Hubert Bierbooms Rudmer Bijlsma Johan Braeckman Patrick Bruggeman Kees Bruijnes Wiep van Bunge Manja Burgers Arnold Burms
Filip Buyse Paul Claes
Anton Claessens
Maria Cornelis †
Jean-Luc Cottyn
Leni Creuwels Antonio Crivotti Luc Daenekindt Jean-Pierre Daenen Andreas De Block
Robert De Bock
Firmin DeBrabander
Georges De Corte Daniël De Decker Herman De Dijn Paul De Keulenaer Koen De Maeseneir Johan Depoortere
Deepak De Ridder Lut De Rudder
Bert De Smet
Patrick De Vlieger Luc Devoldere
Johan De Vos
Marcel De Vriendt
Peter de Wit Hugo D'hertefelt Karel D’huyvetters
Giuliana Di Biase
Hubert Eerdekens
Bas van Egmond
Willem Elias
Jean Engelen
Guido Eyckmans Kristien Gerber
Herman Groenewegen
Bart Haers
Yvon Hajunga
Bert Hamminga Cis van Heertum
Nico van Hengstum Bob Hoekstra François Houtmeyers
Jonathan Israel Susan James
Aryeh Janssens
Frank Janssens
Frans Jespers Paul Juffermans Jan Kapteijn
Julie Klein
Wim Klever
Jan Knol
Rikus Koops
Alan Charles Kors Leon Kuunders
Theo Laaper
Mogens Laerke
Patrick Lateur
Sonja Lavaert Willem Lemmens Freddy Lioen
Patrick Loobuyck
Benny Madalijns
Gino Maes
Syliane Malinowski-Charles
Frank Mertens Steven Nadler
Ed Nagtegaal
Jan Neelen
Fred Neerhoff
Dirk Opstaele
Gianni Paganini
Rik Pelckmans
Herman Philipse Jacques Quekel
Ton Reerink
Jean-Pierre Rondas Michael Rosenthal Rudi Rotthier Andrea Sangiacomo Sjoerd A. Schippers Eric Schliesser Max Schneider Winfried Schröder Willy Schuermans Herman Schurmans
Herman Seymus Hasana Sharp Anton Stellamans JD Taylor
Herman Terhorst Marin Terpstra Paul Theuns Tim Tielemans
Fernand Tielens Jo Van Cauter Henk Vandaele Will van den Berg
Sven Van Den Berghe Hubert Vandenbossche Jan Baptist Vandenbroeck
meld je aan als sympathisant of geïnteresseerde: spinoza-in-vlaanderen@telenet.be
09-05-2013
Roger Scruton: Spinoza - Mark Behets
Boekbespreking:
Roger Scruton, Spinoza, Oxford University Press, 1986, 122 pp.
Mark Behets
Dit kleine boekje uit 1986 kwam me toevallig onder ogen in
de bibliotheek. De combinatie van Spinoza en Scruton intrigeerde me en deed me
besluiten om het mee te nemen. Scruton kende ik van een lezing die hij in 2012
in Leuven gaf over het thema De ziel. Het was een merkwaardige lezing want
de spreker gebruikte niet alleen rationele stellingen en argumenten om zijn
ideeën weer te geven, maar ook muziekstukken, fotos van kunstwerken, poëzie
Ik vond dit vrij indrukwekkend, want tijdens deze esthetische elementen voelde
ik echt een extra dimensie waarvan een sterkere overtuigingskracht uitging dan
van de inhoudelijke uiteenzetting zelf. Maar zon aanpak verschilt hemelsbreed
van de Spinozistische, en ik vroeg me dan ook af wat Scruton tot Spinoza
gebracht had, en wat zijn oordeel over Spinoza zou zijn.
Het boekje heeft me in mijn verwachtingen zeker niet
teleurgesteld, wel integendeel, hoewel ik de eindconclusie ervan slechts deels
kan onderschrijven. Het boeiende is dat Scruton tegelijk Spinoza apprecieert én
bekritiseert, en dit op een compacte maar zeer heldere manier. In zekere zin
vind ik dat Scruton, toch geen Spinoza-specialist, Spinozas filosofie zowel
inzichtelijker als overtuigender maakt dan de vrij volgzame boeken van bv. Herman
de Dijn, Wim Klever, Miriam van Reijen, Tinneke Beeckman Kritiek doet immers
nadenken en verhoogt op die manier het inzicht. Dit beter inzicht heeft me
alleen maar helderder doen inzien dat Spinozas filosofie dichter bij de
waarheid moet staan dan alle andere alternatieven.
Ik ga deze bespreking beginnen met m.i. het belangrijkste,
het algemeen oordeel van Scruton over Spinoza. Welke aspecten van Spinoza
krijgen lof van Scruton? Duidelijk de overwinning van de ratio op bijgeloof en
antropomorfisme. Geloof in mirakels versterkt niet de positie van God, maar
doet God oneer aan. De waarheid is ons ultieme en enige doel. De wereld staat
niet ten dienste van de mens.
De essentiële kritiek van Scruton is echter dat Spinoza niet
inziet dat de ratio uiteindelijk tekortschiet. Scruton volgt Kant: de
bewijzen waarop Spinoza zijn metafysica bouwt, zijn gegrond op de verborgen
assumptie dat de wereld is zoals we hem met ons verstand kennen. Kant keert
zich hiertegen: de zuivere rede kan nooit het ding an sich kennen, tot de
absolute kennis kan de mens nooit komen. Hij kan alleen een glimp van de
transcendente werkelijkheid opvangen in de esthetische ervaring en in het
leiden van een moreel zuiver leven. Spinoza heeft dus ongelijk in zijn
afwijzing van het transcendente.
Scruton en Kant hebben hier zeker een belangrijk punt, maar
overtuigen me niet dat ze hiermee Spinoza onderuithalen. Ik heb geen probleem
om toe te geven dat Kant principieel gelijk heeft met te stellen dat metafysica
geen wetenschap kan zijn, maar altijd een speculatief karakter zal hebben. Meer
nog: ik denk dat Spinoza zelf niet geloofde dat zijn metafysica op rationeel onweerlegbare
bewijzen steunde. In zijn Ethica heeft hij immers op verschillende plaatsen
begrip voor de lezer die de tot dan uitgewerkte redeneringen niet meer kan
accepteren. Hij vraagt echter de lezer te wachten met zijn eindoordeel tot hij
het geheel gelezen heeft (E2, st11, opmerking). Spinozas redenering is m.i. dat
de lezer na volledige kennisname van Spinozas theorie zal inzien dat deze
theorie de wereld veel beter verklaart dan andere bekende theorieën, en dit is voor
Spinoza het criterium om de lezer te overtuigen, niet de onweerlegbaarheid van
de axiomas en definities waarvan hij vertrekt. Ik denk niet alleen dat dit een
correct waarheidscriterium is, maar ook dat er tot vandaag nog steeds geen echt
overtuigender filosofie voorhanden is. Want welke alternatieven hebben we
vandaag voor Spinoza?
Er zijn de klassieke monotheïstische godsdiensten:
Christendom, Jodendom en Islam, die uiteraard stellen dat het transcendente
bestaat, maar die voor informatie over dat transcendente steunen op een
openbaring waarvan het duidelijk is dat die door mensen geschreven is, mensen
die zich onvermijdelijk hebben laten leiden door hun verbeelding. Een kritische
lezing zoals Spinoza die op de Schrift toepaste, laat alleen een ethische
boodschap over, die waardevol is, maar waarvoor geen geloof in het transcendente
nodig is om die te vinden.
Er is het moderne iets-isme, een geloof zonder teksten en
eigenlijk ook zonder inhoud, dat zich niet kan verzoenen met een puur rationele
wereld zonder illusies, maar evenmin nog kan vasthouden aan een godsdienst die
door de ratio als ongeloofwaardig ontmaskerd is. Dit iets is inhoudelijk eigenlijk
niets, alleen een psychologisch houvast.
Er zijn de militante atheïsten, die de strijd tegen de
godsdienst tot een nieuw geloof gemaakt hebben. Die niet alleen het
transcendente overboord gegooid hebben, maar meteen ook alle metafysica.
Ook Scruton biedt geen coherent alternatief voor de Spinoza
filosofie. Hij heeft terecht een punt dat het esthetische, naast het morele,
een doel-op-zich is voor de (wijze) mens, en door Spinoza verwaarloosd lijkt.
Maar waarom deze doelen-op-zich tot het transcendente niveau moeten verheven
worden, kan hij mij niet overtuigend aantonen. En dus geldt m.i. het scheermes
van Ockham: de eenvoudigste assumptie, de Spinozistische eenheid-van-alles,
zonder een transcendent niveau, verdient de voorkeur.
Scruton formuleert zijn eindoordeel over Spinoza als volgt:
Van alle grote metafysici, kwam Spinoza het dichtst bij het beschrijven van
hoe de wereld voor ons zou zijn, als het mogelijk was om onze morele kennis te
vertalen in theorieën. (mijn vertaling uit het Engels). Dit is meer dan
appreciatie, het is bewondering in de hoogste graad.
Naast deze algemene beoordeling van Spinozas filosofie, is
er uit dit boek ook heel wat te leren over de inhoud van die filosofie zelf.
Scruton begint met een degelijke filosofische
voorgeschiedenis van Spinozas werk. Hij laat zien wat de invloeden waren van
de grote filosofische ideeën waarmee Spinoza vertrouwd was: Aristoteles en het
belang van het goede leven, Plato en de definitie van de blijheid, de
scholastici en het Godsbewijs, Maimonides en de ontoereikendheid van woorden om
ideeën weer te geven, de Kabbala en de immanentie van God, Descartes en de
wetenschap, Grotius en de natuurwet, Hobbes en de relatie tussen macht en
politiek. Deze inleiding is vrij origineel, en verheldert zeer hoe Spinoza tot
zijn filosofie is gekomen.
