Galileo Galilei (°Pisa, 15 februari 1564 - †Arcetri (Florence), 8 januari 1642) was een Italiaans natuurkundige, astronoom, wiskundige en filosoof.
Hij was hoogleraar in Pisa (1589-1592) en Padua (1592-1610).
In het Nederlands en het Duits, en in de Scandinavische talen, wordt hij meestal aangeduid als Galilei, in de meeste andere Europese talen wordt hij bij zijn voornaam Galileo genoemd.

Galilei werd op 15 februari 1564 geboren in Pisa als oudste zoon van Vincenzo Galilei en Giulia Ammananti.
Zijn vader was een bekend luitspeler-componist en schrijver van muziektheoretische boeken.
In 1574 trok Vincenzo samen met zijn vrouw en vijf jongste kinderen naar Florence, waarbij de tienjarige Galileo achterbleef in Pisa bij, Muzio Tedaldi, schoonfamilie van zijn moeder, een koopman met wie Galilei's vader korte tijd een handel in wol had gehad.
In 1574 voegde Galilei zich weer bij zijn familie in Florence, waar hij werd onderwezen in het Camaldulenzer klooster van Santa Maria van Vallombrosa.
De jonge Galilei werd zo aangetrokken tot het kloosterleven dat hij zelfs een tijdje novice was, totdat zijn vader hem daar weghaalde.
Deze wenste namelijk dat zijn zoon dokter zou worden, zoals een vijftiende-eeuwse voorzaat van de familie Galilei, Galileo Bonaiuti, naar wie Galilei was genoemd.
Het gezin had moeite om rond te komen. Galilei voorzag zijn leven lang in het onderhoud van zijn broers en zussen.

In 1581 zorgde Vincenzo ervoor dat zijn zoon werd ingeschreven aan de faculteit geneeskunde van de Universiteit van Pisa en regelde het zo dat Galilei opnieuw bij Tedaldi kon intrekken.
Buiten de universiteit om maakte hij kennis met de toegepaste wiskunde door de lessen van Ostilio Ricci.
Deze bepaalde soortelijke dichtheden en hield zich bezig met stromende en rustende vloeistoffen, waar later Galilei's eerste onderzoekingen over zouden gaan.
Met hulp van deze Ostilio Ricci overtuigde Galilei in 1583 zijn vader ervan dat hij zich in de wiskunde moest bekwamen
Hij begon ook aan een studie natuurkunde maar moest door geldgebrek na vier jaar stoppen, mede omdat Groothertog Ferdinand hem niet financieel wilde steunen om zijn doctorstitel te halen.

In 1589 werd hem, op voorspraak van zijn beschermheer, markies Guidobaldo del Monte, in Pisa een leerstoel wiskunde aangeboden, die hij aannam.
Naar het schijnt had hij het hier niet erg naar zijn zin; hij ervoer geregeld onenigheden met collega's en het salaris was relatief laag (60 scudi (schilden) per jaar).
Daardoor moest hij bijlessen geven en studenten in huis nemen.
In 1590 publiceerde hij zijn eerste boek De motu (Over beweging).
Hij nam in 1592 ontslag en trok daarna weer in bij zijn ouders.

Na enkele maanden werd hij door de universiteit van Padua aangenomen, waar hij tot 1610 als hoogleraar les gaf in meetkunde, mechanica en sterrenkunde.
Hij zou het hier erg naar zijn zin hebben gehad, en het salaris was aanzienlijk hoger, vooral ook door de bijlessen die hij gaf en de studenten die hij in huis nam.

Hoewel hij katholiek was, leefde Galilei ongetrouwd samen met Marina Gamba, en leefde daarmee in de ogen van de Katholieke Kerk in zonde.
Ze kregen twee dochters en een zoon.
De dochters werden vanwege hun onwettige geboorte - niemand zou hen willen trouwen - naar het klooster San Matteo in Arcetri gestuurd.

In 1610 publiceerde Galilei zijn waarnemingen van de maan, de sterrenhemel, de Melkweg en de manen van Jupiter, allemaal gedaan met behulp van zijn telescoop, in zijn Sidereus Nuncius (Sterrenbode).
Het jaar daarop kwam Galilei naar Rome om aan de Jezuïeten van het Collegio Romano de telescoop te demonstreren.
Hij werd toen ook lid van de Accademia dei Lincei.

Voordat Galilei de telescoop gebruikte voor zijn astronomische waarnemingen had hij deze in ongeveer augustus 1609 voor de Doge van Venetië gedemonstreerd voor oorlogsgebruik.
Anders dan men vooral in Italië nog wel beweert, had Galilei de telescoop niet uitgevonden : hij vond de Hollandse kijker op de markt.
Dit vroege type telescoop was omstreeks 1608 in Middelburg uitgevonden door Lippershey of Sacharias Jansen.

