Gif is het perfecte ingrediënt voor een goede whodunnit. De dood kan net zo gruwelijk en langdurig zijn als een lekker bloederige martelscène uitgevoerd met chirurgische precisie, maar het is zo heerlijk anoniem. Alle ogen zijn natuurlijk direct op de kok gericht, of het dienstmeisje. Maar het kan ook de echtgenoot geweest zijn, of een naast familielid dat zijn of haar zinnen gezet heeft op de erfenis. Eigenlijk kan het iedereen geweest zijn die ook maar even in de buurt van het ontbijt is geweest. Misschien was er wel helemaal niets mis met dat romige roerei van vanmorgen. Misschien was het een gifstof met een vertraagde werking. Dan kan het ook prima de lunch van gisteren zijn geweest. Waar zat het lijk rond die tijd aan tafel? Voelde ons slachtoffer zich al een tijdje minder lekker? Dan kan het ook zijn dat de vergiftiging al heel lang aan de gang is: elke dag een klein beetje. In dat geval zijn de ogen weer snel op de kok gericht.

Erfenispoeder

Gifmoorden zijn zo oud als de weg naar Rome. Het bekendste antieke voorbeeld is de gifbeker van Socrates, die gevuld was met een infusie van de gevlekte scheerling, beter bekend onder de Engelse naam hemlock. Socrates wist natuurlijk waar hij aan begon toen hij zijn lippen aan de kelk zette, het was de voltrekking van zijn doodvonnis. De oudst bekende echte gifmoord was wellicht die van de Romeinse keizer Claudius, zoals beschreven door Suetonius in het jaar 121. De keizer werd opzettelijk om het leven gebracht met een gerecht met giftige paddestoelen, waarschijnlijk door zijn laatste vrouw, Agrippina.

Er wordt ook wel gespeculeerd dat het de wolfskers geweest is die Agrippina gebruikte. Het is een plant uit de familie van de nachtschade, waar ook de aardappel en de tomaat toe behoren. De hele plant is giftig, maar de bessen zijn bijzonder dodelijk omdat ze het neurotoxische atropine bevatten. Het is vooral bekend onder de naam belladonna, Italiaans voor ‘mooie vrouw’, omdat middeleeuwse dames het naar verluidt in kleine hoeveelheden in hun ogen druppelden teneinde de spiertjes te verlammen, om met hun mooi verwijde en glazige pupillen mannen te versieren.

De beroemdste vergiftigers van de late Middeleeuwen zijn de Borgia’s, de leden van de prominente Italiaanse politieke familie in de vijftiende en zestiende eeuw. Die zouden regelmatig het gif cantarella hebben ingezet om hun politieke belangen te behartigen (zie ook de populaire televisieserie The Borgias). Gedacht wordt dat cantarella een vorm was van misschien wel het bekendste gif uit de geschiedenis: arsenicum. Dit zeer doeltreffende metaal beleefde zijn hoogtijdagen als moordwapen in de negentiende eeuw, toen het in Frankrijk bekend kwam te staan als ‘erfenispoeder’.

Gif is verreweg het leukste en veelzijdigste wapen.

Het internet barst van dit soort lijstjes met populaire en historische gifwapens. Het is moeilijk te achterhalen hoeveel er nu precies waar van is. Maar het laat in elk geval zien dat vergif nog steeds enorm tot de verbeelding spreekt. Gif is verreweg het leukste en veelzijdigste wapen. Je kunt er eindeloos creatief mee blijven moorden. Een mes kan een stiletto zijn of een broodmes. Maar het blijft een mes, daar moet je mee steken. Gif kan werkelijk van alles zijn. Er circuleren allerlei documentjes met uiteenlopende suggesties van manieren waarop u als aspirerend thrillerauteur uw karakters om zeep kunt helpen met gif. Zo kunt u iemand volplakken met nicotinepleisters of een pijlpunt dopen in het traditionele Zuid-Amerikaanse gifmengsel curare. U kunt ook denken aan rododendrons of tropische kikkers. Origineel, dat wel, maar niet heel praktisch. Voor de spannendste literaire gifmoord is de werkelijkheid uiteindelijk nog steeds de beste inspiratiebron.

