde heeft, dat het vergankelijk is, niet eeuwig blijft. We zien er finis in en dat betekent inderdaad einde, maar ook grens. Het einde is dan de laatste grens, maar er is ook een begingrens. Finis is een scheidingslijn tussen twee dingen of toestanden, een onderscheid dat gemaakt wordt, een lijn die men trekt in het zand. Terminari (passieve vorm) verwijst naar hetzelfde; terminus is een grenspaal; wij gebruiken het woord voor het eindstation van trein, tram of bus. Terminare is begrenzen, letterlijk of figuurlijk, bepalen, beperken, afbakenen, aflijnen, onderscheiden van iets anders.

Laten we nu proberen de eerste zin te vertalen.

‘We zeggen van iets dat het binnen zijn eigen soort beperkt is, als iets anders van dezelfde aard het kan onderscheiden.’

Dat klinkt nog cryptisch. Een voorbeeld kan misschien helpen. Denk aan knikkers. Een knikker is geen dobbelsteen, dat is een andere soort. Binnen de soort ‘knikker’ is elke knikker een afzonderlijk ding. De ene knikker is de andere niet, zelfs als ze identiek zijn qua grootte, kleur, gewicht, materiaal enzovoort. Er is dus de soort ‘knikker’ en er zijn ‘knikkers’. Het is precies doordat er meerdere knikkers zijn, dat we elke knikker afzonderlijk kunnen identificeren als (ook) een knikker. Als er maar één knikker was, dan zouden we die van iets anders moeten onderscheiden, bijvoorbeeld van een dobbelsteen: dit is een knikker, dat is een dobbelsteen. Het zijn allebei kleine voorwerpen, ze vertonen enige gelijkenis. Ze verschillen dus van elkaar binnen een soort dingen.

Dat is bijvoorbeeld niet zo met water. Er zijn binnen het begrip ‘water’ geen nauwkeurig aflijnbare eenheden van water, althans niet voor het blote oog. Je moet al op het moleculaire vlak gaan denken om afzonderlijke waterdeeltjes te gaan onderscheiden, maar dat is een ander verhaal.

Wat we hier dus vaststellen, met Spinoza, is dat er van sommige dingen meer dan een is. Er zijn veel knikkers. Eén knikker is ‘beperkt’ binnen de soort ‘knikker’ en die beperking is er door de aanwezigheid van andere knikkers.

Spinoza zelf geeft vervolgens een algemeen voorbeeld (ex. gr. of e.g. of exempli gratia, ‘bijvoorbeeld’): corpus is een ‘lichaam’, in ruimere zin, dus niet alleen een menselijk lichaam; aliud is ‘iets anders’; semper is altijd; maius is groter of talrijker. We vertalen dus:

‘We noemen bijvoorbeeld een voorwerp beperkt, omdat we daarbij altijd aan nog meer andere voorwerpen denken.’

Bij het aanschouwen van een ‘bepaald’ voorwerp realiseren we ons steeds dat er nog andere soortgelijke zijn. Dit is maar een van de vele dergelijke voorwerpen die we ons kunnen indenken.

Maar dat is niet alleen zo voor voorwerpen, materiële dingen. Wij hebben ook gedachten (cogitationes). We vertalen verder:

‘Op dezelfde manier wordt de ene gedachte onderscheiden van de andere.’

Wij denken voortdurend en aan allerlei. We hebben veel gedachten, de ene na de andere en soms zelfs door elkaar. Ze verschillen ook allemaal van elkaar en tevens van de gedachten die anderen hebben. Die vele gedachten zijn dus onderscheiden van elkaar, zowel naar inhoud als naar hun voorkomen in de tijd en naargelang de persoon die ze denkt. Omdat er veel zijn, kunnen we spreken van afzonderlijke, ‘beperkte’ gedachten. De ene gedachte begrenst als het ware de andere; de ene begint waar de andere eindigt en daarom zijn ze verschillend en anders. Het is door het onderscheid dat we maken tussen verschillende dingen en ideeën, dat we ons verstaan verhelderen.

Daarmee is de definitie eigenlijk af. We hebben eens en voor altijd vastgelegd dat dingen beperkt zijn, omdat ze veelvuldig en gediversifieerd zijn binnen de verschillende soorten. Dat is niet alleen zo voor alle voorwerpen, maar ook voor al onze gedachteactiviteiten: ook die zijn talrijk en divers, maar dan binnen de categorie ‘gedachten’.