In de verdere behandeling van Spinozas teksten, dissecteert
Scruton als analytisch filosoof haarfijn de logische fouten en dubbelzinnige
begrippen. Zo wijst hij er terecht op dat de (Latijnse) term idea
(voorstelling in de vertaling van Van Suchtelen) door Spinoza in zeer
verschillende betekenissen gebruikt wordt: zowel voor gewaarwording, voor voorstelling
als voor oordeel, en zelfs voor elk ander mentaal begrip. Dit maakt de
interpretatie van Spinozas theorie over het denken zeer moeilijk, volgens Scruton
soms zelfs onmogelijk. Deze uitleg heb ik met genoegen gelezen, want mijn eigen
pogingen om het Spinozistische parallellisme tussen uitgebreidheid en denken te
vatten, heeft me al veel frustratie opgeleverd en ik ben er nog steeds niet
helemaal uit. Ook het begrip adequaatheid was me nooit volledig duidelijk,
maar hier heb ik bij Scruton een zeer heldere verklaring gevonden. Elke
voorstelling heeft een ideatum, een exact overeenkomend ding in de
uitgebreidheid, en is dus in die zin waar (extrinsieke waarheid). Meer
bepaald heeft elke voorstelling in de menselijke geest een ideatum in het
menselijk lichaam. Maar een adequate voorstelling is niet alleen extrinsiek
waar, ze is ook intrinsiek volkomen volledig en coherent, zodat het
voorgestelde object ook exact overeenkomt met de werkelijkheid buiten ons
lichaam. Onze adequate voorstellingen laten ons toe de wereld volledig te
kennen. Dit laatste steunt op de verborgen vooronderstelling in Spinozas filosofie:
het rationalisme, dat stelt dat onze kennis volledig overeenkomt met de stand
van zaken in de zijnswereld (de wereld van het kennen en deze van het zijn,
zijn identiek, wat Kant, zoals hoger al vermeld, een onbewijsbare en onterechte
premisse noemt).
Scruton eindigt zijn boek met een erg zwierig geschreven
opsomming van de invloeden van Spinoza op latere filosofen. Scrutons stijl is
niet alleen zeer helder, hij is ook erg esthetisch. Wat natuurlijk niet
verwonderlijk is voor iemand die in het transcendente karakter van de kunst
gelooft. De slotzin van het boek gebruikt de stijlfiguur van de paradox.
Scruton schrijft, volgend op een citaat van Nietzsche, waarin die erg heftig tekeer
gaat tegen Spinoza, die ziekelijke kluizenaar:
Wat ook de zwakheden van Spinozas systeem mogen zijn, men
is geneigd te denken dat een filosoof niet helemaal verkeerd kan zijn als hij
dergelijke rancune oproept bij iemand die het met zoveel van zijn stellingen
zou eens geweest zijn, als hij de argumenten had begrepen.
Wat echter stilistisch goed klinkt, is daarom nog niet
noodzakelijk waar. Dank zij Google kunnen we vandaag makkelijk een volledig
overzicht vinden van Nietzsches uitspraken over Spinoza. Volgend citaat toont
dat Nietzsche het wél had begrepen:
Ik ben uitermate verbaasd, uitermate opgewonden! Ik heb een
voorganger, en wat voor één. Ik kende Spinoza nauwelijks: dat ik me nu juist
tot hem heb gewend, was ingegeven door mijn instinct. Niet alleen is zijn
algemene tendens dezelfde als de mijne namelijk van kennis de machtigste
emotie maken- , maar ik herken me ook in vijf hoofdthemas van zijn denken;
deze hoogste ongewone en eenzame denker staat in volgende zaken het dichtst bij
mij: hij ontkent de vrije wil, de doelgerichtheid, de morele wereldorde, het onzelfzuchtige
en het kwaad. (Friedrich Nietzsche aan
Franz Overbeck -30.7.1881
mijn vertaling uit het Duits).
PS: Ik las de originele Engelse versie
van het boek, maar er bestaat ook een Nederlandse vertaling in de reeks
Kopstukken filosofie uitgeverij Lemniscaat.
Eindelijk is de informatie beschikbaar over de lezingen van
Jonathan Israel aan de VUB in de loop van de maand mei 2013. Klik
hier!
Vanzelfsprekend bevelen we deze (gratis) lezingen van harte
zeer warm aan.
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
29-04-2013
Out of the Pulver and the Polished Lens V - A.M. Klein
Out of
the Pulver and the Polished Lens
A. M. Klein (1909-1972)
V
Reducing providence to theorems, the horrible atheist
compiled such lore that proved, like proving two and two
make four, that in the crown of God we all are gems.
From glass and dust of glass he brought to light, out of the
pulver and the polished lens, the prism and the flying mote;
and hence the infinitesimal and infinite.
Is it a marvel, then, that he forsook the abracadabra of
the synagogue, and holding with timelessness a duologue,
deciphered a new scripture in the book? Is it a marvel that
he left old fraud for passion intellectual of God?
De horribele atheïst herleidde de
voorzienigheid tot theoremas
en voerde met wijze woorden
bewijzen aan die als tweemaal twee
vier zijn bewijzen dat aan
Gods kroon wij allen kroonjuwelen zijn.
Uit glas en stof van
glas bracht hij aan het licht, uit
het pulver en de
gepolijste lens, prisma en vluchtig stof
en vandaar al wat onooglijk
en wat oneindig is.
Is het dan verwonderlijk dat hij verzaakte
aan het abracadabra
van de synagoge en koos
voor dialogen gevoerd met het tijdloze
die in het boek een
nieuwe schriftuur ontcijferden? Is het een wonder
dat hij een oude fraude
verliet om de intellectuele passie voor God?
Categorie:Spinoza literair Tags:Spinoza
14-04-2013
Ode aan Spinoza
Homini igitur nihil homine utilius
Spinoza
in bescheidenheid
hult zich de meester
zonder ergernis
om anathema
leven voor vaal voetlicht
geruild voor verlichting
chaos geweld na-ijver
voor klaar onderscheiden gedachten
rijker worden kan
door ontvreemden
verwerven
of nood beperken
onvoorzichtig
doorn in het oog
vermaledijde
steen des aanstoots
mens
gezegend
mensen
te nutte
gedachten gepolijst
tot briljante lenzen
een en al onthullen
op ware grootte
ongenadig
ontoereikend
ontwaren
ontluisteren
kundig meten
onweerlegbaar
scherprechter
helder weten
die verder zag
ongehinderd dacht
ruimteloze einders
de tijd te buiten
waar gij tradt
staan mijlpalen geslagen
geen weg terug
geen excuus
denken
voelen
weten
doen
Karel Dhuyvetters 2012
Categorie:Spinoza literair Tags:Spinoza
08-04-2013
Out of the Pulver and the Polished Lens IV - A.M. Klein
Out of
the Pulver and the Polished Lens
A. M. Klein (1909-1972)
IV
Jehovah is factotum of the rabbis;
And Christ endures diurnal Calvary;
Polyglot God is exiled to the churches;
Synods tell God to be or not to be.
The Lord within his vacuum of heaven
Discourses his domestic policies,
With angels who break off their loud hosannas
To help him phrase infallible decrees.
Soul of Spinoza, Baruch Spinoza bids you
Forsake the god suspended in mid-air,
Seek you that other Law, and let Jehovah
Play his game of celestial solitaire.
Spinoza on Truth, Religion and Salvation, Herman De Dijn
Em. prof. Herman De Dijn laat ons weten dat een artikel gebaseerd
op de Spinoza-lezing gegeven in 2009 aan Harvard University in kader van zijn ErasmusLectureship, en getiteld: "Spinoza on Truth, Religion and
Salvation" nu verschenen is in The Review of Metaphysics 66 (March
2013): 545564.
Helaas is het artikel niet online te raadplegen. Professor De Dijn was evenwel zo vriendelijk erop te wijzen dat hij deze
thematiek eveneens uitvoerig behandelde in het zevende en achtste hoofdstuk van
zijn Spinozaboek, De doornen en de roos.Meer informatie op zijn website.
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
05-04-2013
Out of the Pulver and the Polished Lens III - A.M. Klein
Out of
the Pulver and the Polished Lens
A. M. Klein (1909-1972)
III
Malevolent scorpions befoul thy chambers,
O my heart; they scurry across its floor,
Leaving the slimy vestiges of doubt.
Banish memento of the vermin; let
No scripture on the wall affright you; no
Ghost of da Costa; no, nor any threat.
Ignore, O heart, even as didst ignore
The bribe of florins jingling in the purse.
de
verleiding van florijnen rinkelend in de beurs.
Categorie:Spinoza literair Tags:Spinoza
04-04-2013
Andrea Sangiacomo
Andrea Sangiacomo is recentelijk benoemd als postdoctoraal
onderzoeker aan de Universiteit van Groningen. Hij verdedigde op 21 maart 2013 met
succes zijn doctoraal proefschrift aan de ENS te Lyon. Klik hier voor een
bibliografisch overzicht.
Wij wensen Andrea veel succes toe in zijn nieuwe omgeving,
en verwelkomen hem met genoegen bij onze sympathisanten.
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
03-04-2013
Spinoza Kring Lier
Via Hubert Eerdekens kwamen we de Spinoza Kring Lier op het
spoor en zo kwamen we in contact met Willy Schuermans, de bezieler van dit
initiatief en ook van de website van de Kring: http://www.bloggen.be/spinoza/.
Zelf zegt hij daarover het volgende:
Onder SKL-documenten
kun je een en ander lezen over de Spinoza Kring Lier. Ik streef met die kring
en met mijn lezingencyclus pedagogische bedoelingen na: beginners introduceren.
Die lopen zich te pletter op de werken van BdS en/of de bestaande
secundaire literatuur.
