Er was eens een man die het kerstfeest grondig wilde vieren. Hij haalde een laddertje uit de schuur en spande langs het plafond de rode papieren slingers die daarvoor garant zijn. Aan de lamp hing hij een van die rode bellen, die opgevouwen weinig lijken, maar naderhand nog aardig meevallen. Toen dekte hij de tafel. Hij had hiervoor urenlang over drie winkels verdeeld in de rij gestaan, maar het zag er dan ook goed uit. Naast elk bord stak hij ten slotte een kaarsje aan, waarvan je er tien in een doos koopt, en klapte in zijn handen. Dit was het teken om binnen te komen. Zijn vrouw en kinderen, die al die tijd in de keuken elkaar met een verlegen glimlach hadden aangekeken, kwamen bedremmeld binnen.
‘Nee maar,’ zeiden ze, ‘dat had je niet moeten doen.’
Maar omdat hij het toch gedaan had gingen ze blij zitten en keken elkaar warm aan.
‘En nu gaan we niet alleen smullen,’ zei de man, ‘we moeten ook beseffen wat er nu eigenlijk gebeurd is.’
En hij las voor hoe Maria en Jozef alle herbergen afliepen, maar nergens was er plaats. Maar het kind werd ten slotte toch geboren, zij het in een stal. En toen begonnen ze te eten, want nu mocht het, al was er dan veel ellende in de wereld.
‘Kijk,’ zei de man ‘dat is nu Kerst vieren en zo hoort het eigenlijk.’ En daarin had hij gelijk. En zij verwonderden zich over de hardvochtigheid van al die herbergiers, maar het was ook tweeduizend jaar geleden moet je denken, zo iets kwam nu niet meer voor. En op dat ogenblik werd er gebeld. De man legde de banketstaaf die hij juist aan de mond bracht, verstoord weer op zijn bord.
‘Dat is nu vervelend,’ zei hij, ‘er is ook altijd wat.’ Hij knoopte zijn servet los, sloeg de kruimels van zijn knie en slofte naar de voordeur.
Er stond een man op de stoep met een baard en heldere, lichte ogen. Hij vroeg of hij hier ook schuilen mocht, want het sneeuwde zo. Het was namelijk een witte Kerst, dat heb ik nog vergeten te zeggen, hoe kan ik zo dom zijn. De beide mannen keken elkaar een ogenblik zwijgend aan en toen werd de een door een grote drift bevangen. ‘Uitgerekend op Kerstmis,’ zei hij, ‘zijn er geen andere avonden.’ En hij sloeg de deur hard achter zich dicht. Maar terug in de kamer kwam er een vreemd gevoel over hem en de tulband smaakte hem niet. ‘Ik ga nog eens even kijken,’ zei hij, ‘er is iets gebeurd, maar ik weet niet wat.’ Hij liep terug naar de stoep en keek in de warrelende sneeuw. Daar zag hij de man nog juist om de hoek verdwijnen, met een jonge vrouw naast zich, die zwanger was.
Hij holde naar de hoek en tuurde de straat af, maar er was niemand meer te zien. Die twee leken wel in de sneeuw te zijn opgelost. Want het was, zoals gezegd, een witte Kerst. Toen hij weer in de kamer kwam zag hij bleek en er stonden tranen in zijn ogen. ‘Zeg maar even niets,’ zei hij, ‘die wind is wat schraal, het gaat wel weer over.’ En dat was ook zo, men moet zich over die dingen kunnen heen zetten. Het werd nog een heel prettig Kerstfeest, het was in jaren niet zo echt geweest. Het bleef sneeuwen, de hele nacht door en zelfs het kind werd opnieuw in een schuur geboren.
Alle vier de kaarsen van onze Adventskrans branden, dus is het volgende zondag Kerstmis. Het feest van de geboorte. Het verhaal van het bezoek van Maria aan Elisabeth brengt ons in de juiste stemming: een ontmoeting van twee vrouwen, allebei in verwachting.
Dat drukt perfect uit wat Advent is: wachten op wat komt, uitzien naar de komst van het kind, uitzien naar de toekomst.
Op het einde van haar bezoek barst Maria uit in een lofzang, het bekende Magnificat. Daaruit blijkt dat die ontmoeting haar heeft deugd gedaan. Door Elisabeths woorden en aandacht is zij open gebloeid, is zij een ander mens geworden.
Misschien kunnen we ons afvragen hoe vaak het voorkomt dat degenen die ons willen ontmoeten – af en toe, of misschien dagelijks – door onze woorden echt zijn open gebloeid.
(Zondagsvieringen Dominicanen)
‘Bethlehem in Efrata,
al bent u klein onder Juda’s stammen,
toch zal er, zeg Ik, iemand uit u voortkomen
die over Israël gaat heersen.
Zij zullen in veiligheid wonen,
omdat Hij zijn macht zal laten reiken
tot aan de uiteinden van de aarde:
dat zal vrede zijn.
(Micha 5,1.3)
Gelukkig is zij
die geloofd heeft
dat de woorden van de Heer
in vervulling zullen gaan.’
(Lucas 1,45)
GOD IN MENSEN
Het evangelie van vandaag spreekt over twee vrouwen, die een kind verwachten. Maria, de moeder van de Heer, en Elisabeth, de moeder van Johannes de Doper. Beide vrouwen hebben een bijzondere plaats in het heilsplan van God. Zij maken voor ons duidelijk wat God kan doen met mensen, die openstaan voor zijn woord, en hoe mensen handelen, die geleid worden door Gods Geest.
Laten we eerst eens kijken naar Maria. Zij is een mens, die God in haar hart draagt. Maria, die door het bergland van Juda naar Elisabeth gaat, toont ons hoe het geloof zich op weg begeeft om Jezus naar anderen te brengen. Zij gaat met spoed, een heilige onrust drijft haar voort, zij gaat door het gebergte, niets houdt haar tegen, zij wil haar genade en haar geluk naar Elisabeth brengen om het met haar te delen. God is voor Maria niet iets om over te praten, maar iemand die bij haar is, de onzichtbare aanwezige. Zo is zij de ontmoetingsplaats van de levende Heer voor Elisabeth. 'Waaraan heb ik het verdiend dat de moeder van mijn Heer tot mij komt?'. In Maria wordt God op een nieuwe wijze ervaarbaar. Maria draagt God naar de mensen. Dat heeft zij niet in een keer gedaan, bij haar bezoek aan Elisabeth, neen zij doet dat nog altijd. God komt tot de mensen door mensen die helemaal van Gods Geest vervuld zijn, God geeft vrede en vreugde aan de mensen, door mensen die helemaal met Zijn vrede en vreugde vervuld zijn. Men zegt dat wij leven in een tijd van Godsverduistering. Veel mensen kunnen God niet meer ervaren; voor veel mensen is God dood. Heeft deze klacht misschien niet haar oorzaak in het feit dat er onder ons zo weinig mensen zijn waarin God tegenwoordig kan worden, zoals Hij in Maria tegenwoordig was?
