Het verloren of het beloofde land

Over een tiental dagen begint ook hier de Veertigdagentijd, en ook de Braziliaanse kerk kent ‘Broederlijk Delen’. Dit jaar is het bijbelse thema: ‘Opdat allen leven zouden hebben’, en de concrete uitwerking daarvan handelt over ‘Economie en Leven’. Een onderdeel daarvan is gericht op landhervorming.

Kort nadat Frans in Tapiramutá als padre werd aangesteld, begon op zijn parochie een grondbezetting, de ‘Fazenda Genipapo’. Op basis van berichten van toen groeide volgend verslag.

De strijd van de Sem Terra om de Fazenda Genipapo

Een bezoek vooraf

Op een avond krijg ik bezoek van twee bedeesde heren, Domingos van de ‘Commissie voor Landpastoraal’ (= CPT), en Vando van de beweging van landloze boeren, MST of ‘Sem Terra’. De MST bestaat al 15 jaar en strijdt voor de ontvoogding van de landloze boeren. Haar voorgeschiedenis situeert zich in de jaren zestig, toen er boerensyndicaten groeiden uit de basisgemeenschappen van de katholieke Kerk.

Het gesprek verloopt wat stroef. Domingos voert het woord, Vando beaamt alleen maar. Er zal een grondbezetting komen op de fazenda Genipapo die er al jaren onproductief bijligt. De Braziliaanse ‘Wet op het gebruik van de grond’ bepaalt dat onproductieve grond kan onteigend worden. De grond moet immers haar sociale functie vervullen.

Al drie jaar lang werd een aanvraag bij de ‘Grondkamer’ ingediend om het terrein te onteigenen. Zonder resultaat. De Sem Terra gaan dus de fazenda bezetten om de zaak te bespoedigen. Zonder grondbezetting blijven de zaken immers eindeloos aanslepen. Maar een grondbezetting is dan weer onwettig.

De traagheid van de regering om de wet toe te passen en een degelijke landhervorming door te voeren veroorzaakt zelf een wettelijke impasse. Geen druk van de Sem Terra betekent geen toepassing van de wet. Een grondbezetting van de Sem Terra is dan weer schending van de wet op het privaat bezit.

Het is duidelijk. De wet verdedigt het grootgrondbezit. En de wet moet en zal gerespecteerd worden, horen we dagelijks. Geen invasies, de wet is een heilige zaak orakelt journalist Boris Casoy iedere avond tijdens het nieuws. De media staan in dienst van de machthebbers. De journalisten worden trouwens oneerbiedig de catechisten van het systeem genoemd.

Je merkt aan het taalgebruik dadelijk met wie je te doen hebt. Wie over ‘invasies’ spreekt verdedigt het huidige neo-liberale systeem en zweert bij het grootgrondbezit en de multinationale ondernemimgen. Wie over ‘bezettingen’ spreekt staat achter de landbouwhervorming en verdedigt de familiale landbouw. Uit studies blijkt trouwens dat de kleine familiale bedrijven meer en beter produceren dan de groten die bovendien ook nog het milieu verknoeien door ongecontroleerde ontbossing.

Of de parochie de Sem Terra wil steunen? Ik ben wat voorzichtig met mijn antwoord. Beide bedeesde heren zijn mij vooralsnog totaal onbekend. Ik laat niet graag vanaf de eerste week al in mijn kaarten kijken. De heren weten dat de Braziliaanse Bischoppen Conferentie, achter de Reforma Agraria staat? De heren weten het. Dan weten de heren ook dat ik als vreemdeling de lijn wil volgen van de Braziliaanse bischoppen. Ik sta in dienst van de Braziliaanse kerk. En daar hou ik het dan bij.

De parochie is doodarm. We kunnen jullie geen enkele financiële steun garanderen. We zullen doen wat we kunnen. Of ze dan kunnen rekenen op een morele steun? Zeker, al wat de vrede en de rechtvaardigheid dient heeft te maken met het Evangelie. Ik wijs naar de affiche van de migrantenweek die aan de muur hangt ‘Brood op alle tafels‘, Ze knikken, beide heren.