Op 20 april 2013
start het eerste seminar van een reeks van tien. Die vinden plaats in het
Huis van Oscar in Lier. Dit is een privé-museum (vzw) dat ik bestuur, ter
uitvoering van de wilsbeschikking van de erflater Oscar Van Rompay,
kunstschilder. Er is daar een (kleine) vergaderplek om de SKL activiteiten te
organiseren. Bekijk in dit verband ook onze website www.huisvanoscar.be.
Wij verwelkomen Willy Schuermans bijzonder graag bij onze
sympathisanten en voegen hier aan de 'favorieten' meteen een verwijzing toe naar zijn
interessante Spinoza-website.
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
01-04-2013
Spinoza-dag in Kalmthout
Spinoza-dag in Kalmthout
Op zaterdag 30 maart 2013 organiseerde de vzw Het Gemenebest een studiedag
gewijd aan Spinoza, de derde in de reeks Drie Nederlandse denkers.
De samenkomst vond plaats in het Strijboshof, een statig huis in
Kalmthout. Het is ingericht als een taverne, restaurant met feestzalen en
speeltuin. Mooi kader, zeker bij beter weer, maar wel een beetje moeilijk te
vinden wegens het ontbreken van een huisnummer. En aan de gevel van het huis is
niet te zien dat er zich daar een restaurant bevindt.
De start van de lezingen was om 10.00 uur, het einde om 17.00 uur, met
een onderbreking voor een zeer lekker middagmaal aan een zeer democratische
prijs.
Het programma voorzag in zes lezingen te beginnen met Herman De Dijn, gevolgd
door Sonja Lavaert en Charles Vergeer; na de middagpauze Rikus Koops, Paul
Juffermans en Miriam van Reijen.
De volgende onderwerpen kwamen aan bod:
- Herman De Dijn: "Over God, de mens en zijn welstand: een radicale
secularisering van de religie (en de theologie)"
- Sonja Lavaert: "De politieke betekenis van Spinoza"
- Charles Vergeer: "De stenen en het stof"
- Rikus Koops: "Spinoza een filosoof van het geluk"
- Paul Juffermans: "Spinoza's Ethica: antieke wijsheidstraditie in
een modern jasje?"
- Miriam van Reijen: "Het nut van Spinoza's filosofie voor het
leven".
Aan de hand van deze gevarieerde themas kregen de deelnemers van alle
zes de sprekers een goed idee hoe uniek, veelzijdig en actueel Spinoza en zijn
filosofie is.
De opkomst was een succes. Ik schat het aantal Nederlandse en Vlaamse deelnemers
tussen de dertig en de veertig. Wat me opviel: behalve Sonja Lavaert, Rikus
Koops en Fons Buyens, de organisator van de Spinoza-dag, zaten er allemaal
oudere mensen te luisteren naar de sprekers. Tja, waar blijft de jeugd?
Met het panelgesprek kwam ten slotte een einde aan een geslaagde
Spinoza-dag.
Met dank aan de sprekers en aan Fons Buyens.
Hubert Eerdekens
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
29-03-2013
De ontvangst van Spinoza in katholieke kringen - Marin Terpstra
Wij hebben het ons als een bijzonder doel gesteld om de
resultaten van het wetenschappelijk Spinoza-onderzoek in het Nederlands te
helpen ontsluiten voor een Vlaams geïnteresseerd publiek; Nederlandstalige
belangstellenden in het algemeen kunnen daarvan mede profiteren.
Wij hebben ons ook al herhaaldelijk afgezet tegen academische
geplogenheden en weinig professionele benaderingen waardoor de publicatie van onderzoeksresultaten
soms lange tijd op zich laat wachten, of zelfs helemaal uitblijft.
Gelukkig beschikken wij nu over de enorme mogelijkheden van
het internet en zijn er auteurs en uitgevers die ruim genoeg van geest zijn om
daarvan gebruik te maken. Zo is er vandaag een schat aan informatie, zelfs meer
dan men menselijkerwijze kan verwerken, die gratis ter beschikking staat van de
lezer die bereid is ernaar op zoek te gaan.
Zo viel ons oog op een artikel van de hand van Dr. Marin Terpstra,
dat hij schreef naar aanleiding van een lezing die hij hield in het kader van
het congres naar aanleiding van het honderdjarig bestaan van de Vereniging Het
Spinozahuis in 1997. Tot een publicatie van de bundel van de bijdragen op dat
congres is het echter blijkbaar nooit gekomen. Het interessante artikel,
getiteld De ontvangst van Spinoza in
katholieke kringen kan men als een Word-document vinden op de website van
Dr. Terpstra, onder de hoofding Spinozana:
http://marinterpstra.ruhosting.nl/publicaties.html.
Hij beschrijft daarin onder meer de Spinoza-receptie in België en Vlaanderen.
Onze Vlaamse Spinozist Filip Buyse stuurde ons volgend belangrijk
en interessant bericht: in overleg met de uitgever Taylor & Francis is het nu mogelijk om een
beperkt aantal (20) digitale exemplaren van zijn artikel in het speciaal nummer van de Intellectual History Review (2013,
jaargang 23 nr.1), gewijd aan Spinoza en Galilei, gratis
te downloaden van deze website: http://www.tandfonline.com/eprint/TkdPAcQdrntzzh8rEWtv/full
Blijkbaar heeft
ons pleidooi voor het ruimer beschikbaar stellen van de resultaten van het
wetenschappelijk Spinoza-onderzoek althans bij deze Spinozakenner gehoor
gevonden. Wij danken hem van harte voor zijn bereidwilligheid.
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
17-03-2013
Spinoza-seminarie met Herman De Dijn
Een binnengekomen bericht:
Ook dit jaar staat de Werkplaats Spinoza uit het O. Oostende
klaar om het gedachtegoed van Spinoza te helpen uitdragen. Vorig jaar hadden we
de succesvolle editie waarin Sonja Lavaert ons op een goed gestoffeerde
Spinoza-lezing trakteerde. Het jaar voorafgaand, op de eerste editie, bracht
Tinneke Beeckman ons Spinoza als de 'filosoof van de blijheid'.
We verwachten opnieuw een boeiend seminar. Ditmaal wijdt emeritus
prof. Herman De Dijn uit over Spinoza en religie, donderdag 10 oktober 2013 om
19 uur in Hotel & Restaurant Van der Valk te 8020 Oostkamp.
Het
is wel bekend dat bij de laatste woorden die Spinoza schreef ook die behoren waarin
hij de uitsluiting van vrouwen uit politieke ambten rechtvaardigt, op grond van
hun natuurlijke minderwaardigheid. In
de laatste overgebleven paragraaf van zijn onvoltooide Staatkundige Verhandeling houdt hij vol dat wij met zekerheid
mogen stellen dat vrouwen van nature niet dezelfde rechten hebben als de mannen
maar integendeel noodzakelijkerwijze onderdoen voor de mannen.[1]
Zijn argumentatie voor seksuele ongelijkheid is zowel verrassend als ondubbelzinnig.
Hij beschouwt de minderwaardigheid van de vrouw niet als het resultaat van een
samenleving die slecht georganiseerd is, maar als het gevolg van een ingeboren
en onoverkomelijke zwakheid. Hij beweert niet dat vrouwen verhinderd zijn om
gebruik te maken van hun intelligentie, zoals hij wel aanvaardt in het geval
van de massa,[2]
maar dat vrouwen van nature noodzakelijkerwijze de mindere zijn van de man.[3] In
haar analyse van de gelijkwaardigheid van de vrouw bij Spinoza stelt Margaret
Gullan-Whur dat die bewering verrassend is, zowel om biografische als om
filosofische redenen. Gezien het relatief progressieve Nederlandse milieu en de
belangrijke plaats die verscheidene vrouwelijke tegenspeelsters innamen met
betrekking tot Descartes filosofie, inzonderheid Prinses Elisabeth van
Bohemen,[4]
moet Spinoza wel weet hebben gehad van welopgeleide en intelligente vrouwen.[5]
Bovendien is
[1]
Spinoza, Staatkundige verhandeling (in
het vervolg: TP), hoofdstuk 2, par. 4 (G III.360/S 753). De Latijnse tekst
luidt als volgt:[A]ffirmare omnino licet,
foeminas ex natura non aequale cum viris habere jus, sed eas viris necessario
cedere.
[2]
Hoewel het typisch is voor interpretatoren om Spinoza een lage dunk toe te
schrijven over het vulgus, verwijt
hij in de TP aan de macht en
cultuur dat zij de massa onwetend en wispelturig maken door het instellen van
slafelijke bestaansvoorwaarden (TP7.27)
[3]TP 11.4 (G III.360/S 753). Zie Gullan-Wuhr, Spinoza and the Equality
of Women, 94.
[4]
Descartes respect voor Elisabeths mentale kwaliteiten blijkt duidelijk op
verschillende plaatsen, waaronder de dedicatie bij zijn Principia Philosophiae, die Spinoza bestudeerde en omzette more geometrico. Zie René Descartes, Dedicatory Letter to
Elisabeth, in CSM I.19094/AT VIIIA.14.
[5]
Gullan-Whur merkt bijvoorbeeld op dat Spinoza in het Latijn begeleid werd door Clara,
de dochter van Francis van den Enden (Spinoza and the Equality of Women, 92).
We kunnen ook ons afvragen wat hij dacht van Koningin Christina, of van de
koninginnen die samen met koningen regeerden in zijn tijd.
Om technische redenen is het niet mogelijk het hele essay hier af te drukken. Wij voegen de volledige tekst toe als bijlage.
Filip Buyse en Herman de Dijn aan de Sorbonne (2009-2013)
Van Herman De Dijn vernemen we dat het nr.1 van de 23ste
jaargang van Intellectual History Review is verschenen (maart 2013) met
de bijdragen van het symposium (december 2009) over Galilei en Spinoza aan de
Sorbonne in Parijs, o.m. met een bijdrage van hemzelf "Spinoza and
Galileo: Nature and Transcendence", en van die andere Vlaamse Spinozist, Filip
Buyse: Spinoza, Boyle, Galileo: Was Spinoza a Strict Mechanical Philosopher?