Kijken we nu ook naar Elisabeth. Zij is het voorbeeld van een gelovige, die een bijzondere feeling heeft voor de aanwezigheid van God in andere mensen. Zij ziet niet alleen wat zich aan het oog aanbiedt, maar ook dat, wat onder de zichtbare werkelijkheid schuilgaat en werkzaam is. Dit vermogen om het heilige in anderen te ervaren, waarmee Elisabeth zo rijk begiftigd was, kan de mens zich zelf niet geven. Dat gebeurt onder de werkzaamheid van Gods Geest. Daarom juicht Maria ook over Gods genade, die iedere tijd opnieuw in mensen werkt.
Gelukkig ben je als je gelooft, dat wil zeggen, als je het waagt een stap verder te zetten dan wat je nu weet, ziet en kunt. Beide vrouwen hebben dit gedaan, hun geloof is tastbaar geworden, zij zijn voor elkaar een plaats van ontmoeting geworden met de levende Heer. Maria en Elisabeth ontmoeten elkaar; de mens die God in zijn hart draagt en de mens die God in de ander erkent en prijst, staan tegenover elkaar. Beide gestalten beelden een wezenlijke grondhouding uit van een gelovig bestaan.
Laten we opzien naar Maria en ook proberen, zoals zij, de goedheid en mensenliefde van God in ons leven voor anderen zichtbaar te maken. Laten we ook kijken naar Elisabeth, die zo fijn aanvoelde hoe God ons kan ontmoeten in gewone mensen. Ga door het bergland naar de mensen toe en stel de deur van je hart wijd open voor God, die naar je op weg is langs mensen om.
(Federatie Herent)
GELUKKIG DAT ER ZULKE MENSEN ZIJN
Gelukkig dat er mensen zijn die altijd weer Gods droom ook nog zelf durven dromen.
Die weten dat deze wereld niet zo hoeft te zijn. Niet mag zijn zoals hij nu is.
Die geloven dat hij anders kan worden: Beter, gerechtiger, gelukkiger voor allen… Méér de wereld van God!
Gelukkig dat er mensen zijn Die dromen zoals God , die 'ja' durven zeggen, En die zijn wegen gaan,
Die levensweg waarvoor God hen proficiat wenst; Die weg die Jezus ons is voorgegaan,
(Nu moet ik zeggen dat die opmerking aan de meesten van ons voorbijging, zij had immers nergens iets mee te maken, zij sprak over iets dat geheel buiten ons bestaan viel, maar dat zij de wonderlijkste en meest onverwachte gevolgen had.)
Toen het al laat in de avond geworden was en iedereen daar zo een beetje neerlag, op de planken, met zijn eigen gedachten, of eigenlijk helemaal zonder gedachten, werd mijn vriend onrustig. Hij schoof naar zijn koffertje en haalde de kaars te voorschijn. Ik kon het heel goed zien in het donker, de witte kaars. Hij eet hem op, dacht ik, als hij nu maar aan mij denkt. En ik loerde naar hem, door mijn oogharen. Hij legde de kaars op zijn brits en ik zag hem naar buiten verdwijnen, waar een klein vuurtje smeulde. Hij keerde terug met een brandende spaander. Als een spook dwaalde dat kleine vlammetje door de loods, tot het zijn plaats weer bereikte. Toen gebeurde het vreemde: hij nam de spaander, dat vuur, en stak zijn kaars aan.
De kaars stond op zijn brits en brandde.
Ik weet niet hoe iedereen dat zo onmiddellijk ontdekte, maar het duurde niet lang of de ene schaduw na de andere schoof nabij, halfnaakte kerels, van wie je de ribben kon tellen, met holle kaken en brandende hongerogen. Zwijgend vormden zij een kring om de brandende kaars.
Stuk voor stuk kwamen zij naar voren, die naakte mannen, ook de pastoor en de dominee. Je kon niet zien dat ze pastoor of dominee waren, zij waren ook maar een stuk uitgemergelde ribbenkast, maar ze wisten het toevallig.
De pastoor zei met een schorre stem: ‘Het is kerstmis. Het licht schijnt in de duisternis.’ En toen zei de dominee: ‘En de duisternis heeft het niet overmocht.’ Het is, als ik mij niet vergis, uit het Evangelie van Johannes. Je kunt het in de Bijbel vinden, maar die nacht, om deze kaars, was het geen geschreven Woord van eeuwen geleden. Het was de levende werkelijkheid, een boodschap voor dit uur en voor ons, voor ieder van ons.
Want het Licht scheen in de duisternis. En de duisternis overwon het niet. Dat kon je toen zo niet beredeneren: dat was wat zij voelden, zwijgend rond het kerstlicht, die spitse vlam. Daar was iets heel bijzonders mee. Die kaars was witter en slanker dan ik ooit gezien heb, in de bewoonde wereld. En die vlam. Dat was een kaarsvlam die tot de hemel reikte, en in die vlam zagen wij Dingen die niet van deze wereld zijn. Dat kan ik nooit navertellen. Niemand van ons die nu nog leeft. Dat was een geheim. Een geheim tussen het kerstkind en ons. Want we wisten toen zeker dat Het er was. Dat Het leefde tussen ons en voor ons. Wij zongen zwijgend, wij baden zonder een woord, en ook heb ik gehoord dat de klokken begonnen te luiden en dat een engelenkoor liederen aanhief. Ja, dat weet ik heel zeker en ik heb wel honderd getuigen, van wie de meesten niet meer spreken kunnen, ze zijn niet meer hier. Maar daarom wéten ze het nog wel.
