Foto: ANP

Ieder jaar worden zo'n duizend burgers die onschuldig zijn toch veroordeeld. Dat schat wetenschapsfilosoof Ton Derksen van de Radboud Universiteit Nijmegen, die onder meer Lucia de Berk vrijkreeg nadat zij onterecht was veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf.

Volgens Derksen zijn tussen de tussen 4 en 11 procent van de veroordelingen onterecht, zo stelt hij in zijn boek Onschuldig vast, dat Metro vast in mocht zien. Derksen werkt op dit moment aan meerdere herzieningsverzoeken,

Opvallend: hoe zwaarder het delict, hoe hoger het percentage verkeerde veroordelingen is. Onder veelplegers, die relatief kleine vergrijpen plegen, schat Derksen het percentage verkeerde veroordelingen op tussen de 4 en 7 procent. Maar onder gevangenen die tot een levenslange gevangenisstraf zijn veroordeeld, ligt het percentage op zeker 11 procent. Derksen stelt zelfs dat „met een beetje pech” het aantal foute veroordelingen met een levenslange gevangenisstraf op 17 procent ligt.

Dat is veel meer dan tot nu toe werd aangenomen; de afgelopen tien jaar werden slechts vijf veroordelingen door de Hoge Raad herzien. Deze zaken kennen we al:

Schiedammer parkmoord

Foto: ANP

Op 22 juni 2000 klampt een elfjarig jongetje, dat hevig bloedt, een voorbijganger aan in het Beatrixpark in Schiedam. De jongen, Maikel, heeft een steekwond in zijn nek, en stelt dat hij en een meisje zijn belaagd door een man. De politie wordt gebeld, en die vindt even later het lichaam van de 10-jarige Nienke Kleiss. Ze is dood, beide kinderen zijn seksueel misbruikt.

Een paar maanden na de moord wordt Cees Borsboom opgepakt. De verdachte is al eerder veroordeeld voor ontucht met kinderen, en een agent had hem in de buurt van het park gezien.

Borsboom wordt zwaar onder druk gezet door de politie - hij wordt onder meer uitgeput door dag en nacht het licht aan te laten. De verdachte breekt, en legt een bekentenis af. Die trekt hij later weer in, maar desondanks wordt Borsboom in 2001 veroordeeld. In hoger beroep wordt Borsboom ook schuldig bevonden: hij krijgt 18 jaar gevangenisstraf en tbs.

Vier jaar later blijkt het een misser: Wik H. wordt gearresteerd voor een ander misdrijf, en zijn dna blijkt overeen te komen met dat in de zaak van de Schiedammer parkmoord. H. krijgt in hoger beroep eveneens 18 jaar en tbs.

Puttense moordzaak

Foto: ANP

Stewardess Christel Ambrosius verkracht en vermoord in het huis van haar oma in Putten. Ze is gewurgd, haar keel is doorgesneden en op haar lichaam wordt een druppel sperma gevonden.

Een jaar later worden Wilco Viets en Herman Du Bois veroordeeld. Op de avond van de moord zagen wandelaars hoe zij stapvoets door het bos reden. De druppel sperma op het lichaam van Ambrosius kan niet aan de mannen worden gelinkt, maar toch worden ze veroordeeld tot tien jaar celstraf.

Ze komen zeven jaar later, als ze tweederde van hun straf hebben uitgezeten, op vrije voeten. Maar in 2002 worden ze alsnog vrijgesproken. Het is dan nog niet duidelijk wie de moord heeft gepleegd.

In 2008 komt er alsnog een ander in beeld: het dna van Ronald P. matcht wel met de druppel sperma. Hij wordt in 2011 veroordeeld tot 18 jaar celstraf.

Lucia de Berk

Foto: ANP

Zeven patiënten overleden er, voornamelijk baby's, en verpleegkundige Lucia de Berk was steeds in de buurt. In het Juliana Kinderziekenhuis in Den Haag deden al langer rare verhalen over haar de ronde. Dat kan geen toeval zijn - in 2003 wordt ze veroordeeld voor een levenslange gevangenisstraf. Ze vermoordde haar patiënten door ze een overdosis medicijnen toe te dienen, zo luidde het verhaal.

