Uit De Standaard, 11 april 2014, overgenomen met toestemming van de auteur.

We zijn niet alleen onze maagzweren

               Rotthier schrijft een origineel Spinozaboek

“Sedulo curavi humanas actiones non ridere non lugere neque detestari sed intelligere”  Tractatus Politicus, Caput I, § 4

'Ik heb er altijd met zorg naar gestreefd de menselijke handelingen niet te bespotten, te  betreuren of te verachten, maar te begrijpen.' 

Spinoza is één van de weinige filosofen die, buiten de specialisten die van hem moeten leven, mensen van verschillende pluimage aantrekt: van dokters tot predikanten, mensen die liefhebberen in de bleke jood die ze op een bepaald ogenblik in hun leven hebben ontmoet en niet meer kwijtraken - het voelt aan als “thuiskomen”. Ik zie het met Hegel of Wittgenstein nog niet gebeuren.

De beroepsreiziger Rudi Rotthier is zo een adept. Hij heeft geen vaste woonplaats meer, maar bereist in beginsel lang en methodisch een land waarover hij dan schrijft. Hij heeft bijna twee jaar uitgetrokken om naar Spinoza te reizen - en in die tijd bijna alleen teksten van of over Spinoza te lezen - én een boek te schrijven over de filosoof dat tegelijk ook een boek is over het Nederland waardoor hij reist. Rotthier dacht dat Spinoza “een land dat zichzelf niet meer begreep” misschien van nut kon zijn.

Hij reist van Amsterdam waar Spinoza geboren is als zoon van uit Portugal gevluchte joden, en waar hij ritueel uit de joodse gemeenschap werd verbannen en vervloekt, over Rijnsburg bij Leiden, Voorburg bij den Haag, uiteindelijk naar den Haag zelf, waar de filosoof, nog geen 45 jaar oud aan tbc aan de Paviljoensgracht zal sterven. Maar ook Almere, Deventer en Zwolle passeren op de reis. Neem nu Almere, door Rotthier uitgeroepen tot de meest Spinozistische stad van Nederland, misschien omdat de wethouder verantwoordelijk voor Ruimtelijke Ordening en Wonen dan wel niet in de maakbare samenleving maar toch in de maakbare stad gelooft. In zijn bouwprojecten en in de tolerantie voor mislukking staat Nederland dicht bij Spinoza, vindt Rotthier. Hij gelooft dat je via architectuur en ruimtelijke ordening het zelfbeschikkingsrecht van mensen kunt vergroten en hen zo , “in spinozistische termen gesteld” vrijer kunt maken.

Rotthier breekt een lans voor de verlopen jezuïet en leermeester van de jonge Spinoza, de uitgeweken Antwerpenaar Franciscus van den Enden, die na een samenzwering tegen Lodewijk XIV aan zijn eind zal komen, opgehangen bij de Bastille. Van den Enden leerde Spinoza Latijn en beïnvloedde zijn denken over politiek. Rotthier vindt dat Antwerpen Van den Enden een standbeeld verschuldigd is en ik vind dat ook.

Rotthier bekent ruiterlijk het hoofdwerk van Spinoza, de Ethica, gevangen in de strenge vorm van een meetkundig traktaat met definities, axioma’s, stellingen en bewijzen waarin alles naar alles verwijst, niet volledig te doorgronden. Hij noemt de eerste zin van het werk (“Onder een oorzaak van zichzelf versta ik een zaak, waarvan het wezen het bestaan insluit, met andere woorden iets waarvan de natuur zich alleen als bestaand laat denken.”) zelf ronduit afstotend. Hij wordt meer aangetrokken door de politieke denker. Toch krijg je meer dan hoogte van Spinoza door het lezen van dit boek. Rotthier behandelt er de vraag of Spinoza nu een theïst was, of een verdoken atheïst die alleen om strategische redenen het concept God aanhield, en het overigens gelijkschakelde met het filosofische begrip van de “Substantie” én de Natuur: iemand die God dus de dood…inprijst.

Is hij een pantheïst ( voor wie alles samenvalt met God) of een panentheïst (voor wie alles opgaat in een God die groter is), een mysticus of een rationalist? Antiklerikalen en secularisten hebben hem gekaapt, en hem neergezet als een naturalist, een materialist. Dat vinden althans sommigen die dan beweren dat je in hem ook een diep religieus denker kunt zien die de joods-christelijke traditie heeft doordacht en doorgedacht. Zij zien dan een tweesporenbeleid in Spinoza: er zijn namelijk twee heilswegen, één voor het volk (godsdienst) en één voor de elite (filosofie). Dat tweesporen beleid wordt dan door anderen weer radicaal afgewezen: er is maar één weg die door de denker wordt aangewezen. Een weg, waarlangs men trekt met drie vormen van kennis: kennis die ontspruit aan de verbeelding, het rationele denken en de intuïtie. De laatste is de hoogste: het is kennis die bestaat uit het plotse inzicht dat vreugde geeft. Maar wie bereikt dat niveau?