Daarginds, diep in de moerassen en de rimboe, zongen ijle engelachtige stemmen kerstliederen voor ons, en galmde het brons van duizend klokken. Waar dat vandaan kwam, dat blijft ook een geheim. Die kaars brandde hoger en hoger, spitser en spitser, tot aan het uiterste nokje van die hoge donkere loods en toen daar doorheen, tot aan de sterren, en alles werd wit van licht. Zoveel licht heeft later niemand meer gezien. En wij voelden ons vrij en opgeheven, en kenden geen honger meer. Die kaars had niet mijn vriend gevoed, en mij, die kaars had ons allen gevoed en sterker gemaakt. Er kwam geen einde aan het licht.
En toen iemand zacht zei: ‘Volgend jaar kerstmis thuis,’ toen geloofden wij dat voor deze maal onvoorwaardelijk. Want het licht had ons zelf geboodschapt, het stond in vurige letters in de kerstvlam geschreven; u kunt het van mij aannemen of niet, ik heb het zelf gezien.
De ganse nacht heeft de kaars gebrand. Er is geen kaars ter wereld die zolang en zo hoog kan branden.
Toen het ochtend was, waren er een paar die zongen. Dat was in geen jaren gebeurd. Die kaars heeft velen van ons het leven gered, want toen wisten wij dat het nog de moeite waard was om verder te gaan, waarheen ook: dat er ergens aan het eind op ieder van ons een Thuis wachtte.
En dat was ook zo.
Sommigen zijn naar huis gegaan, vóór het volgend jaar kerstmis. Zij staan weer in het leven. Zij vinden de kaarsjes aan onze kerstbomen maar klein, veel te klein. Zij hebben een veel groter licht gezien, dat brandt nog altijd.
De meeste anderen zijn ook thuis gekomen vóór het weer kerstmis was, ik heb hen zelf helpen neerleggen in de aarde achter ons kamp, een droog plekje in het moeras. Maar toen zij stierven waren hun ogen minder dof dan vroeger. Dat was het licht van die vreemde kaars. Het Licht, dat de duisternis niet had overmocht.
Ach nee, een kerstverhaal is het eigenlijk niet. Het is niet eens een verhaal, het is een verslag van iets dat ergens gebeurde. En dan mist het zelfs nog de actualiteit, die doorgaans het kenmerk van een verslag pleegt te zijn. Want het is een lange tijd geleden gebeurd. Wie kan dat nog wat schelen? Maar het kerstverhaal, het echte kerstverhaal, was tenslotte ook niet zomaar-een-verhaal. En ook dat is oud nieuws, van een kleine tweeduizend jaar geleden Wat doen dus al die jaren ertoe?
Overigens bestaat er nog een eigenaardige overeenkomst, al zult u die misschien een beetje gezocht vinden. Het oude kerstverhaal speelde zich af in een stal. Het verhaal dat ik vertel, speelde zich ook af in een stal. Nu ja, geen echte stal, maar het leek er veel op. Het was een sombere donkere loods. Daarbinnen heerste vrijwel permanente schemering of duisternis. Maar daarbuiten straalde het licht heel fel en glorieus, zowel overdag als in de avond en in de nacht. Die loods stond namelijk in een tropisch gebied, onder een gloeiende, brandende zon. Maar ook onder een fantastische sterrenhemel. En een maan die veel groter scheen dan men hier ooit in het westen aanschouwt. Er woonden mensen in die loods.
‘Wonen’ is een beetje te sterk uitgedrukt. Ze waren er opgeborgen. Want iets verder daarbuiten, flitsten de zon en de maan kleine vonkjes uit de prikkeldraad, voor zover dat in de loop der jaren niet verroest was. Want het duurde nu al jaren; of waren het misschien eeuwen? Je wist dat zo niet meer. Je was te moe en te ziek en te zwak om daarover te denken, om de uren te volgen en de dagen. Dat deed je in het begin. Nu was het allang voorbij. Je werd meer met de eeuwigheid geconfronteerd dan met de dag of het uur. Want er stierven er zoveel, naast je en tegenover je, door honger, dysenterie, andere tropische ziekten; of ook alleen omdat ze niet meer leven wilden, hun laatste sprankje hoop was uitgedoofd.
Wij trachtten het nog een beetje te rekken in het Japanse concentratiekamp. Waarom, ach dat wist je eigenlijk niet meer. Aan het einde van de oorlog, aan de bevrijding kon je al niet meer geloven. Je leefde verder uit een soort routine, in een verdoving, afgestompt, en met nog maar één drift, die nu en dan als een wild beest naar je keel sprong: eten, eten wat dan ook. Het was er niet want we werden systematisch uitgehongerd. Nu en dan ving iemand eens een slang, of een ander dier, een rat bijvoorbeeld. Vergeet het maar, niemand die het overleefd heeft, praat daar nog graag over.
Er was één man in het kamp die nog iets eetbaars bezat. Een kaars. Een gewone waskaars. Natuurlijk had hij die destijds niet meegenomen of bewaard om op te eten. Een normaal mens eet geen kaarsvet, hoewel ze zeggen dat de Kozakken er vroeger dol op waren. In elk geval: het is vet, dat moet u niet onderschatten, wanneer je alleen maar uitgeteerde lichamen om je heen ziet en daarin ook jezelf herkent.
Als de marteling van de honger helemaal niet meer was uit te houden, nam hij die kaars, die hij goed verborgen had in een verfomfaaid koffertje, en hij kloof eraan. Maar eten deed hij hem niet. Hij beschouwde de kaars als zijn laatste redding. Eenmaal als iedereen krankzinnig werd van de honger (en dat duurde nu niet zolang meer), zou hij die kaars opeten. Ik hoop dat u het niet gek of griezelig vindt. Ik, die zijn kameraad was, vond het heel gewoon in die tijd. Hij had mij trouwens een klein stukje van die kaars beloofd. Het werd mijn levenstaak, mijn voortdurende zorg erop te letten dat hij die kaars achteraf toch niet helemaal alléén opat. Ik beloerde en bespioneerde hem en zijn koffertje dag en nacht. Misschien bleef ik daardoor ook wel leven, omdat ik zo een belangrijke taak te vervullen had.
Nu, op een keer ontdekten wij dat het kerstmis was. Heel toevallig was iemand daar achter gekomen, na langdurige berekeningen aan de hand van kleine streepjes en inkervingen in een balk. Hij vertelde het aan iedereen. ‘Het volgend jaar kerstmis zijn we thuis’, voegde hij eraan toe, nogal vlak en toonloos. Wij knikten of reageerden helemaal niet. Dat hadden wij nu al een paar jaar gehoord. Toch waren er een paar die zich daar aan vastklampten. Je weet immers nooit.
