DE KAARS (deel 1)

Ach nee, een kerstverhaal is het eigenlijk niet. Het is niet eens een verhaal, het is een verslag van iets dat ergens gebeurde. En dan mist het zelfs nog de actualiteit, die doorgaans het kenmerk van een verslag pleegt te zijn. Want het is een lange tijd geleden gebeurd. Wie kan dat nog wat schelen? Maar het kerstverhaal, het echte kerstverhaal, was tenslotte ook niet zomaar-een-verhaal. En ook dat is oud nieuws, van een kleine tweeduizend jaar geleden Wat doen dus al die jaren ertoe?

Overigens bestaat er nog een eigenaardige overeenkomst, al zult u die misschien een beetje gezocht vinden. Het oude kerstverhaal speelde zich af in een stal. Het verhaal dat ik vertel, speelde zich ook af in een stal. Nu ja, geen echte stal, maar het leek er veel op. Het was een sombere donkere loods. Daarbinnen heerste vrijwel permanente schemering of duisternis. Maar daarbuiten straalde het licht heel fel en glorieus, zowel overdag als in de avond en in de nacht. Die loods stond namelijk in een tropisch gebied, onder een gloeiende, brandende zon. Maar ook onder een fantastische sterrenhemel. En een maan die veel groter scheen dan men hier ooit in het westen aanschouwt. Er woonden mensen in die loods.

‘Wonen’ is een beetje te sterk uitgedrukt. Ze waren er opgeborgen. Want iets verder daarbuiten, flitsten de zon en de maan kleine vonkjes uit de prikkeldraad, voor zover dat in de loop der jaren niet verroest was. Want het duurde nu al jaren; of waren het misschien eeuwen? Je wist dat zo niet meer. Je was te moe en te ziek en te zwak om daarover te denken, om de uren te volgen en de dagen. Dat deed je in het begin. Nu was het allang voorbij. Je werd meer met de eeuwigheid geconfronteerd dan met de dag of het uur. Want er stierven er zoveel, naast je en tegenover je, door honger, dysenterie, andere tropische ziekten; of ook alleen omdat ze niet meer leven wilden, hun laatste sprankje hoop was uitgedoofd.

Wij trachtten het nog een beetje te rekken in het Japanse concentratiekamp. Waarom, ach dat wist je eigenlijk niet meer. Aan het einde van de oorlog, aan de bevrijding kon je al niet meer geloven. Je leefde verder uit een soort routine, in een verdoving, afgestompt, en met nog maar één drift, die nu en dan als een wild beest naar je keel sprong: eten, eten wat dan ook. Het was er niet want we werden systematisch uitgehongerd. Nu en dan ving iemand eens een slang, of een ander dier, een rat bijvoorbeeld. Vergeet het maar, niemand die het overleefd heeft, praat daar nog graag over.

Er was één man in het kamp die nog iets eetbaars bezat. Een kaars. Een gewone waskaars. Natuurlijk had hij die destijds niet meegenomen of bewaard om op te eten. Een normaal mens eet geen kaarsvet, hoewel ze zeggen dat de Kozakken er vroeger dol op waren. In elk geval: het is vet, dat moet u niet onderschatten, wanneer je alleen maar uitgeteerde lichamen om je heen ziet en daarin ook jezelf herkent.

Als de marteling van de honger helemaal niet meer was uit te houden, nam hij die kaars, die hij goed verborgen had in een verfomfaaid koffertje, en hij kloof eraan. Maar eten deed hij hem niet. Hij beschouwde de kaars als zijn laatste redding. Eenmaal als iedereen krankzinnig werd van de honger (en dat duurde nu niet zolang meer), zou hij die kaars opeten. Ik hoop dat u het niet gek of griezelig vindt. Ik, die zijn kameraad was, vond het heel gewoon in die tijd. Hij had mij trouwens een klein stukje van die kaars beloofd. Het werd mijn levenstaak, mijn voortdurende zorg erop te letten dat hij die kaars achteraf toch niet helemaal alléén opat. Ik beloerde en bespioneerde hem en zijn koffertje dag en nacht. Misschien bleef ik daardoor ook wel leven, omdat ik zo een belangrijke taak te vervullen had.

Nu, op een keer ontdekten wij dat het kerstmis was. Heel toevallig was iemand daar achter gekomen, na langdurige berekeningen aan de hand van kleine streepjes en inkervingen in een balk. Hij vertelde het aan iedereen. ‘Het volgend jaar kerstmis zijn we thuis’, voegde hij eraan toe, nogal vlak en toonloos. Wij knikten of reageerden helemaal niet. Dat hadden wij nu al een paar jaar gehoord. Toch waren er een paar die zich daar aan vastklampten. Je weet immers nooit.

Toen zei iemand, misschien zonder bedoeling, maar misschien ook wel, daar ben ik nooit achtergekomen: ‘Met kerstmis branden de kaarsen en is er klokgelui.’ Dat was heel vreemd om te zeggen. Het klonk als een zwak nauwelijks hoorbaar geluid uit een onafzienbare verte, een diep, diep verleden, iets volkomen onwerkelijks.

Nu moet ik zeggen dat die opmerking aan de meesten van ons voorbijging, zij had immers nergens iets mee te maken, zij sprak over iets dat geheel buiten ons bestaan viel, maar dat zij de wonderlijkste en meest onverwachte gevolgen had.

(Willem Brandt)

Deel 2 volgt morgen.