In het tweede deel van het boek gaat de schrijver op bezoek bij Spinozisten (vanuit de Spinozistische gedachte dat je met meer mensen tot beter inzicht komt ) als “de aartsvader van het hedendaags Spinozaonderzoek in Nederland” Wim Klever, Fokke Akkerman en Miriam van Reijen, maar ook de liefhebbers Ahmed Marcouch, kamerlid van de PVDA die zich met Spinoza ging bezighouden toen hij voor de Spinozalezing in Amsterdam werd gevraagd, een gepensioneerd bankbediende, een medisch biologe, een predikant die weggegleden is van zijn God en het spinozisme een goede voortzetting van het christendom vindt, krijgen de schrijver over de vloer. In de gesprekken worden telkens andere interpretaties van de filosoof aangereikt en nee, het komt niet tot een synthese. Hier is veel te rapen. Zo schuwt Klever de controverse niet, als hij beweert dat Spinoza een natuurkundige is. Je leert dat Spinoza niets ophad - op zou hebben met mensenrechten: “Neen, wat heb je eraan als je een recht hebt? Nog steeds niets toch? De zaak krijgen waarop je denkt recht te hebben hangt af van macht. Je hebt macht nodig om het recht af te dwingen.” Dixit Miriam van Reijen. Een andere vindt gemoedsrust bij de filosoof, het wegvallen van de tijd, het besef: zo zit het, of het besef dat de enkeling een drenkeling is. Je krijgt een nieuwe definitie van de mens als een tram met een bovenleiding: “Het is onzin te denken dat je met die tram alle kanten uit kunt.” De gesprekspartners geven zich bloot, en dat maakt hun eigenzinnige interpretaties juist zo interessant.

Rotthier gaat de laatste bladzijden uit de onafgewerkte Tractatus Politicus niet uit de weg, waarin de denker vrouwen uitsluit van het politieke leven. Het is een passage die hem pijn aan de ogen doet. Spinoza kan blijkbaar niet aan zijn tijd ontsnappen, buiten zijn werkelijkheid gaan staan. Dat komt omdat hij een empiricus is die nergens regimes ziet waar mannen en vrouwen samen aan politiek doen. Hij is geen utopist of idealist, geen Mozes die het beloofde land van de toekomst ziet. Zo is de werkelijkheid nu eenmaal: vrouwen zijn niet zelfstandig (‘sui iuris’) in zijn ogen; ze zijn afhankelijk van mannen. Hun fysieke zwakheid (imbecillitas) is nu eenmaal een feit. En in de politiek valt recht samen met macht. Zodoende.

Dat Spinoza hier volgens ons niet sub specie aeternitatis, “vanuit het gezichtspunt van de eeuwigheid”, dus puur objectief en absoluut neutraal, de dingen ziet in hun “juiste” verhouding, verzoent me juist met hem. Spinoza is geen guru die voor al onze problemen een antwoord heeft. Ik heb het wel voor Fokkema die in het boek zegt dat hij Spinoza in de context van zijn tijd wil zien: “Dan wordt hij helemaal grandioos.” Overigens moet je ons denken ook in de context van onze tijd zien.

Rotthier eindigt met zijn positiebepaling: hij houdt meer van de politieke denker dan van de strenge substantiedenker, meer van het Theologisch-politiek traktaat dan van de Ethica. Hij heeft last met de God van Spinoza, en bekent de neiging hem weg te willen poetsen. En als op de laatste treinreis Nederland voorbijschuift, bekent hij zijn liefde voor het land waar een rechter het verbod op de vereniging Martijn (een vereniging van pedofielen) terugdraait; een land dat de belofte aan redelijkheid niet helemaal verliest.