Toen zei iemand, misschien zonder bedoeling, maar misschien ook wel, daar ben ik nooit achtergekomen: ‘Met kerstmis branden de kaarsen en is er klokgelui.’ Dat was heel vreemd om te zeggen. Het klonk als een zwak nauwelijks hoorbaar geluid uit een onafzienbare verte, een diep, diep verleden, iets volkomen onwerkelijks.
Nu moet ik zeggen dat die opmerking aan de meesten van ons voorbijging, zij had immers nergens iets mee te maken, zij sprak over iets dat geheel buiten ons bestaan viel, maar dat zij de wonderlijkste en meest onverwachte gevolgen had.
Terwijl Johannes in de woestijn predikte en doopte, vroegen sommige mensen hem op de man af: ‘Wat moeten wij doen?’ Een heel concrete vraag: ‘Maar wij zelf … wat moeten wij doen?’ Johannes draait niet rond de pot dan of windt er geen doekjes om maar geeft duidelijke, directe antwoorden, aangepast aan ieders eigen situatie. Niet iedereen zal daarmee blij geweest zijn, want dat druiste nogal in tegen hun gewone manier van doen. Dat eiste bekering of ommekeer dus.
En toch, aldus Johannes, is dat de enige manier om klaar te staan als, na mij, diegene komt, die groter en sterker is dan ik. ‘Hij moet groter worden, ik zelf evenwel kleiner.’
Die ‘grotere’ hoopt eens te meer naar onze wereld te mogen komen, in ons en onder ons. Maken we ons klaar om Hem te ontvangen. Want naar Hem zien wij uit met een groot verlangen – meer dan de wachters naar de morgen – wij hopen en bidden dat zijn woorden en beloften levende, tastbare werkelijkheid mogen worden. En dat wij zelf dan ook, in zijn spoor, nieuwe, andere mensen mogen worden, doordrongen van een innerlijke vreugde die naar buiten treedt.
Zusters en Broeders,
laat de Heer uw vreugde blijven;
ik zeg u nogmaals:
wees altijd verheugd.
Laat iedereen u kennen
als vriendelijke mensen
want de Heer is nabij.
(Filippensen 4,4-5)
Eens vroegen de mensen aan Johannes de Doper:
`Wat moeten wij dan doen?’
Hij gaf hun ten antwoord
`Wie twee stel kleren heeft,
moet delen met iemand die niets heeft,
en wie te eten heeft,
moet hetzelfde doen.’
Ook tollenaars kwamen zich laten dopen en zeiden:
`Meester, wat moeten wij doen?’
Tegen hen zei hij:
`Vorder niet meer dan u is voorgeschreven.’
En ook soldaten stelden hem de vraag:
`En wij, wat moeten wij doen?’
Tegen hen zei hij:
`Pers niemand geld af,
ook niet onder valse voorwendsels,
maar wees tevreden met uw soldij.’
`Ik doop u met water.
Maar er komt iemand die krachtiger is dan ik;
ik ben te min om de riem van zijn sandalen los te maken.
Hij zal u dopen in heilige Geest en vuur.
(Lucas 3,10-16)
‘DAT LAAIEND VUUR, HET DOVE NIET!’
Kerstmis hangt al volop in de straten, maar in de kerk is Johannes de Doper nog steeds op post. En die spreekt geen zoete woordjes. In de beste traditie van de oude profeten, houdt hij een donderpreek: de Messias, die vlakbij is, heeft de wan in zijn hand, hij zal zijn dorsvloer eens goed opruimen en het kaf zal hij verbranden. In de kerk is het nog geen feest vandaag. Dat begint pas in de kerstnacht. Tot dan is het leven met een groot verlangen.
Geen zalig afwachten in de zin van: ‘nog even geduld, het zal wel vanzelf goed komen’. Johannes spaart zijn toehoorders niet, hij wijst hen terecht: ‘Breng vruchten voort waaruit bekering blijkt.’ En zonder omwegen geeft hij heel concrete voorbeelden als ze hem vragen: ‘wat moeten wij doen?’
Godsdienst – God dienen – heeft voor Johannes weinig te maken met een zelfzeker en warm gevoel van binnen. ‘Wat denken jullie wel’, zegt hij tegen de massa die naar hem toekwam in de woestijn. ‘Wat denken jullie? Wij zijn toch wel goed in Gods ogen. Wij zijn zijn volk, wij zijn zijn uitverkorenen, en nu zijn we ook nog door u gedoopt, wat kan ons nog gebeuren?’ ‘Ik doop u wel met water, zegt Johannes, maar er komt iemand die groter is. Hij zal u dopen in heilige geest en vuur’.
Een kindje, dat gedoopt wordt, het is zo mooi en vertederend. Maar dat lieflijke doopsel met water is maar een begin: de echte doop moet dan nog volgen: in heilige Geest en vuur.
De doop van Johannes, en ons sacrament van het doopsel, doet ons onszelf bevragen. Wij zijn gedoopt met water, maar leeft zijn Heilige Geest, dat vuur van Jezus ook in ons?
Wij bidden dat wij in deze dagen van de Advent vuriger gaan geloven en meer openstaan voor zijn heilige Geest. Zo kan Hij telkenjare wat meer naar ons, naar onze aarde komen.
Soms zullen wij dagen kennen met dat warme gevoel van binnen. Dan mogen we dankbaar zijn, want dat kan ons helpen. Maar dikwijls zal die steun er niet zijn. Vooral dan – en dat kan dikwijls zijn – zullen wij leven van het verlangen dat het vuur van zijn Geest weer oplaait en in ons mag blijven branden, want ‘dat laaiend vuur, het dove niet!’
Profeten zijn adventsfiguren bij uitstek. Vandaag ontmoeten wij er twee, of misschien wel drie: Baruch en Johannes de Doper, en allebei zoeken zij inspiratie bij Jesaja.
Zoals alle profeten houden ook zij hun blik op de toekomst gericht, houden zij de verwachting levendig. Baruch schetst een lieflijk beeld van God die toekomst maakt. Johannes de Doper daarentegen is zo ontgoocheld over de wereld dat hij vreest dat God, vooraleer Hij iets moois kan maken, de verloederde wereld eerst zal moeten vernietigen. Alleen wie zich bekeert, zal die vernietiging overleven.