Grondbezetting

De dode fazenda Genipapo steekt plots vol leven. Vroeg in de morgen zijn ze aan de bezetting begonen. Een tiental ‘Sem Terra’ hebben al hun barak opgetrokken met materiaal dat ze in het bos gevonden hebben. Er wordt koortsachtig gewerkt want tegen de volgende dag worden er al honderd families verwacht. En het moet opschieten want anders worden ze misschien verjaagd door de ‘Polícia Militar’.

De spanning wordt afgeleid door meerstemmige liederen vol hoop naar morgen. ‘Brood op alle tafels, het wordt feest en het volk zal aleluia zingen.‘ Het werk vordert snel. Ze zingen kerkliederen, volkse wijsjes die het ritme voor het werken met de hak aangeven en natuurlijk over de passies voor de geliefden.

Tussendoor ook veel grapjes: ‘Hoi Zé! Let een beetje beter op onze zagerij, straks verbranden de machines nog.’ ‘Niets daarvan, er ontploft hier niets, ik loop wel rond met de oliekan.’ De zaagmachine is een driekantige paal die ze in de grond hebben geklopt. De scherpe zijde van de paal dient om de palmbladeren in twee te splitsen. De palmbladeren worden overlangs door de paal getrokken en dienen als bedekking van de hutten.

Zé kan het nauwelijks bijhouden. Van overal worden de zware palmbladeren uit het bos aangesleept. Je hoort het geritsel van de bladeren . Er wordt gezweet en gesleept. De waterkan moet onophoudend bijgevuld worden door de vrouwen die de bonen bereiden in een grote metalen waskuip.

‘De machine is ontploft’ roept Zé plots. Hij laat zich luidruchtig op de grond vallen. ‘We gaan eerst bonen eten.‘ Het is middag. Iedereen lacht met het grapje van Zé. ‘Zé is ontploft,’ dus ophouden maar. Er zijn alleen bonen met maniokmeel. ‘Haal de gebraden kippen even’ plaagt Raimundo’ ‘Goede koks weten dat die bij de bonen horen. ‘Later, slokop’ antwoordt Bilô gevat. ‘Ze zitten nu nog in het ei, bouw jij maar eerst even snel een kippenhok, dikke pens!’

Het kamp ligt naast de aarden weg naar Palmeiral. Een prikkeldraad bakent de fazenda af, 3000 hectaren goede grond die er al jaren braak bij liggen en niets opbrengen. Honderden gezinnen in Tapiramutá die niet één vierkante meter bezitten om een kip te kweken:

Met rode verf heeft Wilson enkele woorden geschilderd op het hek dat toegang verleent tot het terrein. Hij heeft er heel lang over gedaan en de tekst staat vol fouten. Hij kan nauwelijks schrijven, zoals de meesten hier. Niettegenstaande de fouten is de boodschap duidelijk .

'Wij willen alleen maar leven,

de politie is voor de dieven, niet voor de mensen zonder land'

Voortaan blijft hij op het hek letten. ‘Ik doe alleen open voor wie dit begrijpt ‘grinnikt hij.

‘daar is Geraldo!’

Het was te verwachten. De beheerder van de fazenda daagt op. Een verschrikte kreet gaat door het kamp. ‘daar is Geraldo’. Het gaat spannen. De bezetters naderen nerveus. Geraldo is alleen, zijn wagen heeft hij buiten het terrein laten staan. Het hek is met een ketting afgesloten.

‘Wie zijn jullie en wat voeren jullie uit?’

‘Wij zijn landbouwers die bonen willen planten.’