Zijn Spinozisme vat hij zo samen: “Niet oordelen, begrijpen. Geen verklaringen buiten de natuur accepteren. Voorwaardelijk denken. Goed en kwaad zijn andere woorden voor nut en onnut, en onthullen een perspectief, een belang, je kan maar beter met een zekere welwillendheid in de wereld staan, zonder dat die welwillendheid tot verdwaling of verblinding leidt.” Een eerbaar compendium. En om te tonen tot wat meedenken met Spinoza ook kan leiden, citeer ik deze prachtige passage: “We zijn niet alleen onze maagzweren, we zijn ook de uitvinders van de deeltjesversneller en de sociale zekerheid, we zijn orgasmes, we bespelen de sitar, drinken koffie, schilderen met okergeel en produceren proefbuisbaby’s, we proberen tussen langdurige periodes van lafheid in af en toe moedig te zeggen wat we denken. Of het is ons soms gewoonweg onmogelijk om te zwijgen. Vanuit de ingewanden bekeken zijn we niet eens zo min, en wellicht een stuk beter dan voor wie ons uit de kansel overschouwt. Vanaf de kansel beschouwd, kunnen mensen alleen maar tegenvallen – vanuit de darmen bekeken hebben we het eigenlijk ver geschopt. Vanaf de kansel beschouwd is er tegenvallende heiligheid, vanuit de darmen meevallende materie.”

Rotthier verzet zich tegen de blijvende blijheid, de opperste gemoedsrust die Spinoza belooft aan de ware wijze: “Ik wil zigzaggen. Ik zoek momentane blijheid, te vergelijken met hoe ik me in deze trein voel: in mijn hum, mede dankzij Spinoza.” Het is goed toeven op deze trein, in gezelschap van deze schrijver. En voor straks: als de lente komt, en de knoppen openbarsten, wordt het weer tijd spinazie in te ruilen voor Spinoza. Hij staat al in de keuken te dansen (dat beeld heb ik van Rotthier) terwijl wij nog aardappelen aan het schillen zijn.

Luc Devoldere

Rudi Rotthier, De naakte perenboom. Op reis met Spinoza, Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2013, 394 blz.

In dit voorjaar verschijnt een nieuwe, geannoteerde vertaling van Spinoza’s laatste boek, de Tractatus Politicus: Staatkundige verhandeling. Vertaling en bezorging Karel D’huyvetters, met een inleiding van Jonathan Israel (Wereldbibliotheek).

In bijlage vindt u de aankondiging van Paul Claes, Het kristal, een bibliofiele uitgave van zes Spinoza-gedichten met hun Nederlandse vertaling.

Uit sympathie voor de auteur en voor dit initiatief bieden wij de sympathisanten van Spinoza in Vlaanderen wiens naam voorkomt op onze website de gelegenheid dit unieke werk bij voorintekening aan te kopen voor de gereduceerde prijs van €15, verzendkosten inbegrepen, in plaats van €19,95. Het volstaat bij de intekening te vermelden: ‘Spinoza in Vlaanderen’.

Op die manier wensen wij tevens onze lezers te danken voor hun belangstelling en aanmoedigingen.

PS Intussen id de inschrijvingsperiode afgesloten. De dichtbundel is nu te koop in de betere boekhandels.

Karel D’huyvetters

Bijlagen:
VOORINTEKENINGuitnodigingCLAES~SPINOZAvldn2.pdf (133.3 KB)   

SPINOZA

Sum Benedictus de Spinoza

Qui more geometrico

Naturam deumve explico

Illuminans tenebricosa.

Substantia prodigiosa

Apparens modo mystico

In mente philosophico

Florescit ut eterna rosa.

Quandoquidem omnia praeclara

Tam difficilia quam rara

Caute describo te, divina,

Sub specieque aeternitatis

Nos iunget amor veritatis,

O sola rosa sine spina.

        Paulus Nicolaus

        Carmen ineditum (MMXIII)

Aetate sua LXX

Ad multos annos!

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

IX

Think of Spinoza, then, not as you think
Of Shabbathai Zvi who for a time of life
Took to himself the Torah for a wife,
And underneath the silken canopy
Made public: Thou art hallowed unto me.

Think of Spinoza, rather, plucking tulips
Within the garden of Mynheer, forgetting
Dutchmen and Rabbins, and consumptive fretting,
Plucking his tulips in the Holland sun,
Remembering the thought of the Adored,
Spinoza, gathering flowers for the One,
The ever-unwedded lover of the Lord.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

IX

Denk dan niet aan Spinoza als aan
Sjabtaj Tzwi even levend in de waan
de Thora was zijn gade van nu af aan
en van onder het baldakijn van zijde
verkondigde: gij zijt mijn toegewijde.

Denk veeleer aan Spinoza die tulpen plukt

in de binnenhof van Mijnheer en onbedrukt

door Hollanders, Rabbijnen en zijn schor gekuch

onder de zon van Holland zich tulpen plukt

denkend aan de gedachte van het Volmaakte

bloemen voor de Ene vergaarde Baruch

minnaar Gods die Hem nooit de zijne maakte.

