Voor de liefhebbers laat ik nog een bespreking volgen van een gedicht van Gerrit Achterberg. Het komt uit de bundel Sphinx en werd geschreven omstreeks 1940. Via de website van dbnl (zie hiernaast) zijn er voor belangstellenden enkele interessante links beschikbaar.

xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" /> 

Steekvlam

Geladen uit de dood

met uw vergaan, het woord.

Steekvlam tegen het niet,

dat zijn metalen platen

tussen ons schiet,

om ons afzonderlijk te laten,

ten bate van een lied.

Het woord ontving zijn lading aan de andere zijde, in de dood. Het is een woord met een lading, dus niet zomaar een woord. Waarmee werd het geladen ? Met het vergaan van iemand (dat kan een geliefde zijn, maar het kan evengoed een moeder of Christus zijn. Bij Achterberg moet men steeds met alle mogelijkheden rekening houden). In het woord vergaan zit zowel de betekenis van ten onder gaan als van langzamerhand verdwijnen. Laten we het woord splitsen in ver + gaan. Ver kan twee betekenissen hebben, de eerste in de zin van een grote afstand. In de tweede betekenis heeft het voorvoegsel de betekenis van ‘verdwijnen’, iets dat vergaat. Hier krijgen we dus mogelijk ten onder gaan door weg te gaan, te verdwijnen.  

In deze eerste twee regels is duidelijk het Orpheus-motief aanwezig. Nadat Eurydice door een adderbeet gestorven was en in de onderwereld was opgenomen, zal Orpheus proberen haar terug te halen. Door zijn zangspel krijgt hij de goden zover dat ze Eurydice met hem laten terugkeren, op voorwaarde dat hij op zijn tocht naar de mensenwereld niet omkijkt naar zijn vrouw die hem volgt. Orpheus is echter niet gerust, kan zich niet bedwingen en kijkt achterom. Hij moet toezien hoe Eurydice in de afgrond verdwijnt.

Waar brengt ons dit nu ?

Voor de dichter is er een woord, het is nog onbepaald of het kan het woord in het algemeen zijn, dat betekenis heeft gekregen, geladen is, met iemands dood. Hij heeft gekozen voor het woord vergaan en bijvoorbeeld niet voor doodgaan om de nadruk te leggen op de afstand, op het verdwijnen van die persoon.

Hoe ziet hij nu dat woord? Als een steekvlam. De definitie van steekvlam in mijn oude Van Dale luidt:  door toevoer van lucht of zuurstof onder druk krachtig en spits uitschietende vlam van hoge temperatuur. Een steekvlam wordt  bijvoorbeeld gebruikt bij het smeltlassen, om metalen voorwerpen te smelten en zo met elkaar te verbinden.  Waarvoor gebruikt de dichter deze steekvlam (= het woord)? Hij gebruikt ze tegen het niet. Het niet of niets is de negatie. Dat niet schiet (zie de definitie) zijn metalen platen (lassen ?) tussen de dichter en de verdwenen persoon. Waarom doet het dat ? Om beiden afzonderlijk te laten, los van elkaar, gescheiden. (Het is misschien vergezocht, maar je kunt het woord afzonderlijk ook splitsen in af + zonder lijk. Af heeft dan de betekenis van voltooid, beide personen zijn voltooid, de geliefde in de dood, de dichter als dichter. Zonder lijk, betekent dat je het moet zien op een verheven niveau. Er is geen dood lichaam, alles speelt zich af in het hoofd van de dichter). Het niet is de vijand. Het belet dat de dichter en de geliefde persoon één zijn.

Met het laatste vers, ‘ten bate van een lied’, kan je ook twee kanten uit. Ofwel laat je het volgen op ‘steekvlam tegen het niet’. Je moet dus in feite lezen: Steekvlam tegen het niet, ten bate van een lied. Maar het kan ook gewoon aansluiten op de vorige regel. Dan is de betekenis van de vijf laatste regels de volgende: het vijandige niet wil ons gescheiden houden opdat ik een gedicht zou maken. Die scheiding is voor mij namelijk ondraaglijk en ik wil ze opheffen door middel van een lied of gedicht.

De laatste regel, ten bate van een lied, klinkt als een jubeling. De dichter is weer geslaagd in wat hij als zijn levensbestemming ziet: dichter zijn.

Samenvattend: het woord heeft de kracht om het niets te overwinnen, dankzij het gedicht. Het gedicht is de overwinning op het niets, op de dood (zijn dood en de dood van de geliefde).

Als je het psychologisch zou willen uitleggen, kan je misschien zeggen dat Achterberg per se de dood ongedaan wil maken, uit schuldbesef, omdat hij zelf ooit een moord heeft gepleegd. Die bedoeling zal hij er niet bewust hebben ingelegd, want hij was als de dood om herinnerd te worden aan wat er in het verleden in zijn eigen leven is gebeurd,  maar ze zou wel eens onbewust hebben kunnen spelen.