Ook andere ziekenhuizen waar De Berk werkte hebben vermoedens dat zij betrokken is bij opvallende sterfgevallen. En ze wordt plotseling beschuldigd van brandstichting in haar ouderlijk huis, terwijl ze op dat moment tiener was, en bovendien niet in de buurt van het huis.

Maar als deskundigen de 'moorden' nog eens goed bekijken, blijkt er helemaal geen misdrijf te zijn. De slachtoffers zijn een natuurlijke dood gestorven, en De Berk had daar dus helemaal niets mee te maken. In 2009 wordt De Berk, die dan zes jaar lang onschuldig in de gevangenis zat, vrijgelaten.

Showbizzmoord

Foto: ANP

Platenproducent Bart van der Laar wordt in 1981 in een plas bloed gevonden in zijn huis in Hilversum. Een ongelukkige valpartij, lijkt het op het eerste oog. De zwaargewonde Van der Laar wordt naar het ziekenhuis gebracht, waar blijkt dat er een kogel door zijn hoofd is geschoten. Drie dagen later overlijdt de platenproducent alsnog.

Van der Laar had die dag een afspraak met Martien Hunnik, een prostitué. Hunnik had een alibi voor de moord, maar legt toch een bekentenis af. Hij trekt die later weer in, maar Hunnik wordt toch veroordeeld tot twee jaar cel en tbs. In zat zijn straf uit - in totaal acht jaar zat hij vast.

Afgelopen jaar werd de zaak na een herzieningsverzoek opnieuw behandeld. Het gerechtshof bepaalde dat de bekentenis van Hunnik, die hij later dus weer had ingetrokken, niet betrouwbaar was. Hij wordt alsnog vrijgesproken.

Ina Post

Foto: ANP

Op 22 augustus 1986 wordt in Leidschendam de 89-jarige mevrouw Kolstee-Sluiter gewurgd. Uit haar huis zijn een aantal cheques gestolen. De hoofdverdachte: haar verzorgster Ina Post. De cheques worden namelijk geïnd, en het handschrift zou overeen komen met dat van Post.

De verzorgster legt een verklaring af na meerdere omstreden verhoren. Post wordt veroordeeld tot zes jaar gevangenisstaf, en zat tweederde van haar straf uit. Ze blijft desondanks volhouden dat ze onschuldig is, en strijdt jarenlang om dat aan te tonen.

In 2010 haalt Post haar gram: in een herzieningszaak wordt besloten dat de zaak over moet worden gedaan. Daarin wordt ze alsnog vrijgesproken, wegens gebrek aan bewijs.

undefined

Gerechtelijke dwalingen in Nederland; ze komen vaker voor dan je denkt

Ton Derksen, wetenschapper Lucia de Berk kwam mede dankzij hem vrij. Maar justitie dwaalt veel vaker, betoogt Ton Derksen in een nieuw boek. Politie en OM manipuleren omdat ze vinden dat ze de maatschappij moeten beschermen. Maar niemand wil dat horen.

Folkert Jensma

20 november 2016

Foto: Robin van Lonkhuijsen/ANP

Hoeveel smeekbeden van veroordeelden heeft de gepensioneerde hoogleraar Ton Derksen (1943) de laatste jaren wel niet ontvangen? Hij denkt er even over na, zijn vrouw Henny peinst mee. Samen komen ze op zestig tot zeventig. Ze herkennen de enveloppen en het type handschrift inmiddels. Op de piano ligt er weer één, wijst hij. Derksen maakte destijds naam met zijn analyse van de foutieve veroordeling van de Haagse verpleegkundige Lucia de Berk, die mede tot haar vrijspraak leidde. Sindsdien bestudeerde hij veertien zaken intensief – hij kan niet alles aannemen en schrijft dus regelmatig „weer zo’n teleurstellende brief”.