Wij nemen deze
gelegenheid te baat om nogmaals te wijzen op het verbijsterend grote
tijdsverloop tussen het moment van de voordrachten gehouden op het symposium en
de publicatie ervan, en dat in een tijd dat het zonder meer mogelijk is om een
tekst zonder verwijl en kosteloos via internet beschikbaar te stellen.
Vlaamse specialisten
blijken ook vrijwel uitsluitend in een vreemde taal te publiceren.
Het is voorwaar oneindig
veel eenvoudiger om hier in vertaling teksten te brengen van wereldvermaarde coryfeeën
als Jonathan Israel, Steven Nadler en Jonathan Bennett en van talentrijke buitenlandse
auteurs als Michael Rosenthal, Susan James, Eric Schliesser, Hasana Sharp, Marin
Terpstra, Paul Juffermans en Antonio Crivotti, dan om een Vlaamse specialist (m/v)
enkele regels te ontfutselen over Spinoza in eigen taal en voor eigen publiek.
Wij zullen desondanks onze
inspanningen onverminderd verder zetten om Spinoza in Vlaanderen bekend te
maken, in het Nederlands.
Categorie:Spinoza-nieuws Tags:Spinoza
17-02-2013
De ongeschreven hoofdstukken van de Tractatus Politicus
De ongeschreven hoofdstukken van Spinozas Tractatus Politicus
Volgens de uitgevers van de Opera Posthuma van Spinoza is hij door de dood verrast alvorens hij
de laatste hoofdstukken van zijn Tractatus
Politicus kon afwerken. Bij Brief 84, die zij als een soort van inleiding
bij de Tractatus afdrukten, voegden
ze dit naschrift toe: Hieruit blijkt de bedoeling van de auteur, maar door
ziekte verhinderd en door de dood weggerukt, is hij niet bij machte geweest om
dit werk verder af te werken dan tot het slot van de aristocratie, zoals de
lezer zelf kan vaststellen.
De ontbrekende hoofdstukken zouden dan gehandeld hebben over
de democratische staatsvormen. Ten slotte komen de wetten aan bod en andere
bijzondere kwesties in verband met de staatkunde. (Brief 84) Het lijdt weinig
twijfel dat de Tractatus Politicus
het laatste werk was waarmee Spinoza bezig was en het is evident dat het
onafgewerkt was toen hij stierf. Toch mogen wij ons de vraag stellen of Spinoza
ertoe zou gekomen zijn om de ontbrekende hoofdstukken te schrijven, mocht hij
langer geleefd hebben.
In zijn eerste hoofdstuk stelt hij dat theoretici en
filosofen het minst geschikt zijn om over het gemenebest te regeren, omdat zij
enkel in staat zijn om een waanbeeld te creëren, iets dat enkel goed is om
in Utopia of in een poëtische Gouden Eeuw in te voeren, waar men er overigens
het allerminst behoefte aan heeft. (TP1.1) Het zijn veeleer de realistische politici
die over de politiek op een meer bevredigende manier geschreven hebben dan de
filosofen. Omdat ze zich lieten leiden door de ervaring, hebben zij niets
verkondigd dat al te ver af stond van de praktijk. (TP1.2)
Ik voor mijn part ben er ten volle van overtuigd dat de
ervaring ons al de soorten van stadsstaten heeft laten zien die men maar kan
bedenken ( ). Ik meen dan ook dat er over dit onderwerp niets is dat wij met
onze gedachten zouden kunnen achterhalen dat nog niet ontdekt of aan het licht
gebracht zou zijn, tenzij het iets is dat vreselijk afwijkt van de ervaring of
de praktijk. ( ) Vandaar dat wij ook nog maar iets zouden kunnen bedenken ( )
dat al niet bij toeval of naar aanleiding van een concreet geval ontdekt is.
(TP1.3). Toen ik dus mijn aandacht op de politiek richtte, was het dus niet mijn
bedoeling iets nieuws of ongehoords naar voren te brengen (TP1.4)
Dit zijn zeer duidelijke beperkingen die Spinoza zich
oplegt. Hij wil enkel de praktijk beschrijven, geen utopie. Een waarachtige
democratie zoals wij die nu kennen, bestond in zijn tijd niet en had ook
daarvoor nog nooit bestaan, tenzij misschien kortstondig in Athene en Rome.
Indien hij zich aan een beschrijving van een dergelijk staatsbestel had
gewaagd, zou hij zich bezondigd hebben aan wat hij de filosofen en theoretici
verwijt.
Alsof dat niet duidelijk genoeg was, zegt hij in zijn
aanhef, die als ondertitel fungeert van zijn werk, dat het gaat om de
inrichting van gemeenschappen, zowel die waar een monarchie bestaat als waar
de aristocratie heerst. Hier is geen sprake van de democratie. De vrede en de
vrijheid van de burgers kan behouden blijven indien de monarchie of de
aristocratie niet in een tirannie vervallen.
Wanneer hij met dat opzet klaar is aan het einde van
hoofdstuk 10, begint hij toch een volgend hoofdstuk: Eindelijk ga ik dan nu
over tot de derde en in ieder opzicht volmaakte staatsvorm, die we de
democratie noemen. (TP11.1) Het verschil met een aristocratie bestaat hierin,
dat in een democratie elke persoon burgerrechten heeft die aan bepaalde zeer
algemene voorwaarden voldoet, zonder dat daarover nog een beslissing moet
getroffen worden door een hogere instantie, of er een verkiezing moet
plaatsvinden. Meteen somt Spinoza enkele voorwaarden op, die evenwel niet
verschillen van de voorwaarden die golden voor de andere staatsvormen. Het
enige echte verschil is wel degelijk dat iedereen alle burgerrechten geniet die
aan de wettelijke voorwaarden voldoet, ipso
facto en de iure. Men kan die
wetten dan zeer beperkend maken en het burgerrecht aan slechts een kleine groep
toekennen; ook dat noemt Spinoza een (theoretische) democratie. Maar het is
duidelijk dat hij het niet daarover wil hebben, maar enkel over die ene,
waarin absoluut iedereen stemrecht heeft in de hoge raad en het recht om een
staatsambt te bekleden. (TP11.3) Toch gelden ook hier enkele beperkingen:
vreemdelingen, misdadigers, kinderen, de jeugd tot een bepaalde leeftijd, dienstpersoneel,
en echtgenotes, die onder het gezag van hun man vallen.
Dat laatste punt weerspiegelt de toestand in zijn tijd; ook hier
laat hij zich niet verleiden tot utopische fantasieën. Maar toch gaat hij even
dieper in op de zaak. Zijn het alleen gehuwde vrouwen die uitgesloten zijn? Het
is een theoretische kwestie, aangezien de meest vrouwen gehuwd waren. Maar toch
vraagt hij zich af of vrouwen überhaupt moeten uitgesloten worden. Zijn
redenering daarover is erg pragmatisch: als vrouwen geschikt zijn om burgerrechten
uit te oefenen, dan moet dat ten minste ooit ergens al het geval geweest zijn.
Dat is niet zo: het voorbeeld van de Amazones komt uit de mythologie. Bovendien
lijkt het geen goed idee om mannen en vrouwen samen te laten regeren: mannen
laten zich dan immers in de war brengen door hun emoties.
Maar dat zijn bijzaken. Spinoza wil onderzoeken hoe een
democratie functioneert wanneer iedereen, op uitzonderingen na, alle
burgerrechten heeft. Men zou het ruwweg kunnen vergelijken met de toestand voor
de Eerste Wereldoorlog in onze streken. Maar wat zou Spinoza daarover kunnen
gezegd hebben dat hij nog niet had gezegd in zijn vorige hoofdstukken? Het
enige verschil ligt immers in het bekomen van de burgerrechten, niet in de
uitoefening.
Een eerste probleem stelt zich door de aantallen. Als we
zijn beperkingen toepassen, zal een vrij aanzienlijk aantal mannen
burgerrechten genieten, te veel voor een werkzame bestuursvorm, zelfs als we
rekening houden met de vrij ruime aantallen die Spinoza voorschrijft voor de
aristocratische bestuursvorm. Er zal dus toch een of andere vorm van beperking noodzakelijk
zijn. De enige manier waarop dit democratisch kan gebeuren, is door
verkiezingen, waarbij alle stemgerechtigden ook verkiesbaar zijn. Dat is
precies wat er in de Westerse parlementaire democratieën op termijn gebeurd is.
Later verwierven ook vrouwen stemrecht en is de leeftijd verlaagd voor alle
stemgerechtigden. Men kan dan nog bepalingen invoeren over hoe de verkiezingen
verlopen, over de duur van de mandaten, over het aantal kamers, over de rol
van de koning of de president enzovoort, maar aan de essentie van de democratie
verandert er niets meer.
Men zou gerust kunnen zeggen dat Spinoza in de eerste tien
hoofdstukken alles had gezegd wat hij wou zeggen over de democratische werking
van het staatsbestel. In de eerste hoofdstukken had hij algemene regels en
principes aangebracht die voor alle staatsvormen gelden. Vervolgens had hij
beschreven hoe dat in zijn werk moest gaan in een monarchie, de meest
voorkomende staatsvorm in zijn tijd, en in een aristocratie, de vorm die
gedurende korte tijd in de Verenigde Provinciën bestond, namelijk van 1650 tot
1672. Op elke bladzijde van die tien hoofdstukken blijkt zijn bezorgdheid die
hij in de aanhef heeft verwoord: de vrede en de vrijheid van de burgers kan
enkel behouden blijven als er geen tirannie heerst, noch van één persoon, noch
van een beperkte groep. De enige manier om dat te bereiken is het betrekken van
zoveel mogelijk personen bij het bestuur van het land, zowel bij de politiek
als bij de rechtspraak.
