Roundup is wereldwijd het meest gebruikte onkruidverdelgingsmiddel. En het is 'waarschijnlijk kankerverwekkend voor mensen', concludeert een vrijdag gepubliceerd rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie. Maar volgens fabrikant Monsanto is Roundup juist een wondermiddel dat zonder noemenswaardige schade te berokkenen aan mens en omgeving zorgt  dat onkruid verpietert en landbouwgewassen tot bloei kunnen komen.

In de Verenigde Staten wordt 80 procent van alle gewassen ermee bespoten. Zoals maïs, dat vaak genetisch zo is gemodificeerd door hetzelfde Monsanto dat het zelf geen schade ondervindt van het gif; en sojabonen en pinda's, die er ook nog eens beter door gaan groeien.

Van Roundup wordt iedereen rijker en beter; vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan. Dat is de boodschap van Monsanto, dat het middel als eerste op de markt bracht en tot 2000 het patent erop bezat.

Het gebruik van glyfosaat is het laatste decennium wereldwijd sterk toegenomen. Hoewel er sinds het aflopen van de patenten meer generieke fabrikanten van glyfosaat zijn gekomen, is het voor Monsanto met ruim twee miljard dollar omzet nog steeds een significant product. De omzet van alle glyfosaat-fabrikanten samen werd in 2010 werd geraamd op 6,5 miljard dollar en dat bedrag zal als de groei van het gebruik zich lineair voortzet in 2017 zijn verdubbeld.

Woedend

Aan de spectaculaire groei van de afgelopen jaren lijkt echter een einde te komen. Onkruidbestrijdingsmiddelen zoals Roundup, Bayer Clear-up en Pokon STOP liggen al langere tijd onder vuur vanwege de gezondheidsschade die hun werkzaam bestanddeel glyfosaat mogelijk aan mens en dier aanricht. Probleem is dat het buitengewoon lastig blijkt om de schadelijkheid van de herbicide bij de mens op een wetenschappelijke manier aan te tonen. Je kunt nu eenmaal niet mensen met het spul inspuiten. Ratten in een laboratorium wel. Foto's daarvan zijn niet prettig om naar te kijken. Maar ook al zijn veel mensen 'ratten', de mens is geen rat.

Monsanto liet weten 'outraged'  te zijn over het oordeel van IARC/WHO

En toch heeft de International Agency for Research on Cancer (IARC), een in Lyon gevestigd agentschap van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), het aangedurfd om het gezondheidsrisico van glyfosaat te classificeren in de zogenoemde groep 2A. Dat betekent dat naar het oordeel van IARC glyfosaat, alias Roundup, 'waarschijnlijk kankerverwekkend is voor mensen'.

Dat is een buitengewoon omstreden oordeel, vinden mensen die belang bij het gebruik hebben. Monsanto bijvoorbeeld liet weten 'woedend' ('outraged') te zijn over het oordeel van IARC. De conclusie is in strijd met het onderzoek dat verschillende voedselautoriteiten zoals de US Environmental Protection Agency en de European Food Safety Authority (EFSA) de afgelopen decennia hebben gedaan, schuimbekt het concern in zijn persbericht.

Nog nooit zou een schadelijk kankerverwekkend effect bij de mens zijn aangetoond. En daarbij: IARC heeft helemaal niet de bevoegdheid om het gebruik aan banden te leggen. En het werk van IARC is niet eens een echte studie ook. 'Niet transparant, niet-wetenschappelijk en onverantwoordelijk,' aldus Monsanto.