Hoe verschillend ook van toon, beiden verkondigen dezelfde boodschap: gooi het roer om. Maken we in ons hart en in ons leven ruimte opdat God in ons kan worden geboren, opdat zijn aanwezigheid zichtbaar moge worden in de manier waarop wij elkaar bejegenen.
(Bron: ‘Zondagsvieringen Dominicanen)
Jeruzalem, leg uw kleed van rouw en ellende af;
en bekleed u voor immer met Gods heerlijke schoonheid.
Sla uw mantel van Gods gerechtigheid om,
zet op uw hoofd de schitterende kroon van de Eeuwige.
Want God leidt het jubelende Israël in zijn heerlijk licht;
met zijn barmhartigheid zal Hij hen omgeven
én met zijn gerechtigheid.
(Baruch 5,1-2.9)
Toen kwam het woord van God over Johannes,
die in de woestijn verbleef.
Een stem roept in de woestijn:
bereidt de weg van de Heer:
de ruwe wegen moeten effen worden.
En heel de mensheid zal Gods redding zien.
(Lucas 3,2.5-6)
‘EEN ANDERE STEM’
Wanneer je aandachtig luistert naar de ouverture van een opera dan hoor je in kleine muzikale motieven bepaalde aria's die naderhand zullen klinken. Zo'n ouverture maakt je al nieuwsgierig of, wanneer je de opera beter kent, roept al gelijk herkenning op!
Zo is het ook met wat wij vandaag in het Lucasevangelie horen: door bepaalde namen te noemen wordt de tijd waarin Jezus geboren wordt heel concreet, maar dat is het niet alleen. Je moet goed letten op welke en wat voor een soort mensen er genoemd worden om die tijd aan te duiden. De romeinse keizer wordt genoemd en zijn landvoogd in Judea Pontius Pilatus, Herodes en zijn broer Filippus en tenslotte de religieuze overheid in de persoon van Annas en Kajafas.
Het zijn die machthebbers, de groten der aarde die in hun familie de functies verdeeld hebben en die een kwalijke rol zullen spelen in het leven van Jezus. Herodes wordt 'een vos' genoemd, Pilatus is een gewetenloze hielenlikker van de keizer en de hogepriesters zijn de mensen die zogenaamd op Gods gezag Jezus uit de weg ruimen.
In die wereld van vriendjes- en machtspolitiek, die verrassend veel lijkt op de wereld waarin wij leven, klinkt in een uithoek, in de woestijn een stem waarin wij de woorden herkennen van de profeet Jesaja: 'keer je om en schep rechte verhoudingen'.
Die stem is een andere dan die van de machthebbers die hun wil opleggen aan anderen en een wereld zoeken waarin zij het voor het zeggen hebben. Dit is een stille, weerloze maar indringende stem, het is de stem die van meet af aan en tot op vandaag in onze wereld klinkt en die roept 'mens, waar ben je, waar is je zuster, waar is je broeder?' Door ernaar te luisteren worden wij bepaald bij waar het nu werkelijk in onze wereld om draait: om het recht van de sterksten of om het kwetsbare gezicht van de mens naast je?
Evenals Baruch het volk in de tijd van de ballingschap moed insprak en de hoop deed herleven op een andere wereld, worden ook wij geroepen om niet mee te heulen met de waan van de dag en het verlangen naar macht, maar ons te bekleden met 'vrede door gerechtigheid' en 'glorie door vroomheid'. Wij worden geroepen om weer vroom te worden, in de juiste vorm te steken en te leven in het besef van een God die 'genade' is, zoals de naam van Johannes betekent. Waar wij met elkaar gaan leven in de aanwezigheid van een God die ruimte maakt voor mensen en zijn zon laat schijnen over mensen opdat zij elkaar zien en beminnen, worden wij opnieuw geboren tot mensen zoals God die voor ogen staan, mensen die lijken op de zoon van Maria waarvan wij de geboorte verwachten.
In het perspectief van die verwachting heb ik veertig jaar mogen vieren en verkondigen. Ik heb dat woord elke dag als nieuw mogen beluisteren en verder vertellen en er is nog niets van die vreugde verdwenen, integendeel zij is gegroeid en heeft mij gemaakt tot een gelukkig mens die naar een woord van Eckhart kan zeggen: 'mijn ziel is jong in mij als op de dag dat ik geboren ben'. Daarvoor dank ik mijn ouders die mij in vroomheid zijn voorgegaan en allen die mij bevestigd hebben in de weg die ik in goede en slechte dagen ben gegaan.
Moge het ons allen gegeven worden elke dag opnieuw gevoelig te zijn voor het roepen van een God die ons zoekt en vraagt om deze lieve aarde bewoonbaar te maken voor velen. Dat is de weg naar vrede!
Vandaag beginnen we – met de eerste zondag van de advent – onze voorbereiding naar Kerstmis toe. Telkenjare treden hierbij twee klemtonen op de voorgrond.
Allereerst innerlijke bekering, werken aan onze eigen spiritualiteit. Eigenlijk is dat een levenslange opdracht, het hele jaar door. Maar net daarom riskeert er sleet op te komen of kunnen we in zielloze routine zonder geestdrift vervallen: hooguit alleen maar plicht en geen bezieling meer. Heel menselijk en verstaanbaar, de boog kan immers niet altijd gespannen staan … maar net daarom is het goed om hem af en toe eens extra op te spannen. Advent en veertigdagentijd zijn sinds mensenheugenis deze uitverkoren perioden van innerlijke verdieping.
En dan is er de buitenkant van deze innerlijkheid. We zijn immers geen engelen of louter geestelijke wezens: onze geest is door en door – tot in zijn diepste kern – doorweven met lichamelijkheid. Elke innerlijke bekering in een mensenleven vindt zijn vertaling naar de uiterlijke beleving in de buitenwereld. Reeds 45 jaar werkt Welzijnszorg daaraan, met jaarlijks een nieuwe klemtoon van de algemene noemer: ‘Armoede uitsluiten!’
Als gemeenschap – parochie of kerk – én als individu – ieder in zijn eigen leven en omgeving – kunnen we daaraan meewerken … En een beetje hoop geven aan één of enkele van die vele mensen die uitgestoten of uitgesloten worden. Die vele mensen voor wie – net als voor Maria en Jozef – geen plaats is, omdat zij – om welke reden of in welke vorm dan ook – anders zijn dan wij zelf … die het eeuwenlang al zo goed menen, naar eigen zeggen.