‘Dit is jullie grond niet, dit is tegen de wet’

‘Bonen planten kan nooit tegen de wet zijn.‘

‘Maar grond roven wel.‘

‘Wij roven geen grond, wij betalen voor onze grond, wij zijn geen dieven, lees wat er op het hek staat ‘

‘Wie heeft hier de leiding?‘

‘Wij allemaal, er zijn hier geen leiders ‘

Ze wijzen naar de vlaggenmast die tussen de hutten staat. ‘Daarzie, onze vlag, de leiders zijn de MST. Ze wonen in Itaberaba Neem met hen contact op. Zij zullen met de eigenaars van de fazenda onderhandelen. Wij geven het in handen van de justitie en de GRONDKAMER. Wij willen alleen bonen planten en huizen bouwen, we willen een school en toekomst voor onze kinderen. Wij willen een waardig leven zoals iedereen in dit land’

‘Die daar heb ik ergens nog gezien ‘ zegt de beheerder plots heel scherp. Hij wijst in mijn richting. ‘ Die kent iedereen hier toch’ replikeren de mensen geamuseerd.‘ Dat is de padre. Ga jij dan nooit naar de mis?’ Er wordt gelachen.

De spanning ontlaadt zich. De bezetters bieden de beheerder een koffie aan. Hij is gestuurd door de fazendeiro om de situatie te verkennen. ‘Als de fazenda hier onteigend wordt verlies ik ook mijn broodwinning.’ Dat is overdreven. Hij heeft nog een winkel en een aantal hectaren goede landbouwgrond. Helemaal onbemiddeld is hij zeker niet. Hij is geen ‘Sem Niemendal’. Hij kan onze beheerder worden als hij wil, opperen enkele Sem Terra.

Ik neem hem even apart. ‘Deze mensen hier hebben niets meer, door de droogte van vorig jaar is alles opgebruikt. Er is voor hen geen andere oplossing. Ze willen alleen een lap grond. Elders in dit land worden vrachtwagens overvallen en winkels geplunderd. Elders in dit land worden er mensen mishandeld omdat ze honger hebben ‘. Hij knikt, maar wat kan hij daar aan doen? Hij moet ook leven.

We verzekeren hem dat er geen wapens in het kamp zijn. ‘Wij hebben geen geweren, alleen een hak om de grond te bewerken. Wij willen geen geweld. Wij willen leven, meer niet. Wij steken leven in deze luie grond, bonen, mais, worteltjes, maniok, meloenen.

Na het vertrek van de beheerder roept Vando de mensen samen. Een oude metalen plaat dient als alarmbel. Er zijn een reeks vaste signalen, snel kloppen is gevaar, traag kloppen is vergaderen bij het hek. Er komen blijde en droevige geluiden uit het verroest metaal. Het ritme waarmee geklopt wordt spreekt voor zich.

Vando lijkt bezorgd en houdt een korte maar energieke toespraak. ‘Het wordt nu menens, mensen. We mogen reacties van de fazendeiro verwachten. Van nu af aan bewaken we dag en nacht de toegang tot het kamp. Altijd iemand bij het hek voortaan! Geen bier of rhum in het kamp. We gaan het werk verdelen en iedere avond vergaderen we om de toestand te bespreken. Wie neemt de eerste beurt bij het hek?‘

Vando heeft al meerdere bezettingen meegemaakt. Hij woont nu in Utinga. De grondbezetting van de Sem Terra in Utinga werd met succes bekroond. Een onproductieve fazenda werd door de GRONDKAMER onteigend. Er is nu toekomst voor honderden families die samen bouwen aan een nieuwe nederzetting..Vando is nu eigenaar geworden van een stuk grond. Hij is geen landloze boer mee.

Hij is een kleine pezige man die met rechtvaardigheid en begrip het kamp leidt. Hij zegt weinig maar observeert alles. Hij houdt orde op zaken. De mensen in het kamp waarderen hem en aanvaarden zijn gezag.