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

VII

I am weak before the wind; before the sun
  I faint; I lose my strength;
I am utterly vanquished by a star;
  I go to my knees, at length

Before the song of a bird; before
  The breath of spring or fall
I am lost; before these miracles
  I am nothing at all.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

VII

Ik wijk voor de wind en bezwijk

  voor de zon; ik ben zo krachteloos

een ster overweldigt me gelijk

  door de knieën ga ik hopeloos

lang voor het lied dat een vogel fluit

  in de lenteadem en de herfstgeur

verlies ik mezelf; ik ga onderuit

  als ik deze mirakels bespeur.

Een titel als Bento’s Sketchbook trekt natuurlijk de aandacht van een Spinoza-vriend. Dus gauw besteld via Amazon.de, dat de beste prijs heeft. Na een incubatieperiode waarin ik het mooi gepresenteerd boek nieuwsgierig besnuffel en het wat tijd op de leestafel geef, ben ik erin begonnen, aarzelend, tot ik deze namiddag in de tuin de rest heb uitgelezen.

Het is een ongewoon boek. Er staan ontroerende kortverhalen in, voorgesteld als autobiografisch; tekeningen en aquarellen; en citaten van Spinoza. Deze drie elementen worden op een tedere, tastende manier met elkaar in verband gebracht. Dit is een zeer persoonlijk boek, dat je direct aanspreekt, zowel door de tekst als de illustraties.

John Berger (°1926) is een complexe figuur, met een indrukwekkende lijst aan publicaties. Als kennismaking is dit zeker geslaagd. Een ideaal boek om aan iemand te schenken die je graag ziet.

KD

An Spinoza

Dem ‘Eins in Allem’ liebend zugewandt,
Ein amor dei, selig, aus Verstand –
Die Schuhe aus! Welch dreimal heilig Land! –
Doch unter dieser Liebe frass
unheimlich glimmender Rachebrand:
am Judengott frass Judenhass! –
Einsiedler, hab ich dich erkannt?

Friedrich Nietzsche, Werke [Leipzig: Kröner, 1919], 8: 369.

Aan Spinoza

Liefdevol op het ‘Ene in alles’ gebrand

Een amor Dei gelukzalig met verstand…

‒Schoenen uit! Driewerf heilig is dit land!‒

Maar onder die liefde vrat

onheilspellend smeulend vuur fervent:

aan de Jodengod Jodenhaat vrat!

Kluizenaar, heb ik jou herkend?

Friedrich Nietzsche, vertaling © 2013 Karel D’huyvetters

To Spinoza

Lovingly facing the “one is everything”

amor dei, happy from comprehension—

Take off your shoes! That three times holy land—

 —Yet secretly beneath this love, devouring,

 A fire of revenge was shimmering,

 The Jewish God devoured by Jewish hatred . . .

 Hermit! Have I recognized you?

Nietzsche, Friedrich, translated by Yirmiyahu Yovel, in Spinoza and Other Heretics: The Adventures of Immanence [v. 2] by Yirmiyahu Yovel (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1989), p. 132.

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

VI

Unto the crown of bone cry Suzerain!
Do genuflect before the jewelled brain!
Lavish the homage of the vassal; let
The blood grow heady with strong epithet;
O cirque of the Cabbalist! O proud skull!
Of alchemy O crucible!
Sanctum sanctorum; grottoed hermitage
Where sits the bearded sage!
O golden bowl of Koheleth! and of fate
0 hourglass within the pate!
Circling, O planet in the occiput!
O Macrocosm, sinew-shut!

Yea, and having uttered this loud Te Deum
Ye have been singularly dumb.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

VI

Aanroep de kroon van been als Soeverein!

buig de knie voor het juweel van het brein!

overstelp het met hommages als zijn vazal

verzin bloeddronken sterke epitheta vooral

o keteldal van de Kabbalist! O trotse schedel!

o smeltkroes van alchemie zo edel!

Heilige der Heiligen; hermitagegrot

waar de gebaarde wijze neder zat!

O gouden bekken van Kohelet! Het lot

als zandloper in de hersenpan gevat!

O occipitaal wentelende planeet!

O Macrokosmos met kracht omkleed!

Ja, en na het uitbraken van dit luide Te Deum

ben je nog veel dwazer dan een maffe oen.