Oordruppels

Gif kan letterlijk alles zijn: ‘Alle Dinge sind Gift und nichts ist ohne Gift; allein die Dosis macht, dass ein Ding kein Gift ist’: de beroemde Zwitsers-Duitse arts Paracelsus zei het al in de zestiende eeuw. Hij was de eerste die het verband legde tussen dosering en vergiftigingsverschijnselen en wordt daarmee traditioneel beschouwd als de grondlegger van de toxicologie – het vakgebied dat zich bezighoudt met de ongunstige effecten van chemicaliën op levende organismen. Er bestaan zo’n zestig miljoen verschillende stoffen op deze aarde, zegt toxicoloog Wim Best. Hij is verbonden aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg en gespecialiseerd in drugs en gifstoffen. Soms treedt hij op als consultant voor de politie of advocaten en is gastdocent forensische toxicologie aan de Hogeschool van Amsterdam – ‘als er iets met stofjes is’, dan bellen ze hem, zoals hij zelf zegt. ‘Al die zestig miljoen stofjes zijn dus in potentie giftig,’ zegt hij. Dat maakt het oplossen van een gifmoord in theorie erg lastig.

Eten is zeker niet de enige manier om gif in een persoon te krijgen. Het kan ook worden ingeademd. Of via de huid worden opgenomen – denk aan de giftige inkt uit De naam van de roos van Umberto Eco. Het kan rectaal of vaginaal worden ingebracht, Hamlets vader werd vergiftigd met oordruppels. Injecteren kan natuurlijk ook. Best herinnert aan de beroemde paraplumoord uit 1978 waarbij de Bulgaarse dissident Georgi Markov op Waterloo Bridge in Londen werd ‘aangestoten’ door een vreemde man met een paraplu. De vreemdeling was in dienst van de Bulgaarse geheime dienst en injecteerde Markov met een ricine-capsule. Later bleek het aanstoten met de paraplu slechts een afleidingsmanoeuvre. Markov werd in zijn been geprikt met een speciale door de KGB ontwikkelde pen. Een moord met de allure van een James Bond-film.

Maar zo’n handige prikpen, laat staan een gecustomizede injectieparaplu, kost natuurlijk wel wat. Daarvoor moet je echt een professional zijn, met één moord haal je die kosten er niet uit. En om gif in iemands oor te druppelen moet je niet alleen behoorlijk dichtbij komen, je slachtoffer moet ook nog eens stil blijven zitten. Voedsel is in de meeste gevallen toch de meest praktische oplossing. Gif verstoppen in voedsel kun je op afstand doen. Daarbij: iedereen moet eten, drie keer per dag.

Zeven liter water in een uur

Alles is giftig, als je er maar genoeg van eet. Het meest extreme voorbeeld is water. Water is een voorwaarde voor leven. Ons lichaam bestaat voor 66 procent uit water. Toch kun je doodgaan aan een watervergiftiging. In 2007 overkwam het een Amerikaanse vrouw van 28 die meedeed aan een wedstrijdje water drinken voor de radio (Hold your wee for a wii). In drie uur tijd dronk ze zes liter water. Ze ging naar huis met barstende koppijn en overleed niet veel later. Het gebeurt vaker, en niet alleen bij ontgroende studenten. Ook marathonlopers of ecstacy-gebruikers leggen met enige regelmaat het loodje omdat ze te veel water drinken, schrijft het wetenschappelijk tijdschrift Scientific American in een artikel over watervergiftiging.

Wat er gebeurt, is dat het bloed te veel verdund raakt en daarmee de zoutconcentratie gevaarlijk laag (hyponatriëmie). Symptomen zijn onder meer hoofdpijn, misselijkheid, overgeven en desoriëntatie. Maar het echte probleem is dat het water door osmose automatisch naar de plaatsen in het lichaam trekt waar de zoutconcentratie hoger is: de cellen. Die zwellen op. De meeste hebben daar wel wat ruimte voor. Maar niet de hersencellen, want daar zit de schedel omheen. En daar ga je uiteindelijk dood aan.
Water kan dus gif zijn. Maar als je iemand zeven liter water in een uur probeert te voeren, begint je slachtoffer op een gegeven moment waarschijnlijk wel iets te vermoeden. De crux van een gifmoord is dat niemand het doorheeft, om te beginnen het slachtoffer niet. En dat niemand er ooit achter komt – althans, dat moet het uitgangspunt zijn, anders wordt het nooit een spannend boek. Camouflage dus. Oftewel: wie een goede gifmoord wil plegen, moet een slimme kok zijn.