DNA schade

Het is waar dat er talloze onderzoeken zijn gedaan naar de schadelijkheid van het middel. De conclusies daarvan verschillen nogal en toch moeten de voedselautoriteiten daar hun conclusie op baseren. De belangen zijn groot, en niet alleen bij de producenten. Miljoenen boeren over de hele wereld zweren bij het middel. Maar de aanwijzingen dat glyfosaat minder onschuldig is dan Monsanto wil doen geloven nemen wel toe. Onlangs publiceerde het medisch vakblad The Lancet een artikel waarin de auteurs op grond van verschillende onderzoeken een vergelijkbare conclusie trokken als het IARC:

'Glyphosate has been detected in the blood and urine of agricultural workers, indicating absorption. Soil microbes degrade glyphosate to aminomethylphosphoric acid (AMPA). Blood AMPA detection after poisonings suggests intestinal microbial metabolism in humans. Glyphosate and glyphosate formulations induced DNA and chromosomal damage in mammals, and in human and animal cells in vitro. One study reported increases in blood markers of chromosomal damage (micronuclei) in residents of several communities after spraying of glyphosate formulations. Bacterial mutagenesis tests were negative. Glyphosate, glyphosate formulations, and AMPA induced oxidative stress in rodents and in vitro. The Working Group classified glyphosate as “probably carcinogenic to humans". (Inlog)

Nieuwe toelatingsprocedure

De in Frankrijk bekende en invloedrijke ecologie-activist François Veillerette, die eerder onder meer aandacht vestigde op de gevolgen van hormoonverstorende stoffen, pleitte maandag op grond van de Lancet en WHO-bevindingen voor een onmiddellijk verkoopverbod van het product op de Franse markt.

Veillerette roept ook voedingsveiligheidautoriteit EFSA op om de vergunning voor glyfosaat in te trekken. Dat is van belang omdat dit jaar een besluit zal worden genomen of het middel op de markt mag blijven. Glyfosaat werd in 2002 voor het eerst op de Europese markt toegelaten. Europese regelgeving vereist dat actieve bestanddelen in bestrijdingsmiddelen elke tien jaar opnieuw moeten worden beoordeeld. Dit jaar zal de procedure voor glyfosaat worden afgerond en neemt de EFSA een besluit voor de gehele Europese Unie.

Achter de schermen wordt hevig gelobbyd door verschillende belangengroeperingen. In de Verenigde Staten en Canada loopt een vergelijkbare procedure, waar vrijwel dezelfde issues spelen. Ook daar is de reactie van Monsanto op kritisch onderzoek steevast verontwaardigd. De manier waarop dat gebeurt – de wetenschappelijkheid van het onderzoek in twijfel trekken, wetenschappers schofferen, strooien met strijdige resultaten van zogenaamd écht onafhankelijke onderzoekers, bevindingen uit hun verband trekken – doet sterk denken aan het verzet van de tabaksindustrie tegen het bewijs van de schadelijkheid van het roken.

Monsanto geldt als een zeer actieve lobbyist. Er staat voor het concern dan ook veel op het spel: niet alleen de 2 miljard dollar omzet aan Roundup-producten, maar ook ettelijke miljarden aan Roundup-resistent soja-, katoen en maïszaad.

Roundup wordt nog volop verkocht in verschillende tuincentra, doe-het-zelf zaken en internet

Verbod verkoop particulieren

Nederland is het eerste land dat verkoop van Roundup (en vergelijkbare glyfosaat bevattende middelen) aan particulieren aan banden heeft gelegd. De Tweede Kamer nam in 2014 een motie aan van de kamerleden Esther Ouwehand (PvdD) en Gerard Schouw (d66) die verkoop van het middel aan particulieren per 1 november 2015 verbiedt. Alleen VVD en CDA, SGP en Bontes stemden daartegen. Het verbod geldt niet voor de professionele landbouw.

Ook al is het gezondheidsrisico van glyfosaat intussen ook door de WHO bevestigd en is verkoop binnenkort niet meer toegestaan, het middel wordt nog volop verkocht in verschillende tuincentra en doe-het-zelfzaken, zoals Gamma.

'GAMMA voelt zich als marktleider verantwoordelijk voor een milieuvriendelijke doe-het-zelfbranche en vervult hierbij dan ook een vooraanstaande rol,' zegt het bedrijf over zichzelf. Maar desondanks prijst het Roundup in zijn folders en website aan om zijn effectiviteit.

De kans is groot dat ouders niet goed op de hoogte zijn: de risico's staan niet op de flessen

Duizenden kinderen zullen deze zomer dus vrolijk ravotten en rollebollen in tuinen die onkruidvrij zijn gemaakt met een middel dat volgens de WHO 'waarschijnlijk carcinogeen' is. Welke ouder wil zo'n risico lopen? De kans is echter groot dat gebruikers niet goed op de hoogte zijn: de risico's staan niet op de flessen en Roundup heeft zich altijd weten te profileren als een veilig, onschadelijk middel. Hoe de verkoop valt te rijmen met Gamma's 'vooraanstaande milieuvriendelijk rol' is niet duidelijk. Dinsdag was niemand bij dat bedrijf bereid om op vragen  te reageren.

Gamma is overigens niet de enige. Ook de Makro heeft een aanbieding in zijn folder en het aanbod op Marktplaats duidt erop dat bedrijven nog even snel hun voorraden Roundup bij de consument trachten te lozen.

Toch probeert niet elk tuincentrum nog snel te profiteren van de luttele maanden dat Roundup e.a. nog mogen worden verkocht. Tuincentrum Intratuin bijvoorbeeld heeft al in mei 2014 besloten om de verkoop van glyfosaathoudende onkruidbestrijdingsmiddelen (Roundup, Bayer Clear-up en Pokon STOP) te staken.

'Hoewel de middelen voldoen aan alle wettelijke bepalingen, werkt Intratuin al enige tijd achter de schermen aan ecologische alternatieven op het schap. Nu de tuincentrumketen een volwaardig pakket aan alternatieven in haar winkels heeft staan, neemt zij afscheid van alle 22 glysofaathoudende middelen,' zegt Intratuin-directeur Menno Wielenga op de site van het bedrijf. Intratuin heeft ook drie pesticide-producten die neonicotinoïden bevatten uit de handel genomen, 'vooruitlopend op eventuele maatregelen van de Nederlandse overheid'.

Mysterieus nierfalen

Beperkt het Nederlands verbod zich tot de verkoop aan particulieren, Sri Lanka heeft half maart als eerste land ter wereld glyfosaten zoals Roundup met onmiddellijke ingang voor de landbouw verboden. De regering van dat land nam dat besluit nadat uit een studie van International Journal of Environmental Research and Public Health zou zijn gebleken dat de combinatie van het middel met bepaalde mineralen die in water voorkomen 'extreem toxisch' is voor de nieren. In bepaalde gebieden van Sri Lanka is met name bij rijstverbouwende boeren een forse toename van mysterieus nierfalen waargenomen. Wel zou de regering onder druk van de plantagelobby het verbod hebben afgezwakt voor dunbevolkte gebieden.

Sri Lanka heeft half maart als eerste land ter wereld glyfosaten zoals Roundup met onmiddellijke ingang voor de landbouw verboden

Ook in Denemarken is het gebruik van glyfosaten aan banden gelegd, nadat in 2003 duidelijk werd dat het middel weglekte naar grond- en leidingwater. Het gebruik is daardoor afgenomen, maar nog steeds niet geheel verdwenen. Het product is veelvuldig in het nieuws geweest. Verschillende grote Deense bakkerijen kopen geen meel in dat met glyfosaat is behandeld. Denemarken heeft een grote varkenssector en de druk vanuit die sector op de regering om maatregelen te nemen is groot. Volgens sommige boeren leidt geïmporteerde genetisch gemodificeerde soja die met Roundup is bespoten tot afwijkingen bij de biggen. Ze roepen op tot een verbod.

Belangenconflicten

Het probleem met het verbieden van middelen die glyfosaat bevatten is dat het volgens de Europese autoriteit EFSA nog niet wetenschappelijk vaststaat dat de stof daadwerkelijk schadelijk is voor de mens. Ook het Bundesinstitut für Risikobewertung (BfR), dat in het proces van het hernieuwen van de toelating als onderzoeksagent een belangrijke rol speelt, kwam vorig jaar na een herevaluatie van meer dan 150 toxicologische studies naar de risico's tot de conclusie dat er geen bewijs was dat glyfosaat carcinogene of dna-veranderende eigenschappen heeft. Wel zou de combinatie met andere stoffen nader onderzoek vereisen. De Duitse conclusies liggen nu bij de EFSA en de lidstaten. Zij zullen mede op basis van dat rapport hun beslissing nemen.