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

V
   Reducing providence to theorems, the horrible atheist
compiled such lore that proved, like proving two and two
make four, that in the crown of God we all are gems.
From glass and dust of glass he brought to light, out of the
pulver and the polished lens, the prism and the flying mote;
and hence the infinitesimal and infinite.
  Is it a marvel, then, that he forsook the abracadabra of
the synagogue, and holding with timelessness a duologue,
deciphered a new scripture in the book? Is it a marvel that
he left old fraud for passion intellectual of God?

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

V

  De horribele atheïst herleidde de voorzienigheid tot theorema’s

en voerde met wijze woorden bewijzen aan die als tweemaal twee

vier zijn bewijzen dat aan Gods kroon wij allen kroonjuwelen zijn.

Uit glas en stof van glas bracht hij aan het licht, uit

het pulver en de gepolijste lens, prisma en vluchtig stof

en vandaar al wat onooglijk en wat oneindig is.

  Is het dan verwonderlijk dat hij verzaakte aan het abracadabra

van de synagoge en koos voor dialogen gevoerd met het tijdloze

die in het boek een nieuwe schriftuur ontcijferden? Is het een wonder

dat hij een oude fraude verliet om de intellectuele passie voor God?

Homini igitur nihil homine utilius

Spinoza

in bescheidenheid

hult zich de meester

zonder ergernis

om anathema

leven voor vaal voetlicht

geruild voor verlichting

chaos geweld na-ijver

voor klaar onderscheiden gedachten

rijker worden kan

door ontvreemden

verwerven

of nood beperken

onvoorzichtig

doorn in het oog

vermaledijde

steen des aanstoots

mens

gezegend

mensen

te nutte

gedachten gepolijst

tot briljante lenzen

een en al onthullen

op ware grootte

ongenadig

ontoereikend

ontwaren

ontluisteren

kundig meten

onweerlegbaar

scherprechter

helder weten

die verder zag

ongehinderd dacht

ruimteloze einders

de tijd te buiten

waar gij tradt

staan mijlpalen geslagen

geen weg terug

geen excuus

denken

voelen

weten

doen

Karel D’huyvetters 2012

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

IV

Jehovah is factotum of the rabbis;
And Christ endures diurnal Calvary;
Polyglot God is exiled to the churches;
Synods tell God to be or not to be.

The Lord within his vacuum of heaven
Discourses his domestic policies,
With angels who break off their loud hosannas
To help him phrase infallible decrees.

Soul of Spinoza, Baruch Spinoza bids you
Forsake the god suspended in mid-air,
Seek you that other Law, and let Jehovah
Play his game of celestial solitaire.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

IV

Jehova is het factotum van de rabbijnen

Christus ondergaat zijn dagelijkse Calvarie

polyglotte God verbannen onder baldakijnen

synoden maken zijn bestaan tot lariefarie.

De Heer in zijn hemels vacuüm

bemoeit zich met zijn eigen zaken

engelen die hun luide hosanna’s staken

helpen hem onfeilbare decreten maken.

Ik Baruch Spinoza gebied mijn ziel Spinoza

een god af te zweren die in het ijle zweeft

vind nu die andere Wetten terwijl Jehova

in de hemel zijn spelletje solitaire speelt.

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

III

Malevolent scorpions befoul thy chambers,
O my heart; they scurry across its floor,
Leaving the slimy vestiges of doubt.

Banish memento of the vermin; let
No scripture on the wall affright you; no
Ghost of da Costa; no, nor any threat.
Ignore, O heart, even as didst ignore
The bribe of florins jingling in the purse.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

III

Kwaadwillige schorpioenen bevuilen de kamers

van mijn hart scharrelend over de vloer

laten ze hun slijmerige twijfelsporen achter.

Ik verban elke herinnering aan het ongedierte

de tekens aan de wand schrikken me niet af

de geest van da Costa noch een ander dreigement

ik negeer ze in mijn hart zoals ik ook negeerde

de verleiding van florijnen rinkelend in de beurs.

Out of the Pulver and the Polished Lens

A. M. Klein (1909-1972)

II

Uriel da Costa
Flightily ranted
Heresies one day,
Next day recanted.

Rabbi and bishop
Each vies to smuggle
Soul of da Costa
Out of its struggle.

Confessional hears his
Glib paternoster;
Synagogue sees his
Penitent posture.

What is the end of
This catechism?
Bullet brings dogma
That suffers no schism.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

II

Uriël da Costa

raaskalt wild van slag

ketter bij het opstaan

bekeerd de volgende dag.

Rabbijn en bisschop

wedijveren om de redding

van de ziel van da Costa

uit haar ontreddering.