Het ideale gif, zo vertelt Wim Best tijdens zijn colleges, is smaakloos, reukloos, kleurloos, makkelijk oplosbaar, chemisch stabiel en sterk werkzaam. Het heeft bij voorkeur een vertraagde werking, breekt vanzelf af kort na de dood of is anderszins niet traceerbaar. En het fijnst is als de symptomen sterk lijken op die van een andere bekende, ongerelateerde aandoening of ziekte. De truc is dus om een stof te vinden die voldoet aan zo veel mogelijk van die criteria, en de anderen te verbloemen.
Kinderen houden niet van bittere groenten. De meeste jonge dieren ook niet. Het is algemeen aangenomen dat die aangeboren afwijking een evolutionair voordeel oplevert: giftige planten smaken vaak bitter, die worden vermeden. Bitterheid kun je het best camoufleren met zout, legt keukenwetenschapper Harold McGee uit in zijn encyclopedische Over eten en koken. Zout versterkt de indruk van de geuren van gerechten en onderdrukt de sensatie van bitterheid. (Vandaar het woord salade, van het Latijnse sal, voor zout. Salade, dat waren ietwat bittere bladeren die dienden te worden aangemaakt met zout om ze smakelijker te maken.) Maar volgens Best is het beter bitter gif te verstoppen in voedsel dat van nature toch al bitter hoort te zijn, zoals chocolade of bier.

Wat ook kan werken: de smaak versterken. Zo kun je je slachtoffer om de tuin leiden door citroenzuur toe te voegen aan een zuur gif. Door de citroenaroma’s zal de pineut denken: het ruikt naar citroen dus het zal wel kloppen dat het zuur is. Iemand vergiftigen met zoet gif is natuurlijk helemaal een koud kunstje. Antivries is een goeie. De werkzame stof daarin is ethaandiol, een stroperige alcohol-afgeleide. Het goedje is kleur- en geurloos en smaakt zoet. In 2008 werd in Amerika een man veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf voor het vergiftigen van zijn vrouw. Hij had maandenlang haar Gatorade aangelengd met antivries.

Het witte poeder

Verreweg het bekendste literaire gif – denk bijvoorbeeld aan Agatha Christie en Flauberts Madame Bovary – is arsenicum. Misschien juist omdat het in de werkelijkheid ook zo veel gebruikt werd. In de negentiende eeuw ging het in Engeland in een derde van de gifzaken die voorkwamen om het gebruik van arsenicum, schrijft The New Yorker in een uitgebreide boekpresentatie van The Inheritor’s powder. A tale of arsenic, murder, and the new forensic science uit 2013 van de Britse medische journaliste Sandra Hempel.
Het metaal komt van nature voor in de natuur en is onschadelijk in zijn pure vorm. Pas in verbinding met zuurstof, als arseentrioxide, is het dodelijk. Een van de redenen voor de populariteit van arsenicum was dat er ongelooflijk makkelijk aan te komen was als rattengif. Een half ons van het witte poeder kostte twee pennies.

De mogelijkheid tot echtscheiding droeg bij aan de afname van het aantal arsenicummoorden

Een andere reden die Hempel noemt in haar boek is de pers. In 1836 werd de belasting op kranten in Engeland drastisch verlaagd. Tegelijkertijd ging de alfabetiseringsgraad onder de Engelse arbeiders sterk omhoog. En die smulden van een goede gifmoord. ‘Toen de Illustrated Times in 1856 uitgebreid verslag deed van de rechtszaak van de Rugeley poisoner, die zijn vrouw en kinderen zou hebben vergiftigd, verdubbelde de oplage naar verluidt tot 400.000 exemplaren,’ schrijft Hempel. Al die media-aandacht zal zeker ook inspiratie zijn geweest voor nieuwe moorden.

Een derde belangrijke reden voor de arsenicum-hype is dat de symptomen van een arsenicumvergiftiging – buikpijn, diarree, overgeven – niet te onderscheiden waren van die van een veelvoorkomende ziekte uit die tijd: cholera. Waarom doorzoeken als er een makkelijke verklaring is?

Cholera komt nu nauwelijks meer voor in de ontwikkelde wereld en de aanwezigheid van arsenicum is tegenwoordig goed aan te tonen. Dat maakt arsenicum minder aantrekkelijk als gif. De mogelijkheid tot echtscheiding droeg overigens ook bij aan de afname van het aantal arsenicummoorden.

Hazelnootcrumble

Wat wel nog steeds een goede manier is om geen verdenking van opzet te wekken, is gif verstoppen in voedsel dat in potentie zelf giftig is. En dan het liefste natuurlijk hetzelfde gif. Het is bekend dat sommige schaaldieren bijzonder giftige stoffen kunnen bevatten, vertelt Wim Best. Schelpdieren filteren het water en raken derhalve besmet met dinoflagellaten, een soort mariene plankton die bijvoorbeeld brevetoxines aanmaakt die het zenuwstelsel van zoogdieren ernstig verstoren. Een beetje brevetoxine in een oester of mossel en iedereen zal denken: domme pech. Een duidelijk geval van neurotoxic shellfish poisoning, dat komt wel vaker voor.