Op die dag, in die tijd,
zal ik aan Davids stam
een rechtmatige telg laten ontspruiten,
die recht en gerechtigheid
in het land zal handhaven.
Dan wordt Juda verlost
en de inwoners van Jeruzalem
zullen in vrede leven.
En de naam van de stad zal zijn:
‘De HEER is onze gerechtigheid’.
(Jeremia 33, 15-16)
In die tijd zei Jezus tot zijn leerlingen:
op aarde worden de mensen onmachtig van angst
om wat de wereld zal overkomen.
Wanneer dat alles staat te gebeuren,
sta dan op, recht en fier,
want jullie verlossing is nabij!
Wees waakzaam en bid onophoudelijk
dat jullie krachtig mogen zijn.’
(Lucas 21,26.28.36
‘ER KOMT EEN DAG …’
Binnenkort zullen de Kerstlichtjes weer volop fonkelen. Een heimwee naar licht en warmte in deze donkere dagen. Wat een contrast met die rampen en die angst, waarover het evangelie spreekt – en die we de voorbije weken zozeer mochten ervaren. We zien inderdaad veel dreiging en onheil: oorlog, onrecht, terreur. Enkele machten lijken het einde van de wereld in handen te hebben door het recht van de sterkste, het recht van de rijkste, het recht van de machtigste.
Daarom horen we vandaag: richt je op, wees waakzaam, blijf bidden. Geef niet toe aan de bekoring van onmacht en wanhoop. Dat alle leven, alle liefde en alle goede wil verloren zullen gaan. Dat alle goeds vernietigd zal worden door de waanzin van kwade machten.
Jeremia zegt dat de belofte van Jahwe vervuld zal worden. Recht zal heersen en de aarde wordt een veilige stad om in te wonen. Leef daarom niet als versufte mensen zonder hoop, zegt Lucas. Wees waakzaam en bid dat die bekoring je niet overvalt.
Blijf vertrouwen dat alles ten goede gekeerd kan worden. Hou daarom stand in het goede. Waar mensen elkaar een warm hart toedragen is er toekomst, tegen alle onrecht en geweld in.
De belofte van Kerstmis valt niet vanzelf uit de lucht, als een sneeuwvlokje dat lieflijk neerdwarrelt op onze aarde. Eerst hebben wij de advent hard nodig: verlangen, gebed, meer goede wil en liefde. Naar Kerstmis uitzien is de spanning ontdekken tussen ideaal en werkelijkheid, tussen de vrede, die wij verlangen en de vrede die wij zo moeilijk kunnen opbouwen
Kerstmis, God-met-ons, verwachten is durven zien. Durven zien hoe het met onszelf en onze wereld gesteld is. Durven zien hoever wij nog afstaan van dat visioen dat God voor ogen had, nog voor de tijd begon.
En dan aan de slag gaan. Opdat het eindelijk waar mag worden waar de ziener zo naar uitzag: ‘Kom, Heer Jezus, kom!’ (Apokalyps 22,20)
Wolven
Een opa zei tot zijn kleinzoon,
die naar hem toe was gekomen,
vol boosheid op een vriend
die hem onrecht had aangedaan:
‘Laat mij een verhaal vertellen…’
‘Ook ik heb soms grote ergernis gevoeld
voor hen die meer namen,
zonder zich te bekommeren om de anderen.
Maar woede schaadt jou
en hindert jouw vijand niet.
Het is als vergif nemen
en hopen dat jouw vijand zal sterven.
Ook ik heb meermaals met die gevoelens geworsteld.’
Op zekere dag is God op zoek gegaan in de wereld van de mensen, zoals wij ook al eens in onze rommelbak scharrelen, op zoek naar iets wat we niet vinden.
In het begin was het niet duidelijk waar God naar uitkeek.
Hij ging zoveel flinke mensen voorbij, mensen met een goed figuur en wel ter tale, mensen met een leidende positie en heel veel invloed ... God ging hen voorbij.
En zoveel andere mensen die zich afsloofden in goede werken, die tombola's en feestjes organiseerden en al zoveel hadden verwezenlijkt.
Zelfs de geleerden en de kunstenaars schonk God geen aandacht en de monniken ... God ging hen voorbij.
En God zocht maar verder en keek op Zijn uurwerk: ‘Wij zijn bijna in de éénentwintigste eeuw!’ riep Hij verstoord uit en liet bijna een lelijk woord vallen.
En toen, helemaal in een vergeten hoekje van de wereld, een klein maar énig exemplaar.
... 'Eindelijk', zei God opgelucht en Hij hield die mens even in het volle licht van Zijn genade .
... 'Prachtig', zei Hij … Zo heb ik het gedroomd: gewoon rechtvaardig, zonder bijbedoelingen of listige streken, zonder wantrouwen. Hij heeft evenveel tijd voor een klein kind als voor een grote meneer.
Gewoon rechtvaardig, zelfs als hij zijn belastingbrief invult of papieren voor de verzekering. Rechtvaardig in zijn uren en trouw aan zijn woord. Als deze wereld ooit nog menselijk wordt, zal het dank zij zulke mensen zijn.
En dat ligt nu onderaan in de rommelbak. Maar ja, 't is dan ook maar een rommelbak. Maar als Ik ooit eenmaal alles zal opruimen ... dan neem Ik hem zeker en vast bij Mij in Huis, voor altijd.
Totdat Hij komt zal het hier zo gebeuren: 's morgens de melkboer tweemaal bellen, dan gordijnen open en met grauwe kleuren breekt 't eerste licht de nachtelijke ban.
Het heldere ontbijt iedere morgen, dan naar de stad, de tram zingt langs de rand heen van je dromen en je kleine zorgen, en 's avonds staan de grote in de krant.
Zo zal het eindeloos zich hier herhalen, liefelijkheid der huiselijke haard, kinderen, zorgen en de angst rondom.
En eind'lijk met het vege lijf betalen de koorts des levens en diep in de aard wachten en luisteren, totdat Hij komt.
Een raar feest vandaag, lieve mensen. Jezus, een koning? Hoe kan dat nu? Hij woonde niet in een paleis. Hij had geen kroon op, en Hij had ook geen deftige koningsmantel aan. Hij liep gewoon op straat, en Hij deelde zijn leven met armen en kinderen.
En toch een koning? Ja, maar dan anders dan de meeste andere koningen. Een koning is bedoeld om te zorgen voor de armen in zijn land. Zo staat het in de heilige boeken van de Bijbel. Een koning is bedoeld om ervoor te zorgen dat iedereen meetelt, en dat niemand iets tekort komt.
Zo’n koning was Jezus en dat mogen we samen vieren.
‘Ik ben de alfa en de omega,’
zegt God, de Heer,
‘ik ben het
die is, die was en die komt,
de Almachtige.’
(Uit het Boek van de Openbaring 1,8)
Jezus antwoordde:
’Ja, koning ben Ik.
Hiertoe werd Ik geboren
en hiertoe ben Ik in de wereld gekomen:
om getuigenis af te leggen van de waarheid.
Alwie uit de waarheid is luistert naar mijn stem.’
(Johannes 18,37)
DE PARABEL VAN DE TROONOPVOLGER
Lang geleden, in een land hier ver vandaan, regeerde Koning Goedheid. Hij werd oud en moe en voelde dat hij niet zo lang meer zou leven. Omdat hij geen kinderen had, maakte hij zich zorgen wie de troonopvolger zou worden.
Daarom liet hij in het hele land het bericht verspreiden dat er een opvolger voor de koning gezocht werd: iedereen die zichzelf geschikt vond om koning te worden, mocht zich aanbieden op het paleis om zich te komen voorstellen.
En dus nam de koning, samen met enkele ministers plaats in de grote troonzaal, en liet de kandidaten één voor één binnenkomen.
Als eerste kwam er een bankdirecteur binnen die een heel duur maatpak droeg en een dikke sigaar rookte.
Hij zei: ‘Beste Koning Goedheid. Ik heb veel geld. Ik kan er voor zorgen dat het koninkrijk zijn bezittingen kan uitbreiden, en zo dus veel rijker kan worden. Dus ik ben de meest geschikte kandidaat.’
De ministers knikten goedkeurend, maar de koning had zo zijn twijfels.
Daarop kwam een generaal binnen. Hij droeg een schitterend uniform met blinkende knopen, en een hele reeks decoraties op zijn borst .
Hij sprak: ‘Ik voer het bevel over vele soldaten, en ik heb een heel arsenaal krachtige wapens. Daarmee ben ik in staat om het land perfect te verdedigen tegen vijandelijke aanvallen. Bovendien kan ik zo ook de orde en rust bewaren, én … ik zou er zelfs kunnen voor zorgen dat we meer land kunnen veroveren, en zo het koninkrijk uitbreiden! Dus, Koning Goedheid, ik ben de meest geschikte kandidaat.’
De ministers waren enthousiast, maar de koning keek bedenkelijk.
Vervolgens kwam een belangrijke diplomate binnen. Zij had een aangenaam verfijnd parfum op, gaf iedereen met een brede glimlach een hand, en deelde haar visitekaartjes uit.
Toen zei zij: ‘Ik heb heel veel relaties, en ik ken alle ministers in de landen rondom ons. Daardoor kan ik er voor zorgen dat ons land het machtigste wordt van allemaal! Daarom ben ik de beste kandidaat.’
De ministers waren opgetogen, maar de koning schudde het hoofd.
Toen kwam een professor binnen in een lange toga, met een heleboel diploma’s onder zijn arm. Hij fronste bedachtzaam zijn voorhoofd en sprak: ‘Regeren is een ernstige en moeilijke taak, die veel verstand vereist. Ik heb jarenlang gestudeerd, en nu heb ik genoeg kennis om het land goed te kunnen besturen. Ik kan er voor zorgen dat er geen fouten gemaakt worden in het regeringswerk, dus ben ik de perfecte kandidaat.’
De ministers juichten, maar de koning had tranen in de ogen.
Tenslotte kwam een jongeman binnen. Hij was doodgewoon gekleed, droeg een hoedje en had ook een fluit bij zich. Hij bleef eerbiedig op een afstand staan en zei:
‘Ik ben maar een eenvoudige herder, maar ik ben met mijn kudde schapen door heel het land getrokken. Zo heb ik de mensen leren kennen, en daardoor weet ik wat hun zorgen zijn en wat hen blij maakt. Ik houd van de mensen en ik zou graag hun problemen oplossen. Ik ben niet zo lang naar school geweest en dus zal ik dat niet alleen kunnen, maar met de hulp van de ministers ben ik er zeker van dat het lukt.’
Toen zei Koning Goedheid blij: ‘Dit is de kandidaat die ik zoek!’
Maar de ministers zeiden: ‘Maar Sire, deze jongen is maar doodgewoon. Hij heeft niet zoveel opleiding en geen speciale vaardigheden voor deze zware taak!’
En de koning antwoordde:
‘Jullie hebben gelijk als je zegt dat hij niet veel boekenkennis heeft, of veel geld, of krachtige wapens, of veel relaties. Maar hij heeft veel belangrijkere kwaliteiten. Een land besturen is in de eerste plaats omgaan met mensen. En deze jongeman kent de mensen en wat hen zoal bezighoudt. Bovendien is hij een herder die goed voor zijn kudde zorgt. Hij gaat opgewekt door het leven want hij speelt af en toe een deuntje op zijn fluit. Hij is ook niet te ijdel of te trots om toe te geven dat hij hulp zal kunnen gebruiken. Maar het allerbelangrijkste is, dat hij van de mensen houdt. En dat is wat we écht nodig hebben: een koning met een hart.’
Toen knikten de ministers instemmend; en samen met Koning Goedheid kozen ze allemaal de eenvoudige herder met het goede hart als troonopvolger.
Jezus stelt de verwaandheid en de schone schijn van heel wat hoge dames en heren van stand naast het gedrag van een arme weduwe, die door en door nederig is, bescheiden … én over het hoofd gezien.
Eens te meer spreekt Hij harde woorden over de tomeloze zucht naar macht en de blinde drift naar prestige en voordeel van zovelen, die zich meer en beter achten dan die andere, eenvoudige mensen. Gewone mensen – die meer dan eens ‘gewoon’ zijn op een ongewone wijze. Mensen, die groot kunnen zijn in hun schijnbare kleinheid. In hun onopvallende manier van leven, die de schijnwerpers niet opzoekt. Mensen, die niet voor het voetlicht hoeven te staan om goed te zijn, doodgewoon en simpelweg goed.