Pesterijen

De reactie van de fazendeiro laat niet op zich wachten. Daags na het bezoek van de beheerder wordt de enige waterput in de omgeving vervuild. Het water ruikt naar carbolineum. De mensen zijn ontzet. Hij wil onze kinderen vergiftigen! Enkele Sem Terra hebben het zien gebeuren. Koewachters in dienst van de fazendeiro hebben het spul ‘s morgens vroeg in de put gegooid en zijn daarna snel weggevlucht.

Geen drinkbaar water meer voor het kamp! En er zijn al een hondertal bezetters aangekomen, families met heel kleine kinderen nog. In deze hitte houden ze het geen dag uit. Met het noodsignaal roept Vando de mensen samen. Er wordt druk overlegd. De bezetters zijn verontwaardigd. Wat een laffe streek, de enige waterput in de omgeving vergiftigen. En het is niet eens zijn waterput. De waterput is van een kleine fazendeiro die zelf heeft aangeboden om water te halen uit zijn put.

In het midden van de fazenda staat nog een oude drinkbak voor de paarden. Als we de muren wat optrekken en de binnenkant met mortel bewerken hebben we een kuip van veertigduizend liter. Dit moet volstaan voor het kamp. Zijn er metsers in het kamp? Twee metsers dienen zich aan. Als we tegen de middag kunnen beginnen is de waterbak tegen morgenavond klaar.

De parochie geeft vijf zakken cement. Een metsersbaas uit Tapiramutá voert wat zand aan. Enkelen gaan op zoek naar tankwagens die tegen de volgende avond water kunnen aanvoeren. De gemeente beschikt wel over een tankwagen maar de burgemeester is de Sem Terra niet genegen. ‘Geen invasies in mijn gemeente ‘ De burgemeester woont 350 kilometer van hier, in Salvador. Naar Tapiramutá komt hij praktisch nooit. Zijn gemeente is zijn verste zorg.

Slechts één gemeenteraadslid wil de Sem Terra bijstaan. De andere gemeenteraadsleden weten van geen bezetting. Niets van gehoord, ze hebben het zo druk. Gemeenteraadslid Zé Lima is eigenaar van een drankenzaak en schenkt een vooraad mineraal water voor het kamp.Vando zorgt dat iedereen voldoende water krijgt. De kinderen krijgen eerst te drinken. Ze hebben bijna een dag lang niets gehad en zijn totaal uitgedroogd. Het mineraal water van Zé Lima wordt op applaus onthaald.

Een dag later is de waterbak klaar. Het waterprobleem lijkt voorlopig opgelost. Veertigduizend liter water moeten volstaan om het een week uit te houden. Als de eerste tankwagen aankomt lijkt het een feest. De moeders beginnen dadelijk hun kinderen te wassen. Ze zijn grauw van het vuil, in twee dagen geen water gezien en met gans de troep geravot in de verlaten houtskoolovens van de fazenda. Overal schuimt het van de zeep.

Er wordt met bakken water naar elkaar gegooid. Kinderen stribbelen tegen want dat hinderlijke wassen hoefde hier toch niet meer. Ze onderwerpen zich met tegenzin aan het herwonnen ritueel.

Als de laatste tankwagen zijn lading lost wordt de vreugdedans abrupt verbroken. Er drijft een vieze smurrie boven het water. De eigenaar van de tankwagen heeft afvalwater in de waterbak laten lopen. Even dreigt er een conflict. Al ons werk weer naar de bliksem.

Vando komt tussen en laat de bestuurder van de vrachtwagen ongemoeid vertrekken. De fout ligt niet bij hem maar bij zijn baas. ‘Raak hem niet aan, hij is ook maar een gewone arbeider zonder grond.’ Vando heeft al meer van deze pesterijen meegemaakt. En hij kent de oplossing. Met een darm wordt het meeste vuil weggeheveld. Het zuivere water steekt onder de smurrie en wordt met een andere darm onderaan de waterbak afgetapt. De kinderen juichen stiekem. Gedaan met wassen.

(einde eerste deel)