In de biechtstoel klinkt

zijn gluiperig Onzevader

in de synagoge verzinkt

boetvaardig de verrader.

Wat maakt een einde aan

dat catechisme?

Een kogel als dogma

eindigt alle schisma.

Out of the Pulver and the Polished Lens

A.M. Klein (1909-1972)

I

The paunchy sons of Abraham
Spit on the maculate streets of Amsterdam,
Showing Spinoza, Baruch alias Benedict,
He and his God are under interdict.

Ah, what theology there is in spatted spittle,
And in anathema what sacred prose
Winnowing the fact from the suppose!
Indeed, what better than these two things can whittle
The scabrous heresies of Yahweh's foes,
Informing the breast where Satan gloats and crows
That saving it leave false doctrine, jot and tittle,
No vigilant thumb will leave its orthodox nose?
What better than ram's horn blown,
And candles blown out by maledictory breath,
Can bring the wanderer back to his very own,
The infidel back to his faith?

Nothing, unless it be that from the ghetto
A soldier of God advance to teach the creed,
Using as rod the irrefutable stiletto.

Uit het pulver en de gepolijste lens

Karel D’huyvetters (vertaling © 2013)

I

Abrahams nakomelingen met hun vette buiken

bespuwen Amsterdams besmeurde kasseien

om Spinoza, Baruch alias Benedict te beduiden:

hij en zijn God zijn voor altijd te mijden.

Wat al theologie schuilt in dat spattend speeksel

en in hun anathema wat al sacraal schrijven

dat zin en feiten puurt uit puur verzinsel!

Inderdaad, wat kan beter dan die twee verdrijven

scabreuze ketterijen van wie Jahweh bestrijden?

Bezweer de brave borst waarin Satan glundert en lacht:

als hij zijn valse leer, jota en tittel, niet veracht

een waakzame duim steeds een orthodoxe neus wacht.

Wat beter dan het loeien van de sjoufers

zwarte kaarsen gedoofd met adem van vervloekers

om de verdwaalde naar eigen volk te keren

de ongelovige de les te leren?

Niets. Tenzij uit het getto

Gods strijder treedt en een credo preekt

met als staf de onweerlegbare stiletto.

Sonnet

Veel-eenge Geest, wiens adem aller landen
Vijandge volkren onbewust bezielt,
Wiens ongeweten wil schept en vernielt
Het tegenstrijdend werk ontelbrer handen;

Eénzelfde gloed die laait uit duizend branden;
Die wereld, mierhoop, waar het warlend krielt
Van blinde krachten, alles wisselt, wielt,
Sluit, Oermacht, ge in uws wezens eeuwge banden.

Lichtkern dier bont-verschietende gedachten
Waarvan gij 's levens raadselsluier weeft;
Die Veelheid schept schoon ge naar Eenheid streeft,

Al-eenge Geest, verbroeder onze machten,
Dat in het werk eendrachtiger geslachten
Volstralend eens uw diepste schoonheid leeft.


Nico van Suchtelen (1878-1949)

Op zoek naar de waarheid

Bento, Baruch, Benedictus, is ‘gezegend' alle drie

in 't Portugees, Hebreeuws en ook in 't Latijn

Je hoeft geen Ratzinger, vervolgens paus te zijn

om zo te heten; met beduidend meer esprit:

brillenpoetser, lenzenslijper, ongeëvenaard genie

geestverkenner, zielenduiker, talenwonderbrein

meesterschrijver, waarheidszoeker, ieder is zo klein

vergeleken Benedictus, niemand is zijn evenknie

Intellectueel Europa bracht hem grootse hulde

In ons land op een briefje van wel duizend gulden

zijn filosofisch werk wordt wijd en zijd geprezen

Spinoza, die zo wijs was en nimmer flauwekulde

wat deze scherpe geest toch in z'n ‘Ethica' onthulde!

Ik ga die man toch eens een keertje lekker lezen!

Aar Noordam, Rijmer des Vaderlands

In een vorige bijdrage brachten we hier onze Nederlandse vertaling van het Latijnse versje Ad Librum dat in de originele Latijnse uitgave van 1663 prijkt tussen de Praefatio van Lodewijk Meyer en de indexen die voorafgaan aan de tekst van Spinoza's Renati Des Cartes Principiorum Philosophiae Pars I, & II, More Geometrico demonstratae. In de uitgave van de Korte Geschriften door F. Akkerman c.s. bij Wereldbibliotheek (1982) is het gedichtje ook vertaald en voorzien van een voetnoot, met daarin deze vermelding: In de Nederlandse vertaling van Balling gaat het Latijnse gedicht vergezeld van een vertaling ervan (van de hand van Balling?) in 12 versregels en een zeer vrije parafrase in 24 versregels ondertekend: H. v. Bronchorst, M.D. Beide Nederlandse gedichten zijn afgedrukt door Gebhardt, dl. I, p. 614-615.