In een aardige aflevering van Flikken: Maastricht, getiteld ‘Kogelvis’, komt het slachtoffer om het leven na een diner in een Japans restaurant waar illegaal fugu, of kogelvis, wordt geserveerd. Kogelvis is een gevaarlijke delicatesse. De organen en ogen van de vis bevatten het zeer potente tetrodotoxine, dat al je spieren verlamt terwijl je volledig bij bewustzijn stikt. Het is van levensbelang dat de organen verwijderd worden zonder ze te beschadigen, want dan kan het kogelvisvlees besmet raken. Japanse chefs is het bij wet enkel toegestaan om de vis te bereiden na een opleiding van drie jaar of meer. Ik wil uw plezier niet verpesten, dus ik zal niets verklappen. Maar in Maastricht was meer aan de hand.

Maar het kan ook veel alledaagser dan chique oesters of exotische kogelvissen. Paddestoelen zijn natuurlijk altijd een goede. In Oost-Europa, waar traditioneel veel paddestoelen geplukt worden, vallen elk jaar wel weer wat doden. En wildplukken is tegenwoordig ook hier een enorm hippe culinaire bezigheid. Zo leerde ik recentelijk op een wildpluk-workshop dat de besjes van de taxus prima te eten zijn. Officieel zijn het schijnbesjes, ze zijn lichtzoet en best smakelijk. De pitjes bevatten echter – net als de rest van de plant – taxine, dat braken, diarree, buikkrampen, duizeligheid, hallucinaties en verwijding van de pupillen veroorzaakt. Te veel taxine leidt tot stuipen, hartritmestoornissen, daling van de bloeddruk en uiteindelijk dood door hart- en ademhalingsstilstand. Vogels kunnen de besjes gewoon eten omdat ze de pitjes onverteerd weer uitpoepen. Het handige van die schijnbesjes is dat ze open zijn van onder. Je kunt het pitje gewoon zien zitten er dus ook gewoon uit peuteren met een pincet. En dat kan je dan ook weer ‘per ongeluk’ vergeten. Serveer ze dan wel met een lekker hazelnootcrumble, zodat je slachtoffer er goed op kauwt.

Zelfs iets simpels als een aardappel kan giftig zijn. Ze bevatten van nature solanine en chaconine, beide giftige alkaloïden. Daarom kan een rauwe aardappel soms een branderig gevoel in de keel geven. Een grote dosis kan dodelijk zijn. Bij aardappels die aan veel licht zijn blootgesteld tijdens het verbouwen, kunnen de hoeveelheden van deze alkoloïden verdubbelen of zelfs verdrievoudigen, schrijft keukenwetenschapper McGee. Door die blootstelling aan licht ontstaat ook chlorofyl in de aardappel, bladgroenkorrels. De aardappel wordt groen. Zo weet u welke te vermijden. Of juist te gebruiken. Wink, wink, nudge, nudge.

Laatste tip

In 2009 zijn ook enkele leden van de pompoen- en komkommerfamilie door de European Food and Safety Authority (EFSA) opgenomen in het Compendium of botanicals reported to contain naturally occuring substances of possible concern for human health when used in food and food supplements (ja, zo heet het document echt). Die kunnen namelijk cucurbitacinen bevatten. Vorig jaar nog stierf een 79-jarige Duitser na het eten van zijn zelfgeteelde courgetten.

Vooruit, nog eentje dan: steranijs. Eind 2001 kwamen bij de Keuringsdienst van Waren in totaal 63 meldingen binnen van gezondheidsklachten na het drinken van steranijs, zo wordt vermeld in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Het ging om misselijkheid, braken en zelfs epileptische aanvallen. Wat bleek: de desbetreffende kruidenmix bevatte naast venkelzaad, jeneverbes, zoethout en pepermunt en braam- of framboosblad geen Chinese steranijs, maar Japanse. Deze basterdsteranijs lijkt er precies op maar dient enkel ter decoratie. Want hij is ontzettend giftig. Misschien ook een ideetje.

Laatste giftip: om de nevenschade zo veel mogelijk te beperken, zorg voor een gerecht dat u in eenpersoonsporties kunt opdienen, zoals bonbons of een bord soep. Een individueel glas wijn werkt natuurlijk ook prima, maar zorg dan dat u niet te veel klotst bij het proosten.

Ik bedoel natuurlijk de schurk in uw boek. Niet u. Ik zou u niet op ideeën willen brengen.