Willemstein stuurde in april een anonieme enquête naar de e-mailadressen van alle lokale diensten Omgeving van de 300 gemeenten in Vlaanderen. Die diensten beoordelen onder meer de vergunningsaanvragen voor wie wil bouwen, waarna de politiek een beslissing neemt. De vragen werden beantwoord door het hoofd van de lokale dienst Omgeving of door anderen met een vergelijkbare functie. Uiteindelijk liepen er 119 bruikbare antwoorden binnen, goed voor 40 procent van alle Vlaamse gemeenten. Daaruit blijkt dat 46 procent van de lokale diensten Stedenbouw en Omgeving ‘belangenvermenging vermoedt’ bij het lokale politieke vastgoedbeleid. Ook de nieuwssite Apache berichtte daar eerder al over.

Zwaar op de maag

‘Zelf had ik nooit verwacht dat zoveel mensen zouden antwoorden’, geeft Willemstein aan. ‘Het toont dat het onderwerp zwaar op de maag ligt bij de omgevingsambtenaren. Velen vroegen mij expliciet om bijzonder voorzichtig om te gaan met de info, uit angst voor de mogelijke reactie van hun burgemeester of schepenen.’ Zijn promotor, professor ruimtelijke planning Tom Coppens (UAntwerpen), benadrukt dat de enquête ‘volgens de regels van de kunst’ verliep. Met die nuancering dat ‘het wel degelijk gaat over percepties van betrokkenen’ en dus absoluut niet over bewijzen.

Die percepties lagen soms heel ver uit elkaar, stelde Willemstein vast. ‘Sommige diensten zeiden meteen dat er bij hen niets aan de hand is.’ Zo gaf geen enkele gemeente boven de 50.000 inwoners aan dat er een vermoeden van belangenvermenging is. Maar vooral in kleinere gemeenten, met minder dan 10.000 inwoners, waren er duidelijk soms frustraties.

De helft van de vermoedens van de lokale ambtenaren gaat over recente dossiers, de andere helft over dossiers uit het verleden. In 58 procent van de gevallen zou een schepen betrokken zijn, in 18 procent de burgemeester. Verder zou het gaan om gemeenteraadsleden, ambtenaren of meerdere beleidsmakers.

Daarbij gaf 41 procent van de respondenten aan dat de betrokken politici aangesloten zijn bij CD&V. Dat is niet helemaal onlogisch, aangezien de christendemocraten nog altijd de meeste lokale beleidsmakers tellen. Een kwart van de diensten verwees naar Open VLD, gevolgd door de N-VA met 18 procent. Uit de enquête blijkt bovendien ook dat de meerderheid van de lokale besturen volgens de omgevingsdiensten eigenlijk wel op de hoogte is van de belangenvermenging. Alleen wordt er amper actie ondernomen.

Onder druk gezet

Maar waar gaat het precies over in die vermoedens? De ambtenaren verwijzen in de eerste plaats naar vriendjespolitiek. Ze stellen vast dat familieleden van politici soms een vergunning krijgen voor bepaalde bouwplannen, terwijl andere, gelijkaardige plannen tegengehouden worden. Of dat een bouwopdracht in de gemeente naar een bevriende projectontwikkelaar of architect gaat.

De omgevingsambtenaren kregen ook de kans om in een open vraag – volledig anoniem – hun verhaal te doen over de mogelijke belangenconflicten. Daar komen soms heel straffe verhalen naar voren, die De Standaard voor alle duidelijkheid niet kan dubbelchecken. