Telkens weer sta ik versteld van de enthousiaste zelfkastijding waartoe men bereid is om kankeronderzoek verder te helpen. Begin deze maand beulden duizenden Nederlanders zich af op de Alpe d’Huez waar ze in totaal meer dan 11 miljoen euro ophaalden. Maandag arriveerde Maarten van der Weijden in Leeuwarden na een 200 kilometer lange Via Dolorosa, waarbij volop werd meegezwommen. Bij beide evenementen zag je Nederlanders die bereid leken om fysiek tot het uiterste te gaan om de opbrengst voor onderzoek zo groot mogelijk te maken.Vreemde gedachte misschien, maar ik vroeg me af of je die bereidheid tot lijden en afzien niet op een andere manier zou kunnen inzetten voor de wetenschap. Een belangrijk deel van de opgehaalde miljoenen wordt nog steeds besteed aan experimenten waaraan geen mens te pas komt, maar waarin tumoren worden nagebootst met behulp van muizen en celkweek. Eigenschappen van menselijke cellen, gevoeligheid, en toxiciteit van nieuwe medicijnen worden vaak in zulke ‘modellen’ bestudeerd.Dat is niet volstrekt waardeloos, maar best omslachtig, duur en traag. De muis lijkt in veel opzichten weinig op de mens, bijvoorbeeld als je naar de darmbacteriën kijkt. Nog erger: een muis lijkt soms niet eens op een andere muis. In het Amerikaanse lab waar ik onderzoek deed bleek de ene muis een andere vaginale bacteriële gemeenschap bij zich te dragen dan een muis van de concurrent. Het gevolg: resultaten behaald in de ene muis, waren volledig anders in de andere muis. De relevantie voor de mens is dan wel heel ver weg.Toch zijn weefselkweek en proefdier de gangbare preklinische routes. Het is ook logisch om een nieuw onbekend brouwseltje eerst aan een dier te geven voor het zelf in te spuiten. Maar in veel gevallen komt er wel heel laat, of helemaal nooit een echt mens aan te pas. Het enige lichaam dat ergens in de buurt komt van dat soort vroege experimenten is het lichaam van de wetenschapper zelf. Er zijn dan ook legio onderzoekers die hun eigen brouwseltjes inslikten, injecteerden, opsmeerden, of inademden. Microbiologen namen slokjes van bacteriën die cholera, gastritis en maagzweren veroorzaken en bewezen daarmee de hypothese dat die bacteriën de mens inderdaad erg ziek maken. Bijna alle eerste vaccins verdwenen in de armen en benen van hun ontdekkers. De uitvinder van insuline, Frederick Banting, speldde een kort briefje met excuses aan zijn ouders op zijn labjas alvorens hij een eigen bereiding van insuline-bevattende hondenpancreas-extract bij zichzelf inspoot. Banting overleefde, net als de meeste onderzoekers die wel eens wat op zichzelf uitprobeerden, maar zo nu en dan ging het ook gruwelijk mis.Eigenlijk deed Maarten van der Weijden ook een soort zelf-experiment. Nooit eerder zwom iemand zo lang en zo ver. En dat experiment was niet zonder gezondheidsrisico’s. Hoeveel van de mensen die een stuk meezwommen, zouden ook bereid zijn tot een experiment als ze daarmee wetenschappers in staat stellen dertig proefdierstudies te kunnen omzeilen? Of direct de vraag te kunnen beantwoorden of een medicijn, bestraling of chemokuur veilig en effectief is?Bij riskante experimenten op mensen denken we direct aan nazi’s, en alle andere keren dat weerloze gevangenen, geestelijk gehandicapten of weeskinderen werden misbruikt om allerhande spul op uit te proberen. Nu zit menselijk onderzoek achter een heleboel rood medisch-ethisch veiligheidstape. Het resultaat is dat klinische trials bijna nooit echt mis gaan, misschien wel te weinig misgaan. Wie durft een onderzoek uit te voeren waarbij gezonde mensen geopereerd moeten worden, weefsel of een orgaan moeten afstaan, onbekende gezondheidsrisico’s lopen, en met littekens en bijwerkingen te maken krijgen? Het is zo beladen, dat we de vraag snel wegwuiven als een no-go area, immoreel, irreëel.Maar is het immoreel? Ik zie het enthousiasme en de menselijke opoffering langs de Alpenberg en in de Friese wateren. Men gooit massaal zijn lichaam in de strijd om het onderzoek vooruit te helpen. Wat nou als die mensen ook enthousiasme kunnen opbrengen om in een vroeger stadium fysiek mee te doen met het onderzoek? Is het immoreel wanneer zij volledig bekend zijn met alle onbekende risico’s? Is het immoreel wanneer de wetenschapper zelf ook proefkonijn speelt? Ik betwijfel het. Het zou in ieder geval een heleboel muizen schelen. En wie weet zelfs een paar mensenlevens.Rosanne Hertzberger is microbioloog.Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 29 juni 2019 Een versie van dit artikel verscheen ook in nrc.next van 29 juni 2019