Galilei is de vader van de moderne astronomie.
Op grond van de waarnemingen van Jupiters manen en vooral Venus' fasen kwam Galilei tot de conclusie dat de Zon in het midden van ons zonnestelsel staat.
Eerder dacht men, op grond van wat men zag en op grond van de geschriften van Plato, Aristoteles en later Ptolemaeus, dat de aarde in het middelpunt van het gehele universum stond, en dat de zon, de planeten en alle sterren om de aarde heen draaiden.
Dit was ook de opvatting van de Rooms-Katholieke Kerk.
De nieuwe waarnemingen van Galilei waren in strijd met het toen gangbare geocentrische model van Claudius Ptolemaeus, terwijl ze wel verklaard konden worden met de heliocentrische theorie van Nicolaas Copernicus.

Na een aantal jaren kwam Galilei dan ook in conflict met de Kerk, hoewel hij zelf volhield dat zijn werk slechts een zuiver theoretische beschrijving inhield, en niet in conflict was met de godsdienst, die hijzelf ook aanhing.
Hij meende juist te laten zien hoe doordacht het door God geschapene in elkaar zat.

Galilei werd twee keer onderzocht door de Inquisitie.
De eerste keer werd hij gedwongen afstand te nemen van zijn ontdekkingen.
Galilei hield zich aan deze veroordeling.
Een paar jaar later probeerde Galilei zich toch weer te mengen in de discussie aangaande het heliocentrisme contra het geocentrisme, via een student van hem.
Pas vijf jaar later schreef Galilei weer een boek onder eigen naam, Il saggiatore, de analyticus.

In 1633 was Galilei al een oude man van 69 jaar.
Men zegt dat hij na het vernemen van het vonnis, levenslang huisarrest, de woorden "Eppur si muove!" ("En toch beweegt zij!" - namelijk de aarde om de zon) heeft geroepen.

In oktober 1992 sprak paus Johannes Paulus II een excuus uit, waarmee Galilei's naam werd gezuiverd en Galilei werd erkend als gelovig mens.
Reeds lang voor die tijd was men er in kerkelijke kringen van overtuigd dat Galilei een betreurenswaardige behandeling had gekregen.
In 2008 waren er in het Vaticaan plannen om de rehabilitatie van Galilei kracht bij te zetten door een beeld van hem binnen de muren van Vaticaanstad te plaatsen.
Paus Benedictus XVI prees dat jaar ook Galilei's grote bijdrage aan de sterrenkunde.

Galilei legde de grondslag voor de experimentele natuurkunde.
Zijn bijdragen zijn onder meer :

• De slingertijd is niet afhankelijk van de grootte van het gewicht dat aan de slinger hangt, hetgeen de basis is geweest voor de ontwikkeling van nauwkeurige klokken met slinger. De slinger waarmee hij deze ontdekking deed is nog steeds te bezichtigen in de kathedraal van Pisa.
• Grondslagen van de latere dynamica van Newton: de versnelling van vallende voorwerpen is niet afhankelijk van hun massa.
• De wet der traagheid: de snelheid van een voorwerp blijft constant als er geen kracht op werkt.
• Vroege poging om de lichtsnelheid te meten, maar de methode mislukte.
• Het principe van relativiteit (frame of reference) op het gebied van de klassieke mechanica.
• De Galileithermometer.
• De passer van Galilei: de proportionaalpasser.

Genoemd naar Galileo Galilei

Sterrenkunde/ruimtevaart

• anagram van Galilei over ringen van Saturnus
• Een krater op de maan
• Een krater op Mars
• De vier Galileïsche manen van Jupiter
• De planetoïde 697 Galilea, die werd ontdekt kort na de 300e verjaardag van de ontdekking van de Galileïsche manen
• Galileo gebied op de Jupitermaan Ganymedes
• De Galileo (een ruimtesonde naar Jupiter)
• Het plaatsbepalingssysteem Galileo dat de EU met satellieten ontwikkelt als alternatief voor het Amerikaanse GPS

Natuurkunde

• Een eenheid voor valversnelling (de gal)
• Het getal van Galilei
• De Galileithermometer
• Galileitransformatie

Overig

• Geografisch informatie systeem van stad Leuven
• Galileo Galilei vliegveld van Pisa

In muziek en literatuur

• Leben des Galilei, toneelstuk door Bertolt Brecht, 1940
• Galileo's Daughter, door Dana Sobel, 2000
• Galileo Galilei, een opera van Philip Glass, Mary Zimmerman en Arnold Weinstein, 2002
• Eppur si Muove, door Haggard 2005
• Galileo, door Indigo Girls, 1992
• My Galileo, door Aleksandra & Konstantin, 2004