Een enkele keer is er een succesje – laatst kreeg hij nog iemand vrij die tot tien jaar was veroordeeld – maar vaak loopt het mis. De drempel voor herziening in het strafrecht is veel te hoog. In plaats van de eis dat er een ‘novum’ moet zijn, een nieuw feit dat indien bekend een ander oordeel had opgeleverd, werkt volgens hem de Britse maatstaf van de ‘real possibility’ van onschuld veel eerlijker. ‘Plausibele onschuld’, aantoonbaar op basis van het bestaande dossier – het komt veel voor, zegt hij. Hoe kan het anders dat in Engeland met een bevolking – die slechts drie keer zo groot is – van 1998 tot 2006 bij 54 mensen een veroordeling wegens moord werd herroepen? „In Nederland was dat in diezelfde periode twee, en tot 2016 vijf!” De zeventig vaak emotionele verzoeken op zijn deurmat na Lucia lieten Derksen niet los. Hoeveel onschuldigen zouden er ‘netto’ in Nederlandse gevangenissen zitten?

De meest bekende gerechtelijke dwalingen:

Hogere foutmarge

Dinsdag komt het resultaat uit. Het boek Onschuldig vast probeert een wetenschappelijk antwoord te geven op basis van empirisch onderzoek, interviews, ervaring met individuele zaken, buitenlandse vergelijkingen, analyse van de strafrechtpleging, kennis van cognitieve instincten en waarschijnlijkheidstheorie – zijn specialisme. Derksen beredeneert, mede op basis van de relatief veel hogere Engelse, Noorse, Schotse en Amerikaanse herzieningscijfers, dat de foutmarge van het Nederlandse strafrecht veel hoger moet zijn.

Hij vindt bij veelplegers een percentage foute veroordelingen tussen 4 en 7 procent. Bij ‘grootplegers’ (moord, verkrachting) ligt dat tussen 7 en 15 procent. Onder levenslang gestraften is het foutpercentage minimaal 11,4. Maar 17 procent houdt hij ook voor ‘goed mogelijk’.

Minimaal duizend onschuldigen zouden hier per jaar schuldig worden bevonden. Wat ook betekent dat er evenzovele echte daders voortvluchtig zijn. Hoe zwaarder het misdrijf, hoe makkelijker de rechter genoegen neemt met zwakker bewijs, vond hij, en hoe hoger het risico op een onjuist vonnis. Noors onderzoek onder strafrechters kwam bij de zwaarste zaken zelfs op een (impliciet) geaccepteerd foutpercentage van 17 procent uit.

Dat getal steekt schril af tegen de netto vijf justitiële dwalingen die justitie heeft erkend: de zaken-De Berk en -Ina Post, de Puttense moordzaak, de Schiedammer parkmoord en de Showbizzmoord. Dat zou optellen tot een nauwelijks waarneembaar foutpercentage van vele cijfers na de komma, en dus wijzen op een vrijwel feilloos werkend rechtssysteem. Dwalingen worden in de rechtspraak vooral gezien als witte raven: uitzonderingen in een systeem dat foutloos werkt. Anders zouden er immers wel meer herzieningen slagen. Een cirkelredenering waarover Derksen zich opwindt. Dat de Nederlandse strafrechtketen minder fouten dan elders produceert acht hij onwaarschijnlijk. Foutloze systemen bestaan nergens, net zomin als feilloos opererende politiemensen, officieren of rechters.

Fouten zijn onontkoombaar

De wetenschapsfilosoof Derksen is een ‘fallibilist’: hij gaat ervan uit dat fouten onontkoombaar zijn en mensen in hun overtuigingen, aannames of begrip van de feiten nooit perfect zijn. Wat hij ook niet erg vindt, zolang het maar onder ogen wordt gezien. Maar in de herzieningszaken waarbij hij betrokken was, leek het wel „alsof het me kwalijk werd genomen” dat hij op fouten wees. Dat deed hij aanvankelijk op de onbekommerde manier die hij in de filosofie gewend was. „Daar hak je op een ander in, die hakt dan terug en dan gaan we samen naar buiten en is het allemaal over”.