Een eerste belangrijk principe is dat elke politiek moet
gesteund zijn op wat de mens in feite is; niet op een of andere utopisch beeld
dat men ervan heeft, maar op hoe de mensen werkelijk zijn, met al hun reële emoties,
ook de minst aantrekkelijke, maar ook met hun redelijkheid. We moeten dus
realist zijn. Wie zich inbeeldt dat het mogelijk is dat de massa, of zelfs al
diegenen die zich laten verscheuren door staatszaken, zover te brengen dat ze
uitsluitend volgens de voorschriften van de rede leven, die droomt van een
poëtische Gouden Eeuw of het rijk der fabelen. (TP1.4 & 5) Men moet dus
staatsvormen uitwerken die niet afhangen van de goede bedoelingen of de
toewijding van deze of gene. Dat kan alleen als het onmogelijk gemaakt wordt
dat wie de staat bestuurt zich laat verleiden tot minder dan optimaal gedrag.
(TP1.6)
Een tweede principe is even fundamenteel: alle mensen zoeken
te leven in een of ander staatsverband. Op dat principe is elke staatsvorm
gesteund. (TP1.7)
In het tweede hoofdstuk brengt Spinoza in herinnering wat
hij gezegd heeft over die twee principes in zijn Tractatus Theologico-Politicus en in zijn Ethica. Dat vormt de basis voor het grondidee van de Tractatus Politicus: elk wezen beschikt
over zoveel rechten als het kan waarmaken. Er is slechts één rechtsgrond en die
berust op wat een wezen vermag. Alles wat de natuurwetten mogelijk maken,
constitueert daardoor ook het recht daartoe. (TP 2.1-4) Daarmee staan we al
mijlenver af van elk theocratisch of seculier absolutistisch bestel, dat een
rangorde vooropstelt tussen de individuen, op grond van andere argumenten dan
de natuurwetten.
De mens gedraagt zich niet altijd redelijk, helemaal niet
zelfs. Ook dat behoort tot onze natuur, het is evenzeer een realiteit als
onze mogelijkheid om redelijk te zijn. Men is niet minder mens omdat men
onredelijk is. We moeten er altijd mee rekening houden dat de mensen zich nooit
helemaal redelijk zullen gedragen. Dat geldt voor iedereen, van hoog tot laag. De
koning is ook maar een mens. Ook dat is een democratisch principe. (TP2.5-6)
Elke mens, elk levend wezen, probeert om zijn bestaan naar
best vermogen te bestendigen (TP2.7). Ook dat hebben we allen gemeen, zonder
uitzondering. Iedereen, de wijze en de dwaze, betracht en doet al wat men
betracht en doet met het hoogste natuurlijk recht (TP2.8). We moeten dit
echter breed zien, namelijk binnen het geheel van de natuurwetten, die veel
ruimer zijn dan alleen het menselijk domein. Het zijn dus niet de menselijke
wetten, die gericht zijn op het voordeel van de mens, en van sommige mensen in
het bijzonder, die bepalend zijn, maar de algemene wetten, die voor heel de
natuur gelden, en dus ook voor iedere mens zonder uitzondering. (TP2.9)
Onze rechten zijn afhankelijk van onze macht, onze
vermogens. Maar het is mogelijk dat anderen onze macht beknotten. Dat kan door
fysiek geweld, maar het is erger als onze mentale vrijheid beknot wordt,
bijvoorbeeld als men ons iets wijsmaakt en wij die leugens voor waar nemen. Dat
is een realiteit in de omgang tussen mensen waar we niet omheen kunnen. En elke
beknotting van onze eigen macht door anderen is een beperking van onze rechten.
(TP2.10-14)
Een individu staat dus zo goed als machteloos tegen een
overmacht. Alleen vermag men niets, zeker niet in een vijandig midden. Het
recht van één mens afzonderlijk is dus zeer beperkt. De mens slaagt er maar
met veel moeite, en dan nog met wederzijdse hulp in om in leven te blijven en
zich mentaal te ontwikkelen (TP2.15). De natuurlijke rechten van de menselijke
soort zijn gemeenschappelijke rechten van mensen die eensgezind samenleven. De
rechten van een individu zijn dan evenredig geringer dan die van de gemeenschap,
aangezien ook zijn macht kleiner is. De rechten die het individu heeft, heeft
het van de gemeenschap, en het zijn bindende rechten. Dat is een evidente
consequentie van de regel die recht en macht verbindt. (TP2.16) In een
democratie is de staatsmacht toevertrouwd aan een raad die samengesteld is uit
leden van de hele gemeenschap (TP2.17). Alles speelt zich dus af binnen de
staatsstructuren. Daar beslist men gezamenlijk over goed en kwaad (TP2.18-21),
en niet binnen het kader van een of andere godsdienst: de natuurwetten zijn onaanvechtbaar
en veel ruimer dan welke andere menselijke verordening ook (TP2.22).
Het derde hoofdstuk behandelt het hoogste gezag en zijn
structuren. Een gemeenschap beschikt over meer macht dan een individu. De
individuele rechten zijn dus beperkt: Het natuurlijk recht, namelijk dat
iedereen meester is over zichzelf, houdt bijgevolg op te bestaan in een
burgerlijk statuut (TP3.3). Dat is de redelijkheid zelve. Het is immers in de
gemeenschap dat wij het meest floreren; eendracht maakt macht (TP3.5-6). Maar
dan moet de gemeenschap zich wel laten leiden door het gezond verstand en de
rede. Wanneer die onredelijke regels zou opleggen, zouden die onafdwingbaar
zijn (TP3.7-8). Het is dus niet zo dat wie met de macht bekleed is, in een
monarchie of een aristocratie, over de absolute macht zou beschikken om willekeurige
beslissingen te nemen. De gemeenschap zal zich verzetten tegen alle
onredelijkheid. Op dezelfde manier is ook de godsdienst geen bedreiging van de
burgerlijke gehoorzaamheid: de ware godsdienst is immers evenzeer gebonden aan
de redelijkheid (TP3.10).
De regels die gelden voor de omgang tussen individuen en de
staat, gelden ook voor de betrekkingen tussen staten. Ook daar is samenwerking
aangewezen; een federatie is immers machtiger dan een afzonderlijke staat. De
samenwerking tussen de burgers wordt op die manier nog uitgebreid en de
gelijkheid verspreidt zich zo over een nog groter grondgebied. Hoe meer mensen
samenwerken, hoe groter hun macht. (TP3.12-16).
Het vierde hoofdstuk begint met de vaststelling dat in een gemeenschap
niet de individuele burgers de dienst uitmaken, maar het hoogste gezag binnen
die gemeenschap, waar die ook berust. Meteen stelt Spinoza echter de vraag of
het hoogste gezag niet gebonden is aan wetten, en dus ook tegen die wetten kan
zondigen (TP4.4). Het antwoord is duidelijk: er is geen absoluut gezag; de
natuurwetten blijven altijd en voor iedereen gelden. Als het hoogste gezag van
een staat beslissingen zou nemen die ingaan tegen zijn eigen voortbestaan (en
dat van zijn burgers en onderdanen), dan is dat een zonde, een inbreuk op de
wet. Als er binnen een staat geen eerbied en ontzag is voor het gezag, dan zal
die staat ten onder gaan. Die eerbied en dat ontzag is maar mogelijk wanneer
het hoogste gezag zich onthoudt van al wat onredelijk en aanstootgevend is, zo
niet veroorzaakt die staat zijn eigen ondergang, en dat is tegen de natuurwet
die zegt dat elk wezen zijn bestaan probeert te bestendigen (TP4.5). Het
gezag beschikt over aanzienlijke machten tegenover het individu. Maar als het gezag
zondigt tegen de wetten en de staat zelf in gevaar brengt, dan slaat het ontzag
van de burgers om in verontwaardiging en wordt daardoor de staat zelf ontbonden
en het contract tussen de burgers en de staat verbroken. De overeenkomst tussen
de staat en de burgers is geen kwestie van burgerlijk recht, maar van het
natuurlijk of oorlogsrecht. De staat moet er dus voor zorgen dat hij zichzelf
en zijn onderdanen in stand houdt. Dit is een overduidelijke aanwijzing voor de
fundamentele democratische rechten van de burgers: zij hebben het recht, ja de
plicht om zich te verzetten tegen een onredelijk, onbetamelijk en
staatsgevaarlijk gezag. Wanneer het staatsgezag zich niet naar behoren kwijt
van zijn taken en de burgers laat floreren, verliest het gezag zijn legitimiteit
en stelt het zichzelf buiten de wet. Alle macht komt dan opnieuw bij de
individuele burgers terecht, die zich zullen inzetten voor hun eigen rechten.
In hoofdstuk 5 stelt Spinoza dat er prioriteiten zijn
waaraan het gezag zich moet houden. Dat is in de eerste plaats vrede en
veiligheid. Zijn die er niet, dan komt het slechtste in de mens naar boven en
vervalt men terug in de oorspronkelijke toestand waarin de individuen het zonder
enige scrupule tegen elkaar opnemen. Als een staat zijn onderdanen met geweld
onderdrukt, is er geen vrede, maar een toestand oorlog tussen de burgers en de
staat. Wanneer anderzijds een staat vrede en veiligheid garandeert, zullen ook
de individuen zich optimaal gedragen en de wetten respecteren. We noemen die
staatsstructuur de beste waarin mensen eendrachtig samenleven (TP5.5). Dat is echter
maar mogelijk wanneer de burgers zelf de staat oprichten. Een democratisch
bewind kan dus niet opgelegd worden of opgedrongen aan een anders staat die men
veroverd of onderworpen heeft, omdat daartoe altijd geweld nodig is, en dat is
in tegenspraak met de democratie, omdat men zo de rechten van de burgers
miskent.