Wij hadden graag die beide gedichten toegevoegd aan onze vorige bijdrage, maar we slaagden er niet in om de gedichten in een digitale versie op het web terug te vinden in de vertaling door Balling uit 1664. Wij hebben helaas ook Gebhardt niet in huis, tenzij in een digitale versie, maar die is ‘gebaseerd op’, niet een facsimile van het origineel, en daarin troffen we de gedichten niet aan. Google books bood ons enkel tergende fragmenten van de vertaling van het versje van Bouwmeester.

Gelukkig kregen we hulp aangeboden door Frank Mertens. In zijn recent verschenen boekje Van den Enden en Spinoza, bij onze lezers wel bekend, vermeldde hij in voetnoot 175 Hendrik van Bronckhorst als ‘de auteur van het lofdicht op Spinoza, vooraan in de Nederlandse vertaling van PPC/CM.’ Toen wij hem daarover polsten, was hij zo vriendelijk om ons meteen een transcriptie te bezorgen van de gedichten zoals hij ze bij Gebhardt aangetroffen had.

Wij zijn dus tevreden dat wij dank zij Frank hier de beide Nederlandse gedichten kunnen aanbieden.

Aan het Boek

Zy men u noeme een vrucht uit beter brein gheteeldt,

Oft dat ghy uit Des Cartes zijt herbooren

Klein Boexke, deze Gheest, die door uw’ blaad’ren speelt,

Is eyghen, en by niemant ooit te vooren

Zo rijk ghevonden, ‘t welk my dwingt uws Maakers Naam,

En lof tot an de sterren te verheffen:

En zo zijn gheest alleen alle and’re Schrijvers saam

In schranderheidt, en konst kan overtreffen,

En ghy met recht de naam van zonder weergâe draaght,

Wensch ik, dat hy ‘t by u niet laat’ berusten;

Maar dat hem, ‘t geen hy an Des Cartes heeft ghewaaghdt,

Eens eind’lijk aan zich zelven ook gheluste.

J.B.M.D.

Aan den Leezer

De God-verzaker swight: uyt heeft den Stoïcus:

Nu ’t hoogh-verlichte Breyn van een CarteSius

Het zijn van God betoogt, op wisz’ en ware gronden:

Dat deze Godheyt ook niet afhangt, of, gebonden

Aan ’t dwingend’ Nood-lot is, of wankkelend’ geval;

Maar, zonder oorzaak zelfs, een oorzaak van ’t heel-al,

En al-beweger van het wonderlijk gewemel

Des uytgebreyden Stôfs, aan d’ ongemeten Hemel,

Op Aarde, en in de Lucht. Wie acht nu voor geluk,

Dier dingen oorspronk te doorgronden Stuk, voor Stuk?

Die volg’ Renatus geest, herlevende in Spinoze;

Die leeze uyt deze blaân Natuirs-weets êêlste rózen:

En proeve, ’t geen zijn vlijdt heeft uyt dat werk gevist,

Wiskunstig toebereydt, en smaak’lijk opgedist,

Van God, Van Goed, van Ziel, van Stôf, en Stôfs-bewegen.

Doch ’t zouw volmaakter zijn, bedauwd’ het eens de Zegen

Van rijper oordeel, en ’t vernuft van BENEDICT,

Die in ’t bespieg’len van de waarheyt zich verquikt;

En poogt de grondt van Aardsz’, en boven-aardze zâken

Te peylen door ’t verstandt, en klaar bekent te maken.

Men voed’ dees yver met aanmoedigende Lof;

Op dat hy zelfs hier na, ontleden mach die Stôf,

Wat Ziel, wat Lichaam zy: en yeder laten lêzen

’t Eerwaardige geheym van ’t een en eeuwigh wezen.

H. v. Bronckhorst, M.D.

De meesten van ons zijn vertrouwd met de afbeelding van Spinoza, zoals ze ook gedeeltelijk op deze site prijkt. Ze komt uit de oorspronkelijke uitgave van de Opera Posthuma en gaat vergezeld van dit Latijns versje, volgens Meinsma van de hand van Johannes Bouwmeester:

Benedictus de Spinoza

Cui natura, Deus, rerum cui cognitus ordo,

Hoc Spinoza statu conspiciendus erat.