In de wereld van recht en vervolging ligt dat anders, ontdekte hij. Daar kun je niet vrijuit spreken en wordt harde kritiek gezien als wantrouwen of een aanval op iemands integriteit. Juristen worden opgevoed met een niet te schokken vertrouwen in het rechtssysteem, constateerde hij. Dan is zijn bruuske mededeling dat er in de strafrechtpleging gelogen wordt niet erg welkom.

Is dat onkunde, domheid, kwade trouw? Derksen probeert voorzichtig te zijn – hij kan de deuren al horen dichtslaan. Verschillende bijeenkomsten met magistraten mislukten omdat hij er ‘te hard’ in ging. OM en politie zouden de rechter vooral willen behoeden voor een verkeerd oordeel – en dus worden taps verkeerd uitgewerkt, ontlastend bewijs achtergehouden, daderkennis ingeprent bij onschuldigen of informatie bewust fout eenzijdig geïnterpreteerd. Het is liegen voor een ‘hoger goed’. Het is ‘immers’ aan politie en OM de maatschappij te beschermen tegen de dader, die het gedaan heeft en onder geen beding mag vrijkomen, zo luidt zijn theorie.

Types van suikerwater, die rechters

Wat meespeelt is dat officieren niet tegen rechters opkijken, zoals burgers meestal wel. Integendeel, als een officier van justitie overstapt naar de rechtspraak ziet men dat binnen het OM als een stap terug, niet als promotie. Types van ‘suikerwater’, die rechters, die in het goede spoor gehouden moesten worden. Ten bate van die noble cause wordt het manipuleren van bewijs gelegitimeerd, vermoedt hij.

Dat het onderwerp liegen taboe is, komt doordat erkenning ervan het vertrouwen in de rechtspleging voor de togadragers zelf catastrofaal ondermijnt. Het hele strafproces is immers gebaseerd op het uitgangspunt dat men op elkaars woord kan vertrouwen. Daarin is liegen ongehoord. Met dit boek hoopt hij het taboe te doorbreken. Hoewel hij zich geen illusies maakt over het publieke of politieke klimaat. „Justitiële dwalingen zijn tegenwoordig onterecht vrijgelatenen.” Dat mensen onschuldig worden opgesloten is in de publieke en politieke opinie eerder collateral damage van een systeem dat toch al te weinig mensen opsluit. En hijzelf wordt dan gezien als „de man die al die boeven wil loslaten”, zo weet hij.

Bij zijn interviews had Derksen geen toegang tot het OM, dat niet met hem wil praten. Hij had wel toegang tot de politie, de strafrechters en het gevangeniswezen, waar hij steekproeven en interviews hield. Van politiemensen en gevangenisdirecteuren die dachten dat het in gemiddeld ‘10 procent’ van de zaken fout was gegaan, tot veelplegers die (na correctie) aangaven dat 6,4 procent van hun eigen veroordelingen onterecht waren.

Derksen heeft bescheiden verwachtingen van zijn boek. Er zijn maar weinig mensen met macht die zijn geïnteresseerd in onschuldigen die tot een celstraf zijn veroordeeld. De politiek zal zich er niet aan branden. Bij de rechtspraak of het OM is er geen wil om dwalingen op de agenda te zetten.

‘Hij zal het wel gedaan hebben’

Derksen komt met een reeks oorzaken voor de feilen van de strafrechtketen. Hij licht er twee specifieke uit: een slecht begrip van waarschijnlijkheden en onbekendheid met empirie. Zo is de politie te gemakkelijk in het construeren van een motief, meent hij. Wie zich in de buurt van een moord of een aanranding bevond en geldgebrek heeft of het slachtoffer best aantrekkelijk vond, krijgt van de politie snel een rol als verdachte toegedicht. Terwijl het aantal mensen met geldtekort vele malen groter is dan het aantal moordenaars. En mannen die vrouwen aantrekkelijk vinden zijn ook niet echt dun gezaaid. Maar in de politielogica is nabijheid voldoende voor verdenking.