Hoofdstuk zes begint met de vaststelling dat alle mensen geneigd
zijn om zich te verenigen; iedereen vreest de gevaren die de enkeling
bedreigen. Het gaat dus niet zozeer om een weloverwogen redenering, maar om een
diep aangevoelde angst die onvermijdelijk in elke mens aanwezig is (TP6.1). Een
staatsstructuur is dus een natuurlijk en noodzakelijk gevolg van die primaire
angst. Zonder staat kan men niet leven. Maar het is wel mogelijk en zelfs
noodzakelijk om die structuren aan te passen aan de omstandigheden en de
inzichten. Het voortbestaan zelf is primordiaal, de vorm is secundair. Men moet
zich dus vooral bekommeren om dat voortbestaan zelf, en niet om de uiterlijke structuren
(TP6.2).
Mensen zijn vaak onredelijk en daarmee moeten we rekening
houden. De structuren moeten dus zo zijn, dat iedereen willens nillens toch
altijd doet wat het gemeenschappelijk belang dient, dat wil zeggen dat iedereen
spontaan, of onder dwang of uit noodzaak, ertoe komt om te leven volgens de
voorschriften van de rede. Dat zal het geval zijn wanneer de staatszaak zo
geregeld is, dat men niets van wat te maken heeft met het gemeenschappelijk
belang zonder enige beperking toevertrouwt aan de goede trouw van de eerste de
beste. (TP6.3) Niemand is immers vrij van sterke emoties, en de gezagsdragers
staan bloot aan de grootste verleidingen. Daarmee vangt Spinoza de discussie
aan van de monarchie als staatsvorm.
En toch lijkt de ervaring ons integendeel te leren dat het
goed is voor de vrede en de eendracht dat men alle macht sterk concentreert.
(TP6.4) Maar dat is een vergissing: in een tirannie zijn de burgers niet vrij,
maar slaven. Dat kan de bedoeling niet zijn. Bovendien is het onmogelijk voor
één persoon om alle macht op zich te nemen: wij zijn maar mensen en onze
mogelijkheden zijn beperkt. Ook een soevereine vorst moet zich omringen met
raadgevers en lijfwachten en deelt in feite zijn macht met hen, om zich zo te
beschermen tegen de macht van de bevolking, die hij voortdurend zal vrezen, en dus
niet zal dienen. Zelfs zijn eigen kinderen zal hij wantrouwen en benadelen,
daarin gesteund door zijn hovelingen, die een zwakke troonopvolger verkiezen
boven een sterke vorst. Een dergelijke monarchie is dus slecht voor de
gezagsdrager, die nooit rust kent, en ook voor de bevolking, die steeds het
gezag moet vrezen. Een goede vorst daarentegen is enkel begaan met het heil van
het volk (TP6.8).
Wij zien hier weer hoe Spinoza deze staatsvorm onderwerpt
aan een grondige kritiek, op basis van zijn uitgesproken principes, en de
democratische correctieven aanwijst die het moeten mogelijk maken dat een
monarchie enerzijds zichzelf in stand houdt, maar anderzijds niet omslaat in
een tirannie.
Hoe dat in zijn werk gaat, omschrijft Spinoza in detail. Het
zou ons te ver leiden om alle voorbeelden daarvan op te sommen. Wij beperken
ons tot enkele van de meest sprekende.
Het leger moet uitsluitend bestaan uit burgers, zonder
enige uitzondering, en met uitsluiting van alle anderen. (TP6.10) Wanneer de
militaire macht en dus het wapengeweld bij de burgers zelf berust, is hun
werkelijke macht gegarandeerd; wanneer het leger een eigen entiteit vormt, of
wanneer het gezag een beroep kan doen op huurlingen, zijn zij het meest
onderworpen aan het gezag en dus het meest onvrij, en is er geen sprake van een
democratie.
De raadslieden van de koning moeten burgers zijn, voldoende
in aantal en gekozen uit de verschillende bevolkingsgroepen, de clans. Als er
bijvoorbeeld 600 clans zijn, kiest men uit elke clan vijf vertegenwoordigers,
dus 3000 raadslieden; die fungeren slechts een beperkte periode en worden dan
opgevolgd, zodat men een voortdurende vernieuwing heeft. Dit principe vinden we
voortdurend terug: een voldoende groot aantal wisselende raadslieden heeft
niets dan (democratische) voordelen. Zo vermijdt men immers machtsconcentraties
bij een beperkt aantal personen, en ook corruptie wordt zo erg moeilijk, wegens
de korte ambtsperiode en omdat het nu eenmaal moeilijker is om 3000 personen om
te kopen dan tien. (TP6.16)
De Raad is een machtige en zeer democratisch instelling. De
koning kan zonder de Raad zelfs niet regeren. Daarnaast is er ook een gelijksoortige
structuur voor de rechtspraak, met een hof van cassatie ter controle.
(TP6.26)
In feite is deze vorm van monarchie nog het best te
vergelijken met het koningschap in een moderne parlementaire democratie, en
allerminst met de absolutistische regering van Spinozas tijdgenoot, Louis XIV
van Frankrijk.
Het lange zevende hoofdstuk gaat dieper in op de voorwaarden
die Spinoza heeft opgesomd voor een behoorlijke monarchie. In de laatste
paragraaf geeft Spinoza toe: Bij mijn weten is er nog nooit een staat
opgericht onder al de voorwaarden die ik heb opgenoemd. Er zijn wel
voorbeelden uit de geschiedenis die bewijzen dat dit de beste vorm van de
monarchie is. Hij werkt één ervan uit, namelijk het koningrijk van Aragon. Ook
daar blijkt overduidelijk dat pas wanneer de koning zich inzet voor zijn
onderdanen, zijn eigen vrede en veiligheid en die van zijn onderdanen
samengaan. (TP7.30-31)
Spinoza stelt dat het niet zijn bedoeling is om bij de
bespreking van een specifieke staatsvorm alles te herhalen wat hij in de
voorafgaande hoofdstukken aangevoerd heeft, in de algemene regels voor een goed
bestuur noch in de specifieke regels voor de monarchie wanneer hij de
aristocratische staatsvorm bespreekt. Hij acht het voldoende aan te geven welke
regels eventueel niet van toepassing zijn of moeten aangepast worden, en
waarom, en welke nieuwe regels er moeten bijkomen wegens de bijzondere
karakteristieken van deze staatsvorm (TP8.7). Ik meen dat het niet onverantwoord
is om deze regel ook toe te passen wanneer wij het over de ontbrekende
hoofdstukken over de democratie hebben. Wanneer wij onze lezing van de Tractatus Politicus verder zetten,
hoeven wij dus de democratische correcties niet meer te vermelden die Spinoza
reeds aangebracht heeft bij de monarchie als staatsvorm. En wanneer wij aan het
einde van hoofdstuk 10 komen, zullen wij allicht vaststellen dat Spinoza
inderdaad niet meer hoefde verder te gaan met een specifiek vierde deel, dat
specifiek over de democratie zou handelen, wanneer men al de democratische
elementen uit de eerste drie delen voor ogen houdt.
Hoofdstukken 8, 9 en tien handelen over de aristocratie. Het
is, evenmin als de hoofdstukken over de monarchie, een beschrijving van een
bestaande toestand, maar een handleiding voor het in stand houden van een
aristocratie en voor het welzijn van haar onderdanen. Spinoza herinnert aan het
essentiële onderscheid met een democratie: in een aristocratie worden de
patriciërs, de bevoorrechte burgers verkozen of gecoöpteerd; in een democratie
is het burgerrecht aangeboren en dus erfelijk, of toegekend volgens de
bepalingen van de grondwet zelf.
Het grootste gevaar dat een aristocratie bedreigt, is de
terugval van het aantal leden dat actief deelneemt aan het bewind. Spinoza
benadrukt ook hier uitvoerig de voordelen van een talrijke groep van
bewindsvoerders; een bijkomende reden is hier dat er in een erfelijk systeem
geen garantie is dat de bewindslieden ook bekwaam zijn; in een kleine groep is
dat fataal, in een grote groep houdt men nog voldoende verstandige lui over
(TP8.2). Vervolgens is het ook zo dat een grotere groep belangrijke troeven
heeft tegenover één enkel persoon, zoals in een monarchie: een koning is
sterfelijk, een raad is eeuwigdurend; een raad is niet afhankelijk van de
kwaliteiten van één persoon; een groep beslist evenwichtiger dan een enkeling
enzovoort. Wanneer het gezag berust bij een raad van voldoende omvang, is het
een absoluut gezag, of althans een dat het absolute maximaal benadert. En hij
voegt er deze essentiële opmerking aan toe: Als men ooit kan spreken van een
absoluut gezag, dan waarlijk alleen wanneer het bij de gehele bevolking
berust. (TP8.3)
Spinoza legt de vinger meteen op de wonde bij zijn
beschrijving van de gevaren die een aristocratie bedreigen. Aangezien het
grootste deel van de bevolking uitgesloten wordt van de besluitvorming en zelfs
de voorbereiding daarvan, vormt de bevolking steeds een bedreiging voor wie
aan het bewind is; het volk behoudt daarom altijd enige vrijheid voor zichzelf,
die ze voor zich opeist en ook bekomt, is het niet op grond van een geschreven
wetgeving, dan stilzwijgend (TP8.4).
Spinoza lijkt daarmee de rechten van de volksmenigte te
benadrukken, maar in zijn beschrijving van de concrete staatsinrichting van de
aristocratie waarschuwt hij anderzijds toch voor de bedreiging die de ongeordende
menigte, het plebs, vormt voor die staatsvorm. In zekere zin speelt hij hier
advocaat van de duivel: hoewel hij in TP.8.3 uitdrukkelijk gezegd heeft dat
enkel een echte democratie als een absolute, dat wil zeggen eeuwigdurende en
onaantastbare staatsvorm kan zijn, zal hij hier en daar toch raadgevingen
formuleren voor de aristocraten die hen in staat moeten stellen om hun
staatsvorm en hun gezag veilig te stellen tegenover de plebejers, het gewone
volk.