Later zal blijken waarom Spinoza deze open deur instampt. Hij zal onze aandacht vestigen op het feit dat er in tegenstelling tot al die binnen hun eigen soort beperkte, diverse, eenmalige, vergankelijke, voorbijgaande dingen en gedachten, ook iets is dat niet beperkt is, niet veelvuldig, niet divers, iets dat uniek is binnen zijn soort, niet begrensd in tijd en ruimte, onverdeeld, onvergankelijk, eeuwig.

Als een soort bijgedachte merkt Spinoza op dat er een verschil is tussen voorwerpen en gedachten. Ze zijn allebei ‘beperkt’, maar dan binnen hun eigen soort en door hun eigen soort. Voorwerpen onderscheiden zich van elkaar, en daardoor kunnen we hen ook omschrijven in al hun overeenkomsten en gelijkenissen met hun soortgenoten. Dat is ook zo voor gedachten. Maar een voorwerp onderscheidt zich niet op dezelfde manier van een gedachte: dat zijn twee verschillende soorten en die kan men niet vergelijken, men moet binnen de soort blijven, je mag geen appelen met citroenen vergelijken. Het is alsof je zou zeggen: dit is een knikker en ik heb honger; dat heeft niets met elkaar te maken. Gedachten en voorwerpen zijn net zo goed beperkt, maar binnen hun eigen soort en enkel door hun soortgenoten.

We vertalen derhalve de laatste zin:

‘Maar een voorwerp wordt niet onderscheiden door een gedachte en een gedachte niet door een voorwerp.’

Enkel als we deze laatste zin zo interpreteren, namelijk binnen de precieze context van de voorgaande, ontsnappen we aan de verleiding om hem anders te vertalen, als een alleenstaande uitspraak. Die zou dan zo luiden in vertaling:

‘Een lichaam wordt niet bepaald door een gedachte en een gedachte niet door een lichaam.’

Dat zou betekenen dat Spinoza lichaam en geest streng en definitief van elkaar scheidt, dat de twee geen enkele invloed hebben op elkaar. Niets is echter minder waar. Onze denkactiviteit, zowel de bewuste als de onbewuste, is in eerste instantie het bewustzijn van ons lichaam zelf en van al de signalen die wij via ons lichaam opvangen van de buitenwereld en die wij verwerken met ons lichaam, vooral in onze hersenen. En met diezelfde denkactiviteit hebben wij een rechtstreekse en spectaculaire invloed op ons lichaam en op de buitenwereld, op alles in onze omgeving, ook op andere mensen.

Het is alleen in de nauwe context van de algemene indeling van de wereld in twee grote domeinen, het materiële en het denken van levende wezens, dat we volgens Spinoza binnen de perken van de eigen ‘soort’ moeten blijven als we helder willen denken. Want wat zou er gebeuren als we die twee categorieën zouden door elkaar halen? Dan zouden we denkbeeldige wezens gaan verwarren met werkelijk bestaande, zoals een paard en een eenhoorn, een dinosaurus en een draak, een klaar-over en een engelbewaarder. Gedachten zijn reëel, ook als ze iets bedenken dat niet bestaat. Maar we mogen gedachten niet zomaar en zonder meer voor werkelijkheid houden. Dat is de boodschap in deze bijgedachte.

We zeggen van iets dat het binnen zijn eigen soort beperkt is, als iets anders van dezelfde aard het kan onderscheiden. We noemen bijvoorbeeld een voorwerp beperkt, omdat we daarbij altijd aan nog meer andere voorwerpen denken. Op dezelfde manier wordt de ene gedachte onderscheiden van de andere. Maar een voorwerp wordt niet onderscheiden door een gedachte en een gedachte niet door een voorwerp.

Laten we dat nu eens vergelijken met de vertaling van Henri Krop in de parallelle uitgave van de Ethica.

Men noemt iets binnen zijn categorie eindig wat door iets anders van diezelfde natuur kan worden begrensd. Een lichaam wordt bijvoorbeeld eindig genoemd, omdat wij altijd een ander, groter lichaam kunnen denken. Op deze wijze wordt een gedachte door een andere gedachte begrensd. Een lichaam wordt echter niet door een gedachte begrensd en een gedachte niet door een lichaam. (blz. 57)

Elk vogeltje zingt zoals het gebekt is en ik heb Henri Krop hier niet de gelegenheid geboden zijn vertaling toe te lichten zoals ik heb gedaan. Ik laat het aan de al dan niet welwillende lezer over om te oordelen welke vertaling hij of zij verkiest. Ik ben vertrokken van de Latijnse tekst die ik niet begreep. Ik kon dan van twee veronderstellingen uitgaan: ofwel heeft Spinoza iets geschreven dat onbegrijpelijk is, zoals sommigen denken, ofwel dat ik te dom ben om het te verstaan. Geen van beide leek me aannemelijk, zij het om verschillende redenen. Vervolgens heb ik verscheidene vertalingen nagekeken en vastgesteld dat ik het nog steeds niet begreep. Dan heb ik er verscheidene commentaren op nagelezen en helaas vastgesteld dat ik het nog steeds niet vatte. Opnieuw kon ik twee veronderstellingen maken: ofwel ben ik inderdaad te stom om het te begrijpen, ofwel is er iets met de bestaande vertalingen en commentaren.

Het grootste probleem daarbij bleek telkens het woordje ‘eindig’ als vertaling van (res) finita. Bij ‘eindig’ denken we terecht enkel aan vergankelijk en dat zet ons op het verkeerde spoor. Het gaat hier niet om de vergankelijkheid der dingen, maar om hun individualiteit, om hun concrete aanwezigheid als iets dat onderscheiden is van iets anders, als een van de vele dergelijke dingen. Ook ‘begrensd’ is weinig verhelderend; begrenzen heeft altijd de negatieve bijklank van inperken, belemmeren, in een keurslijf wringen en dat is niet wat hier bedoeld wordt met terminare. We moeten meer denken aan het Franse déterminer en dat betekent: vaststellen, vastleggen, beslissen, bepalen, uitmaken wat iets is.

Het is dus pas als we naar de grondtekst gaan en die in zijn context plaatsen, dat de ware betekenis naar voren komt, een betekenis die zowel ruimer is dan de letterlijke, als beperkter door de specifieke inhoud die aan bepaalde woorden gegeven wordt. Ook daarover zijn alle Spinoza-kenners het eens: Spinoza gebruikt al de bekende termen, maar bijna voortdurend in een eigenzinnige betekenis. Dat maakt het zo heidens moeilijk om hem te lezen, maar ook zo aantrekkelijk. Het is bijna zoals een cryptogram oplossen. Je ziet de eenvoudige woorden staan, maar je moet een aanzienlijke en inventieve denkactiviteit ontplooien om de cryptische, verborgen betekenis te vatten. Wanneer het licht dan plots schijnt, komt er onweerstaanbaar een glimlach om je lippen spelen en heb je dat zalige gevoel van intens intellectueel genot.

K.D.

Renati Des Cartes principiorum philosophiæ pars I, & II, more geometrico demonstratae per Benedictum de Spinoza Amstelodamensem. Accesserunt ejusdem Cogitata metaphysica, in quibus difficiliores, quæ tam in parte metaphysices generali, quam speciali occurrunt, quaestiones breviter explicantur. Amstelodami, apud Johannem Riewerts in vulgo dicto, de Dirk van Assensteeg, sub signo Martyrologii. 1663

Deel 1 en 2 van de Principes van de filosofie van René Descartes, op meetkundige wijze verklaard door Benedictus de Spinoza van Amsterdam. Daaraan toegevoegd: zijn Metafysische overwegingen, waarin de moeilijkste kwesties bondig uitgelegd worden die voorkomen zowel in de algemene als in de bijzondere metafysica. Te Amsterdam, bij Jan Riewerts, in de volksmond in de Dirk van Assensteeg, in ’t Martelaarsboek. 1663

Dit boek is de enige publicatie van Spinoza die tijdens zijn leven onder zijn eigen naam werd uitgegeven. Veeleer dan een verklaring van de principes van de filosofie van Descartes, zoals de titel zegt, is het een eerste uiteenzetting van de opvattingen van Spinoza zelf. 

De voorpagina van de eerste editie vinden we op de website van de Nederlandse Koninklijke Bibliotheek. Daar staat ook deze afdruk van de opdracht Ad Librum, een epigram dat het boek meekreeg om het succes te wensen.  

Over de cryptische ondertekening I.B.M.D. van het epigram lezen we in K.O. Meinsma, Spinoza en zijn kring. Historisch-kritische studiën over Hollandsche vrijgeesten (Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1896), herdruk met inleiding van Dr. S.B.J. Zilverberg (HES publishers, Utrecht 1980) op blz. 210, voetnoot, het volgende:

De Murr veronderstelde — toen hij in 1802 Spinoza's Annotationes

ad Tract. Theol. Polit. uitgaf — dat deze J. B. de Rotterdammer Johannes

Bredenburg zou geweest zijn, in de latere geschiedenis van het Spinozisme wel bekend. Spoedig werd de onjuistheid dier bewering aangetoond, daar Bredenburg van beroep wever was, eerst na 1670 latijn leerde, en zeker niet genoegzaam geoefend was om daarin een woordenspel in dichtvorm te vervaardigen. Prof. Van Vloten, als altijd vlug met conjecturen, wees op het feit (Supplementum, p. 302), dat in een lateren brief aan Spinoza (bij Van Vloten en Land. Ep. LXX , p. 236) een zekere Bresser genoemd wordt, en had dus spoedig de veronderstelling gereed. J. B. = Jan Bresser, M. Dr. Dr. A. van der Linde, de nauwkeurige opsteller der Bibliografie, nam deze gissing terstond aan als een bewezen feit , (Zie de noot bij N° 1 der bibliogr.) en liet mij daardoor eenige weken naar een boekje zoeken, (Baumgarten's Nachrichten) waarin geen woord omtrent dien Bresser staat. Toen mijn onderzoek naar dien man geen resultaat opleverde, welde natuurlijk de gedachte op , dat Van Vloten zich ook hier vergist had : en zoo is het. In onze Studenten-Albums is in dien tijd geen Bresser te vinden; in de goed bijgehouden Series Medicorum Amstelod. (op 't Amst. archief) is geen Dr. Bresser te vinden, in de Puyboecken, enz. is geen Jan Bresser te vinden. De bedoelde Bresser was dus geen Med. Dr. en kan even goed Adriaan of Klaas geheeten hebben. Bleef alzoo de vraag, wie was J. B. die bovenstaand gedichtje vervaardigde, en met wien Spinoza later een brief wisselde? (Ep. XXXVII).

Daar Meijer de voorrede schreef voor de Principia, moest de man, die er een gedichtje bijvoegde, wel een goede kennis of vriend van hem zijn. Meijer bezingt zelf, in het meergemelde Hs. Johannes Bouwmeester, Med. Dr. als zijn «oudste en trouwste vriend» — zie boven blz. 150. — Johannes Bouwmeester was, volgens de Series Med. Amstel. geneesheer te Amsterdam, (gepromoveerd te Leiden op 27 Mei 1658) en, volgens Meijer's gedicht, een vriend der wijsbegeerte ; niemand dan hij kan alzoo de persoon in kwestie zijn, aangezien onder Meijer's vrienden geen ander voorkomt, die zich I. B.M. D. kon teekenen. Ongelukkig is ook deze dwaling van Van Vloten algemeen aangenomen.

Ad Librum

Ingenio seu te natum meliore vocemus,

Seu de Cartesii fonte renatus eas,

Parve Liber, quidquid pandas, id solus habere

Dignus, ab exemplo laus tibi nulla venit.

Sive tuum spectem genium, seu dogmata, cogor

Laudibus Authorem tollere ad astra tuum.

Hactenus exemplo caruit, quod praestitit; at tu

Exemplo haud careas, obsecro parve Liber;

Spinozae at quantum debet Cartesius uni,

Spinoza ut tantum debeat ipse sibi.

I.B.M.D.

Zoals gebruikelijk wordt hier en daar met woorden gespeeld.

Renatus betekent letterlijk ‘herboren’, maar het is natuurlijk ook de Latijnse vorm van de voornaam van René Descartes.

Exemplum komt driemaal voor. De eerste keer verwijst het naar de geschriften van Descartes, het vertrekpunt voor Spinoza’s uiteenzetting van zijn eigen filosofie, maar de dichter benadrukt dat alle eer voor het boek niet van Descartes’ voorbeeld komt, dat niet veel meer dan een aanleiding is. De tweede keer stelt hij dat er zelfs helemaal geen voorgaande is, dat zich met dit boek kan meten. De derde keer beweert hij dat Spinoza in feite helemaal geen voorbeeld behoeft.

Seu, seu, sive en seu verwijzen voor ons althans naar het roemruchte Deus sive Natura.

Hactenus doet de lezer ongetwijfeld glimlachen bij de herinnering aan de talrijke combinaties van quatenus…eatenus in Spinoza’s geschriften.

Debet: Descartes mag zich gelukkig prijzen dat Spinoza hem zoveel eer bewijst door de aandacht die hij aan hem besteedt. Daaraan correspondeert debeat: Spinoza daarentegen is niemand iets verschuldigd, alleen zichzelf.

Lief boekje,

Of we nu zeggen dat gij uit een knappere kop ontsproot

dan wel werd herboren uit de bron die Descartes is

mijn lieve boekje, u behoort alle eer voor wat gij ontbloot

er is geen lof die van een voorbeeld of een ander is

Dat ik van uw genie als van uw leerstellingen genoot

maakt dat uw auteur tot in de hemel prijzenswaardig is

Tot heden ontbreekt elk voorbeeld groter dan uw exploot

ik beweer, lief boekje, dat elk voorbeeld wel overbodig is

Descartes’ schuld aan Spinoza alleen is overgroot

terwijl Spinoza’s dank enkel aan zichzelve nodig is.

Vertaald door Karel D’huyvetters, © 2012

In de periode 1920-1921 schreef Albert Einstein een gedicht bij Spinoza’s Ethica. In het Spinozahuis staat zijn handtekening in het gastenboek als een van de eerste bezoekers zo vermeld: 2 XI 1920, A. Einstein, Berlin.

Zo ziet het manuscript er uit:

Dr. Wim Klever maakte er in Studia Spinozana 5 (1989) blz. 99-100 deze transcriptie van:

Zu Spinoza’s Ethik

Wie lieb ich diesen edlen Mann
Mehr als ich mit Worten sagen kann.
Doch fürcht’ ich, dass er bleibt allein
Mit seinem strahlenden Heiligenschein.

So einen armen kleinen Wicht
Den führst du zu der Freiheit nicht.
Der amor dei lässt ihn kalt
Das Leben zieht ihn mit Gewalt.

Die Höhe bringt ihm nichts als Frost,
Vernunft ist für ihn schale Kost.
Besitz und Weib und Ehr’ und Haus,
Das fühlt ihn von oben bis unten aus.

Du musst schon gütig mir verzeih’n
Wenn hier mir fällt Münchhausen ein,
Dem als Einzigen das Kunststück gedieh’n
Sich am eigenem Zopf aus den Sumpf zu zieh’n.

Du denkst sein Beispiel zeiget uns eben
Was diese Lehre dem Menschen kann geben.
Vertraue nicht dem tröstlichen Schein:
Zum Erhabenen muss man geboren sein.

En dit is mijn vertaling:

Bij Spinoza’s Ethica

Hoezeer deze nobele mens mij dierbaar is

is meer dan ik met woorden zeggen kan

ik vrees dat hij voor mij ook onbereikbaar is

die een heiligenkroon stralend dragen kan.

Een arm en onbeduidend wicht als ik

laat zich tot vrijheid niet bewegen

Amor Dei gun ik nauwelijks een blik

heb slechts oog voor geweld van leven.

IJle hoogte brengt me enkel huiver

vernuft is mij smakeloze kost

vrouw en eer en huis en stuiver

is wat ik begeer koste wat kost.

Wees zo goed me te vergeven

dat ik even Münchhausen bespeurde

de enige in kunsten zo bedreven

zich aan eigen pruik het moeras uitsleurde.

Uw voorbeeld moet ons tot toonbeeld zijn

dat dit inzicht de mens is toegemeten

vertrouw nimmer op troostende schijn

tot het verhevene wij ons geboren weten.

Vertaling Karel D’huyvetters © 2012