Verder meent hij dat het verschil tussen passend bewijs en discriminerend bewijs feitelijk onbekend is in de strafrechtpraktijk. Om discriminerend bewijs te vinden moet er echt gezocht worden naar potentieel ontlastende informatie – en daar heeft de politie een ingebakken afkeer van. Discriminerend bewijs maakt het waarschijnlijker dat het ene is gebeurd en juist niet het andere. Met ‘passend bewijs’ kun je twee kanten op– dus ook naar schuldig, wat veel beter uitkomt als je de schuldige al denkt te hebben.

Bij langdurige onderzoeken ontwikkelt de politie een belang dat de verdachte ook daadwerkelijk de dader is. ‘Line-ups’ waarbij getuigen een dader in een rij moeten aanwijzen zijn riskant voor de politie. ‘Hun’ verdachte zou weleens niet aangewezen worden. Ze worden tot het laatst uitgesteld of geschrapt. Vooral om te voorkomen dat de verkeerde wordt aangewezen, vermoedt hij.

Strafrechters schrijven hun vonnissen nogal eens zo dat ze immuun zijn gemaakt voor weerlegging. Dat gebeurt door alles wat ertegen spreekt om te draaien en weg te redeneren. Waren de omstandigheden uiterst moeilijk om het misdrijf te plegen? Dan is dat juist een bewijs van de sluwheid en de vastberadenheid van de verdachte.

Derksen neemt ‘ongelooflijke tegenzin’ waar om zich met dit ‘onplezierige onderwerp’ bezig te houden. „Het lijkt ook zo vruchteloos.” De politie is te druk met de eigen reorganisatie. „Maar ik wil het zelf gezegd hebben. Ik heb geprobeerd het zo clean mogelijk te analyseren: ik wil niet achteraf het verwijt krijgen dat ik het niet heb gezegd. Ten opzichte van die mensen die onschuldig vast zitten is dit een moreel punt.”

Strafrecht Veelgemaakte fouten

Ton Derksen geeft in zijn boek Onschuldig vast een aantal fouten aan die gemaakt worden door getuigen, politie, Openbaar Ministerie en rechters die leiden tot onterechte veroordelingen:

Het confirmatievooroordeel: de natuurlijke neiging om nieuwe informatie vooral te geloven als die past bij al bestaande opvattingen, bijvoorbeeld over schuld. Leidt tot geloofvolharding.

Het primacyeffect: informatie die het eerst binnenkomt, heeft een groot effect op het oordeel van informatie die daarna komt. De volgorde waarin de rechter wordt geïnformeerd – eerst het dossier dan de officier – leidt ertoe dat belastend bewijsmateriaal serieuzer wordt genomen.

Het schuldvooroordeel, onder meer bij de politie, wat de verleiding van passend bewijsmateriaal verhoogt en onbegrip voor alternatieve scenario’s versterkt.

Verkeerde identificatie door ooggetuigen en valse bekentenissen: oorzaak nummer één en twee bij alle geslaagde herzieningen in de Verenigde Staten.

Daderkennislekkage: tijdens politieverhoren detailkennis over het delict bespreken met de verdachte die het dan ongewild navertelt, waarna het als eigen kennis in het proces-verbaal komt.

Statistische denkfouten, in het bijzonder verkeerd begrepen waarschijnlijkheidsverhoudingen.

Slechte advocaten. In eenderde van de Amerikaanse herziene doodvonnissen speelde incompetentie bij advocaten een rol.

Bedrog. In 51 procent van de bewezen (Amerikaanse) dwalingen kwam het onderdrukken van ontlastend bewijs en het fabriceren van bewijs voor.