'The entire process of risk assessment for re-approval was flawed and corrupt to the core'

Maar hoe juist zijn die bevindingen van EFSA en BfR? Hoe kan het dat andere onderzoekers, zoals die van IARC/WHO, tot zulke afwijkende conclusies komen? Volgens het Britse Institute of Science in Society ligt dat aan belangenverstrengeling. Het spreekt zelfs van een glyphosate scandal. Drie van de twaalf leden van de Duitse commissie zouden verbonden zijn aan BASF en Bayer Cropscience en hun bevindingen hebben gebaseerd op onderzoek van onder meer Monsanto zelf.  'The entire process of risk assessment for re-approval was flawed and corrupt to the core. It is rife with conflict of interest, non-transparent and heavily biased towards unpublished, non-peer reviewed studies from industry.'

EFSA zou het evaluatie-proces en de daarbij horende public consultation zo hebben dichtgetimmerd dat critici nauwelijks aan bod komen.

'Recent publications show that so far the risks of glyphosate have been grossly underestimated'

Ook de Duitse organisatie Test Biotech vindt het rapport van BfR onvoldoende. De instelling zou conclusies van in 2013 en 2014 gepubliceerd onderzoek achterwege hebben gelaten. En juist die zijn cruciaal: 'Recent publications show that so far the risks of glyphosate have been grossly underestimated. This is a huge problem, because residues from spraying are, for example, widely found in all sorts of food and therefore lead to continuous consumer exposure.' Met name zou het significante effect op het hormonale systeem van zoogdieren buiten beschouwing zijn gelaten.

Lobby-onderzoeker Corporate Europe Observatory Europe (CEO) wees enkele jaren geleden in zijn onderzoek Unhappy Meal op de belangenconflicten tussen de Europese voedselveiligheidsautoriteit EFSA en de industrie: '122 van de 209 wetenschappers in de panels van het agentschap hebben directe of indirecte banden met de industrieën die zij moeten reguleren, aldus CEO.

Toenemende weerstand

Hoewel de EFSA, zoals meer instellingen van de Europese Unie, beleid en regelgeving heeft om belangenconflicten te voorkomen, worden veel gevallen volgens CEO domweg niet gesignaleerd. De regels ten aanzien van het vermelden van belangen zouden onvoldoende zijn en bovendien, zo constateert CEO, EFSA-experts worden bovendien niet betaald, maar krijgen alleen een onkostenvergoeding. Ze zijn daardoor per definitie niet onafhankelijk. Het Europees Parlement heeft vorig jaar striktere eisen voor de  belangenverstrengeling bij EFSA geëist.

Verschillende tuincentra in Frankrijk zijn met de verkoop van Roundup en vergelijkbare producten gestopt

In hoeverre dat het oordeel over glyfosaat beïnvloedt is moeilijk aan te tonen. Feit is wel dat steeds meer landen niet langer willen wachten op een eindoordeel van de EFSA of het Amerikaanse milieu-agentschap. Feit is ook dat er veel kritiek is op de procedure die de EFSA heeft bedacht.

Verschillende tuincentra in Frankrijk zijn met de verkoop van Roundup en vergelijkbare producten gestopt. Ook in Brazilië neemt het verzet tegen Roundup toe. Een openbare aanklager heeft daar vorig jaar een procedure in werking gezet die gebruik van glyfosaat moet verbieden. Steeds meer landen willen het gebruik van glyfosaten aan banden leggen dan wel helemaal verbieden. Maar of de dagen van het middel daadwerkelijk geteld zijn, zoals sommige tegenstanders beweren, zal voornamelijk afhangen van het besluit van de twee grootmachten op landbouwgebied, de EU en de VS.  En, wellicht, de geïnformeerde consument.