Aan zulke mensen gaat Jezus niet voorbij: het zijn mensen naar zijn hart. Zijn woorden over de zelfvergeten mildheid van een kleine vrouw zonder aanzien zijn dan ook ontroerend, teder en liefdevol. En net zulke woorden worden niet door iedereen in dank aanvaard.
De profeet Elia ging op weg naar Sarefat,
en toen hij bij de stadspoort aankwam,
zag hij een weduwe die bezig was hout te sprokkelen.
Hij riep haar en vroeg
of ze een kommetje water voor hem wilde halen,
zodat hij zijn dorst kon lessen.
(1 Koningen 17,10)
Hij riep nu zijn leerlingen bij zich en zei tegen hen:
‘Ik verzeker jullie,
die arme weduwe offerde meer
dan al die anderen.
Want allemaal gooiden ze er iets in van hun overvloed,
maar zij gaf van haar armoede
alles wat ze had,
alles waar ze van moest leven.’
(Marcus 12,43-44)
OVER WOORDEN DIE LEVEN WORDEN
Zingen of spreken over liefde en genegenheid kan eerlijk en echt gemeend zijn. Of het kan vals klinken. De waarheid komt aan het licht wanneer er een beroep gedaan wordt op deze liefde. Dan zal al gauw blijken wat er echt van is: gaat het alleen om schone, holle woorden, sentimentaliteit, die vooral zichzelf koestert, of liefde, die belangeloos en zelfvergeten kan zijn? Dat geldt voor individuele mensen, dat geldt ook voor onze kerkgemeenschap.
Het handvol meel en het beetje olie dat de arme vrouw aan de profeet Elia geeft, staat los van elke sentimentaliteit, maar is een liefde, die zichzelf vergeet voor God en de medemens. Hetzelfde kan gezegd worden van de twee penningskes, die de weduwe in de offerkist werpt. Het zijn voorbeelden, die ons laten aanvoelen dat ons geloof niet los van ons leven mag staan. Maar alleen geloofwaardig is, als dit geloof ook tot leven gebracht wordt.
De gezindheid waarmee wij iets geven, is belangrijker dan de inhoud van onze gaven, belangrijker dan de hoeveelheid of de grootte. Mama en papa zijn blij met het kleine bloempje of de tekening van hun peuter of kleuter omwille van de liefde die erachter steekt. Wanneer die liefde er is, wordt al de rest bijkomstig. Wie iets geeft, zal dan niet zitten rekenen of gierig zijn, en zijn vrijgevigheid niet afmeten. Hij zal ook iets kunnen afstaan van wat hij zelf nodig heeft. Hij zal vreugde vinden in de vreugde van de ander.
Ik zou hier willen herhalen, wat ik al bij herhaling aanstipte: dat kan allemaal wereldvreemd en bovenmenselijk lijken, maar het hoeft niet zo te zijn. Godsdienst is geen soort van topsport voor supermensen, topatleten, voetbal- of wielergoden. Jezus stelt nooit de uiterlijke, opvallende daden in het licht: steeds is hij begaan met gewone mensen, zoals wij allemaal zijn. Ons eigen eerlijk oordeel, ons eigen geweten speelt daarbij een grote rol. Van ons wordt gevraagd dat we zelf uitmaken wat we echt aankunnen. Bovendien geldt deze oproep van goedheid en liefde niet alleen voor de individuele gelovige: als kerkgemeenschap moeten wij evenzeer onszelf kritisch durven bevragen. Getuigen wij, als Kerk, genoeg van het Woord, dat leven geeft, of vergeten wij dat Woord van God, en zijn wij soms te zeer bedacht op diplomatie en aardse zekerheden?
Er zijn ongetwijfeld ontzettend veel goede gelovige mensen, die in hun dagelijkse leven echt kerk of geloofsgemeenschap zijn. Maar het blijft een feit dat vele mensen in onze tijd het precies moeilijk hebben met die Kerk, omwille van haar macht, van haar rijkdom, van haar diplomatie en berekening. Die grote Kerk kunnen wij niet veranderen; het stukje kerk hier bij ons, het stukje kerk dat wij zelf zijn, daar hebben wij wel greep op. Laten wij proberen daar als echte gelovigen te leven, in alle eenvoud en zonder veel grote woorden.
Het is één of andere gewone dag waarop de kleinkinderen Thijs en Nel, 7 en 5 jaar, bij mij thuis zijn. Ze zitten met Lego te spelen op de grond aan het grote raam dat uitkijkt op de tuin.
Buiten spelen kan niet vandaag. Het weer zit niet mee en enkele donkere wolken drijven na de regenbui sierend in de lucht. En toch doet de zon haar best! Ik merk van in mijn keuken een prachtige regenboog.
Ik roep naar de kleinkinderen: ‘Kijk eens welk een mooie regenboog!’ Ze kijken even op naar de mooie kleurenboog en Thijs zegt: ‘O, maar het is oma Monique die komt goedendag zeggen’ en zus Nel herhaalt dezelfde woorden. En ze spelen gewoon verder. Alsof het de doodgewoonste zaak van de wereld is.
Ik word er even stil van en krijg een warm gevoel. Oma Monique, in het hiernamaals, komt even goedendag zeggen aan mijn kleinkinderen, aan mij. Zo simpel is het, geen fictie maar werkelijkheid.
Kamiel, 4 jaar, is aan het spelen in de tuin. Mama Leen is niet ver. Plots zegt hij, zomaar:
‘Opa Manuel is dood, hé.’
‘Ja ventje, hij is dood.’
‘Waar is hij dan?’
‘In de hemel.’
‘Waar is de hemel?’
Mama wijst naar boven.
‘Kunnen we dan geen ladder zetten om bij hem te komen?’
Als ik het verhaal hoor van mijn dochter, word ik er even stil van en krijg een warm gevoel. Een ladder zetten om bij opa te komen in de hemel. Zo kinderlijk eenvoudig is het, geen fictie maar werkelijkheid.
Leven na de dood, fictie of werkelijkheid? Was het antwoord voor ons, volwassenen, maar zo eenvoudig. Voor mijn jonge kleinkinderen is het zo gewoon, zo echt. Zij brengen oma en opa gewoon even terug bij ons, de ene met de regenboog, de andere met een ladder!
Zalige fictie, zalige werkelijkheid?
Kinderlijke vanzelfsprekendheid!
Hemels!
Hilda Defossez
(overgenomen uit: ‘Leven na de dood: fictie of werkelijkheid?’ Een uitgave van Catechesehuis)