Expressere viri faciem, sed pingere mentem

Zeuxidis artifices non valuere manus.

Illa viget scriptis, illic sublimia tractat :

Hunc quicumque cupis noscere, scripta lege.


 

Volgens Thomas Carson Mark, A Unique Copy of Spinoza's Nagelate Schriften, Journal of the History of Philosophy, Volume 13, Number 1, January 1975, pp. 81-83 | 10.1353/hph.2008.0642, was oorspronkelijk ook in de Nagelate Schriften dit Latijns vers afgedrukt en was het in zijn exemplaar overplakt met een los stukje papier met daarop een Nederlands versje gedrukt. In een ander exemplaar is de Latijnse tekst er helemaal uitgesneden en vervangen door de Nederlandse. Ook toen al copy & paste…

Meinsma voegt inderdaad aan de Latijnse tekst, zoals hij schrijft, in het Hollandsen, die Nederlandse tekst toe die je hieronder vindt:

Dit is de schaduw van Spinoza’s zienlijk beelt,

Daar ’t gladde koper geen sieraat meer aan kon geven;

Maar zijn gezegent brein, zo rijk hem meêgedeelt,

Doet in zijn schriften hem aanschouwen naar het leven.

Wie ooit begeerte tot de wijsheid heeft gehad,

Hier was die zuiver en op ’t snedigste gevat.

We vinden die Nederlandse versie met het portret ook als een aparte gravure, dat leid ik althans af uit een bijschrift bij de afbeelding in Wiep van Bunge, Filosoof van de vrede. De Haagse Spinoza, 2008, blz. 22.

In het manuscript van de Korte Verhandeling van de hand van J. Monnikhoff, is datzelfde portret met het versje in het Latijn dat we in de Opera Posthuma aantroffen, mee ingebonden. Nog meer knippen en plakken dus. Hopelijk de losse gravure, en niet eentje uit een daartoe, horresco referens, gekannibaliseerd exemplaar van de Opera Posthuma…

Die Latijnse tekst wijkt zoals we kunnen zien echter behoorlijk af, pace Meinsma, van de Nederlandse. Ik vertaal het Latijn hier zelf, want een min of meer getrouwe Nederlandse vertaling heb ik tot mijn verwondering niet kunnen vinden.

Benedictus de Spinoza

die de natuur, God en de ordening der dingen kent

om zijn standpunt was Spinoza wijd en zijd bekend

Wel om zijn gelaat uit te beelden met talent

maar voor het schilderen van zijn verstand

volstaat zelfs niet Zeuxis’ kunstvaardige hand

Zijn verstand leeft in wat hij heeft geschreven

en hoe hij daarin het sublieme betracht

wie het ook hem te leren kennen is gegeven,

vindt door hem te lezen diepe kracht.

In zijn hertaling van de KV geeft Rikus Koops een andere Nederlandse versie, die in het manuscript staat in de hand van Johannes Monnikhoff:

Hier schaduwd ons de konst in prent Spinoza’s wezen;

en beeld ’s Mans diep gepijns in ’t zeedig troni af:

Terwijl de vrugt zijns geest, en ’t geen ’t vernuft hem gaf

Best word gekend van hun die zijne Schriften leezen.

Anders.

Deez’ Prent toond, net geschetst na ’t Leeven,

Spinoza’s Joodsch en zedig weezen.

Wij vinden nog een andere, heel wat minder vleiende tekst bij W. Goeree, Benediktus de Spinoza. (De kerkelyke en weereldlyke Historiën; uyt d’Aal-ouwde Aardbeschryving en Uytgezogte Gedenk-Penningen opgehelderd ... 1705. Tweeden druk, Nu gevolgt na het onvervalst Exemplaar, van wylen den Autheur, en nooyt te vooren in diervoegen uitgegeven geweest. Te Leyden , By Johannes Abkoude, Boekverkooper in de Kloksteeg by de Academie 1730. 4to. pp. 664—677.) Met Spinoza’s portret in houtsnede en bericht aangaande zijn leermeester Frans van den Ende. Het portret heeft de onderschriften :

Zie hier Spinosaas tronie beeld,

Waar in de Jood na 't leeven speeld ;

En in 't gelaat een zeedig weezen ;

Maar die zyn Schriften komt te leezen :

Vind in 's mans grond, hoe schoon vernist,

't Afdrukzel van een Afgodist.

Met dank aan Jacques Quekel voor zijn gretige hulp bij het zoeken naar enige orde in deze chaos.