Wij gaan hier niet in op de details van de verschillen
tussen de monarchie en de aristocratie voor de vele aspecten die Spinoza uitgebreid
opsomt. Het volstaat dat we vaststellen dat de democratische aanbevelingen
volledig behouden blijven en dat er nog andere aan toegevoegd worden.
Het negende hoofdstuk handelt over een bijzonder geval van
de aristocratische staatsvorm, een waarmee Spinoza het meest vertrouwd was en
die zijn uitdrukkelijke voorkeur wegdraagt, namelijk een confederatie van
verscheidene steden. Ook hier geldt dat alle voorgaande democratische
opmerkingen behouden blijven, en zelfs nog aangevuld worden (TP9.1). Alleen al
door de schaalvergroting is er hier sprake van een meer democratische
staatsvorm, waarbij meer burgers betrokken zijn die hun macht en dus hun
rechten alleen maar zien toenemen. Door het overdragen van gemeenschappelijke
belangen aan een centrale hoge raad, hoeft men zich in de geconfedereerde
steden niet uitvoerig bezig te houden met allerlei beslissingen; men is immers de iure betrokken bij die centrale
besluitvorming. (TP9.5-6). Er is ook een fiscale solidariteit: steden met meer
inkomsten zullen bijdragen in de vergoeding van de ambtenaren van minder
gegoede steden (TP9.9). Een confederatie van steden is ook beter bestand tegen
externe belagers.
Het tiende hoofdstuk gaat in op de vraag of een
aristocratische staatsvorm voldoende garanties biedt voor zijn eigen
voortbestaan. Spinoza laat zich inspireren door een gebruik dat in Rome heeft
bestaan, maar dat ook tijdens de Renaissance in Italië en daarna in andere
gebieden niet ongebruikelijk was, namelijk een tijdelijke dictatuur, hetzij om
weerstand te bieden aan een uitzonderlijke externe bedreiging, hetzij om schoon
schip te maken in de eigen huishouding. Hij komt onvermijdelijk tot de
conclusie dat er geen enkele reden is waarom één persoon erin zou slagen om een
dergelijke taak tot een goed einde te brengen; maar zelfs indien dat het geval
zou zijn, dreigt meteen het gevaar van een verwerpelijke monarchie. Het zijn
dus alleen de raden en andere instellingen die de garantie vormen voor een blijvend
goed bestuur.
Zoals wij reeds vermeldden, gaat Spinoza in het korte,
onvoltooide elfde hoofdstuk in op de democratische staatsvorm. Maar verder dan
enkele inleidende opmerkingen komt hij niet. Het is niet onwaarschijnlijk dat
de verslechtering van zijn gezondheidstoestand en zijn vroegtijdige dood hem
verhinderd hebben om de hoofdstukken over de democratie af te werken waarnaar
zoveel commentatoren door de eeuwen heen blijken te verlangen. Een aandachtige
lezing van de Tractatus Politicus, na
die van de Tractatus Theologico-Politicus
en van de Ethica, doet ons echter
sterk vermoeden dat Spinoza op dat ogenblik ook niet meer zo gedreven was door
het verlangen om zijn opinies over de democratie te formuleren. Hij had
ongeveer alles gezegd wat er te zeggen viel, in veel groter detail dan de
moderne, oppervlakkige lezer lief is, zowel over hoe het niet moest als over
hoe het dan wel moest. Wat hadden we nog kunnen verwachten? Daarvoor kunnen we maar
beter te rade gaan bij de geschiedenis van de democratie, en zo Spinozas wijze
raad opvolgen, namelijk niet naar filosofen luisteren, maar naar ervaren
politici en ons niet laten leiden door utopische fantasieën maar door de
ervaring. Spinoza zelf kon allicht amper vermoeden hoe het er aan het begin van
de 21ste eeuw zou aan toe gaan in onze democratieën, en heeft zich
wijselijk onthouden van loze veronderstellingen, die inderdaad beter thuishoren
in dichterlijke verzinsels dan in een Tractatus
Politicus. Voor mij is dit ultieme werk van Spinoza niet minder volmaakt in
zijn onvolledigheid dan de zogenaamd Onvoltooide Symfonie van Schubert.
Categorie:Tractatus Politicus Tags:Spinoza
15-02-2013
Out of the Pulver and the Polished Lens II - A.M. Klein
Out of
the Pulver and the Polished Lens
A. M. Klein (1909-1972)
II
Uriel da Costa
Flightily ranted
Heresies one day,
Next day recanted.
Rabbi and bishop
Each vies to smuggle
Soul of da Costa
Out of its struggle.
Confessional hears his
Glib paternoster;
Synagogue sees his
Penitent posture.
What is the end of
This catechism?
Bullet brings dogma
That suffers no schism.
Tolerantie in de vroege Verlichting - Jonathan I. Israel
Locke, Spinoza en het
filosofisch debat over tolerantie in de vroege Verlichting (ca 1670-1750)
Jonathan I. Israel
Locke, Spinoza and the Philosophical
Debate Concerning Toleration in the Early Enlightenment (c. 1670 - c. 1750), Koninklijke
Nederlandse Academie van Wetenschappen, Mededelingen van de Afdeling
Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel 62 no. 6. Deze Mededeling werd in verkorte vorm
uitgesproken in de vergadering van de Afdeling Letterkunde, gehouden op 9 november
1998. http://www.knaw.nl/Content/Internet_KNAW/publicaties/pdf/981137.pdf
De lezing is
destijds uitgeven bij de uitgeverij van de KNAW, Edita. Deze uitgeverij is in
2008 opgeheven. De KNAW blijft haar oude titels op de website vermelden, al dan
niet verkrijgbaar als pdf, of via partner Kloof Booksellers, http://kloof.home.xs4all.nl/.
Alle citaten zijn
vertaald, de voetnoten verwijzen naar de oorspronkelijke bronnen van de auteur.
In de 17de en het begin van de 18de
eeuw stellen wij de definitieve doorbraak vast, ja de eerste echte triomf, van
het begrip tolerantie in West-Europa, zo al niet officieel, en wettelijk, dan
toch zeker in intellectuele middens en in de praktijk. In de Verenigde
Provinciën was tolerantie op religieus gebied indien niet ten volle de
filosofische krachtig bevestigd, uitgebreid en op enkele punten
geformaliseerd, zoals voor de Wederdopers, vanaf de periode van De Witts De
Ware Vrijheid en voortgezet tijdens het stadhouderschap van Willem III na
1672.[1]
Als een gevolg van de Glorious Revolution
van 1688-91 nam in Engeland niet alleen de godsdienstige tolerantie maar ook de
persvrijheid aanmerkelijk
[1] Zie H.H. Rowen, John de Witt,
Princeton, New Jersey, 1978, p. 420-441; Wiebe Bergsma, Church, State and
People, in Karel Davids and Jan Lucassen (eds), A Miracle Mirrored. The
Dutch Republic in European Perspective, Cambridge, 1995, p. 197-213; zie ook
J.I. Israel, The Dutch Republic. Its Rise, Greatness and Fall 1477-1806,
Oxford, 1995, p. 637-76, 1019-37.
Wegens technische beperkingen is het niet mogelijk het volledige artikel hier weer te geven. De volledige tekst wordt hierbij als bijlage aangeboden als een pdf-file.
Ik heb het altijd al moeilijk gehad met de zogenaamde
parallellisme-theorie van Spinoza. Om te beginnen spreekt hij nergens in die
termen. Het is een benaming die de interpretatoren hebben gegeven aan wat
Spinoza zegt over de verhouding tussen de dingen en het idee van die dingen, of
in het algemeen tussen de extentio en
de cogitatio, de uitgebreidheid en
het denken.
Mijn moeilijkheid en naar ik vermoed ook die van anderen
vindt haar oorsprong vooral hierin, dat wij de neiging hebben om denken
uitsluitend te identificeren met ons denken, de ideeën die wij mensen hebben
over de dingen. Het is dan inderdaad aartsmoeilijk om concreet in te zien hoe
er een parallellisme zou kunnen zijn tussen een voorwerp dat ik waarneem en het
idee daarvan mijn brein, terwijl Spinoza herhaaldelijk zegt dat er tussen die
twee geen enkel oorzakelijk verband is.
Spinoza spreekt daarover in het tweede deel van de Ethica. Na een formele aanloop, waarin
hij zijn begrippen definieert, zegt hij in de zevende stelling in zijn roemruchte
lapidaire stijl: Ordo, et connexio
idearum idem est, ac ordo, et connexio rerum. De volgorde en de samenhang van
de ideeën is dezelfde als de volgorde en de samenhang van de dingen.
Laten we dat even op zichzelf bekijken. Wat bedoelt Spinoza
met die orde en die samenhang, zowel van de ideeën als van de dingen?
Elk ding bestaat uit vele onderdelen, die op zichzelf ook
dingen zijn, maar samen een ander ding vormen. Dat grotere ding is op een
bepaalde manier tot stand gekomen. Ofwel heeft iemand het geconstrueerd,
bijvoorbeeld een tafel, ofwel is het voortgebracht door andere dingen, zoals
een kalf dat is ontstaan uit de gemeenschap van een stier en een koe. Er is dus
een bepaalde ordening van materiële partikels die samen die tafel of dat kalfje
vormen. Er zijn geen twee voorwerpen die helemaal identiek zijn; enerzijds
verschillen ze altijd wel ergens van vorm, maar ze bestaan ook uit andere
partikels, ze bevinden zich op een andere plaats en dus een andere omgeving en bestaan
op een ander moment in de tijd. Maar steeds bestaat er een bepaalde orde in elk
ding, een manier waarop het tot stand gekomen is en ook een bepaalde samenhang
tussen de onderdelen van dat ding, en tussen dat ding en de andere dingen.
Spinoza benadrukt tot vervelens toe dat denken en uitgebreidheid
twee manieren zijn, dé twee manieren zijn om over de dingen, alle dingen, te
spreken. Alles is uitgebreidheid én denken. Elk ding heeft dus een aspect van
uitgebreidheid en een mentaal aspect. We moeten dat zeer algemeen zien; de
dingen zijn immers slechts een onderdeel van de ene substantie, die zelf ook
gekenmerkt is door attributen, waarvan wij er twee kennen, namelijk precies de
uitgebreidheid en het denken. Wij kunnen, moeten dus een bepaald ding op twee
manieren omschrijven: in zijn uitgebreidheid en in zijn mentale vorm. Wij zijn
geneigd om die uitgebreidheid te zien als het voorwerp zelf en de mentale vorm
als iets dat daar los van staat, maar dat is niet wat Spinoza zegt. Het mentale
is even essentieel een aspect van het ding als het materiële. Een tafel is
geen zinloos samenraapsel van wat dood hout, maar een meubelstuk.
We kunnen een ding maar goed begrijpen als we weten hoe het
tot stand gekomen is, op welke manier en met welke bedoeling. Spinoza zegt: als
wij zijn oorzaken kennen, als we zien hoe de verschillende stappen in het
proces op elkaar volgen. De houthakker kapt de boom om en verkoopt die aan de
houthandelaar. Die verzaagt de boom en laat het hout drogen. Hij verkoopt de
geschikte planken aan een meubelmaker en die verzaagt ze tot onderdelen waarmee
hij een tafel timmert. Al die handelingen en transacties worden duidelijk als
we het afgewerkt product zien en wat we ermee kunnen doen. Zo is het met alles.
Als we van alles de volledige ontstaansgeschiedenis zouden kennen en het
gebruik dat men ervan maakt, dan zouden wij ons nooit vergissen over wat iets
is.
Aan elk van die onderdelen, acties en transacties
beantwoordt een inzicht. Wat er ook met materie gebeurt, het heeft altijd een
betekenis. Daarbij is het niet nodig dat iemand die betekenis ook de facto begrijpt,
het volstaat dat er betekenis is, die misschien ooit zal begrepen worden. Spinoza
drukt dat uit door te zeggen dat God alles begrijpt met zijn onbeperkt
verstand. Je kan het ook zo stellen: alles is begrijpelijk. Dat is wat Spinoza
bedoelt wanneer hij zegt dat alles ook een mentaal aspect heeft.
Het ligt nu voor de hand dat die twee aspecten van de ene
substantie, die onvermijdelijk aanwezig zijn in al wat is, in al de vormen die
de substantie aanneemt, op dezelfde manier tot stand komen. Samen met het
materiële aspect ontstaat tegelijkertijd ook het mentale aspect, het ene kan
niet zonder het andere, ten minste als we het zien vanuit het standpunt van de
substantie, of zoals Spinoza het zegt, vanuit het oogpunt van de eeuwigheid, sub specie aeternitatis.
Doen we dat niet, dan komen we in de problemen. Dat blijkt onvermijdelijk
wanneer we de zaken bekijken vanuit de mens. Mensen zijn onvolmaakt, dat hoeft
geen betoog. Wij bekijken de zaken vanuit onze specifieke situatie, met ons
beperkt verstand, en we zullen er nooit in slagen om alle onderdelen individueel
door en door te kennen, noch hun samenhang, noch de processen die geleid hebben
tot hun ontstaan, noch al het gebruik dat we ervan kunnen maken. En dus
vergissen we ons voortdurend, of zijn we blind voor al de mogelijkheden of de
gevolgen. Als je een lid van een primitieve volksstam een kurkentrekker geeft,
zal hij er misschien wel een onvermoede toepassing voor vinden, maar pas als je
hem ook een fles met een kurk geeft, heeft hij ook de mogelijkheid om de oorspronkelijke
bedoeling van het voorwerp te achterhalen.
Om onze kennis te verbeteren, moeten we dus zoveel mogelijk
de oorzaken achterhalen die in een bepaalde volgorde geleid hebben tot het ontstaan
van de dingen, want enkel wie de oorzaken kent, kent ook de gevolgen.
Dat is dus wat Spinoza hier bedoelt met: de volgorde en de
samenhang van de ideeën is dezelfde als die van de dingen; bij elke ding hoort
een uitleg. Of nog strakker: elk ding is zijn uitleg. Men kan de twee in de
praktijk niet van elkaar losmaken, dat is totaal uitgesloten, de twee
attributen of manieren om iets te benaderen zijn er altijd, ook als een
toevallige waarnemer dat niet ziet.
Maar we mogen de twee niet met elkaar verwarren, het zijn
wel degelijk twee aspecten die de werkelijkheid heeft, namelijk een materieel
aspect en een mentaal en die twee zijn niet tot elkaar te herleiden en hebben
ook geen oorzakelijk verband met elkaar. Aan het mentale aspect van een tafel,
de idee van een tafel, is er geen enkel materieel aspect, en aan het materieel
aspect van een tafel is er geen enkel mentaal aspect. Maar er is slechts één
ding, en dat is de tafel, die we onder twee aspecten kunnen en moeten
beschouwen. Een idee is niet materieel, maar kan zonder materie niet bestaan:
er moet een concreet brein zijn dat de idee voortbrengt en het idee zal ook
slaan, zij het eventueel op een abstracte manier, op een werkelijkheid die ook
materieel is. Materie is niet mentaal, maar er is geen enkele materie die
onbegrijpelijk is.
Als mens moeten wij dus proberen, met het verstand dat in de
loop van de evolutie tot stand gekomen is, de volgorde en de samenhang van de
dingen te verstaan en dus te komen tot die eenheid van denken en zijn die al
wat bestaat kenmerkt. We moeten in principe in ons brein de hele ontstaansgeschiedenis
van alles en de samenhang van al het bestaande proberen te doorgronden, vanaf
het begin der tijden. Onbegonnen werk, natuurlijk, zeker voor één persoon. Als
we met zijn allen samenwerken, dan komen we al wat verder. De honderd miljard
exemplaren van homo sapiens die er tot nu toe geweest zijn, hebben het er niet zo
slecht vanaf gebracht; dat noemen wij: onze beschaving. Maar het blijft een
bescheiden poging, wij beschikken niet over voldoende mentale vermogens om
alles te begrijpen. Alleen God begrijpt alles, zoals hij ook alles tot stand
brengt. Bij hem is zijn, denken en doen hetzelfde, want het is allemaal
onbeperkt. We moeten wel voorzichtig zijn dat we die God niet als een mens
zien, zelfs niet als een volmaakte mens. God is gewoon een ander woord voor alles.
Alles is dus ook zoals het is, of volmaakt, zoals Spinoza zegt, maar alleen alles
is volmaakt, terwijl de vormen die alles aanneemt verre van volmaakt zijn,
zelfs noodzakelijk onvolmaakt, omdat alleen alles volmaakt is.
Is het echter noodzakelijk voor de mens om alles vanaf zijn
eerste oorsprong en tot in zijn uiterste consequenties te begrijpen? We kunnen
dat misschien wel als (uiteindelijk) doel stellen, maar in de praktijk lukt dat
toch niet. En toch, zei ik, hebben we het er niet zo slecht vanaf gebracht. Met
ons beperkt verstand slagen we er toch in om te overleven, en om heel wat
inzichten te verwerven in de samenhang en de orde der dingen. Ons brein heeft
zich ontwikkeld als een praktisch orgaan, niet als een theoretische machine.
Wij denken niet als een computer, door alle mogelijkheden af te lopen; dat zou
teveel tijd vragen. We werken dus met veralgemeningen, met ruwe benaderingen,
we komen tot conclusies op basis van veel minder dan de volledige geschiedenis
en de volledige samenhang van alles met alles. Spinoza noemt dat gemeenschappelijke
inzichten, notiones communes. We
hoeven niet alles te weten om iets te kennen of te doen. Wanneer we een andere
mens voortbrengen, gebeurt dat op een vrij primitieve biologische manier,
waarvan we zelfs nu nog ongeveer niets begrijpen. Maar we slagen er op die
onbeholpen en vanuit theoretisch of esthetisch oogpunt zelfs ietwat
lachwekkende manier in om een wezen tot stand te brengen dat beschikt over een
fameus brein.
Ik meen dat we daarmee een stap dichter zijn bij een goed
begrip van Spinozas opvattingen over de werking van de menselijke geest. Er is
geen sprake van een bestaand parallellisme tussen een voorwerp dat we waarnemen
en de gedachte wij mensen daarover hebben, een soort mythische overeenkomst
tussen het ding en het idee dat wij daarover hebben. Het gaat veeleer over een noodzakelijk
beperkte maar niettemin allesbehalve onverdienstelijke poging om de complexe
eenheid die alles is te begrijpen in haar materiële en mentale aspecten. Wij
kunnen dat, ten dele toch, omdat wij als soort ontwikkeld zijn in een voortdurende
uitdagende confrontatie met een werkelijkheid die intrinsiek begrijpelijk is: de
Natuur heeft natuurwetten, er is geen sprake van chaos of willekeur, ook al
lijkt dat soms wel zo. Wij zijn afgestemd op onze begrijpelijke omgeving.
Karel D'huyvetters
PS Bij het nalezen van de eerste stellingen van Deel 2 van
de Ethica in de tweetalige uitgave
van Henri Krop (2008²), viel het mij op dat de Latijnse tekst van de korte
inleiding die voor de Definitiones staat,
een onnauwkeurigheid bevat. Er staat:
quae nos [] Mentis humanae, ejusque summae beatitudinis cognitionem, quasi
manu, ducere possunt. Tussen nos
en Mentis ontbreekt evident ad.
Categorie:Ethica Tags:Spinoza
09-02-2013
Continuum Companion to Spinoza
Een interessante link die we ontvingen van Adelin Van Hecke: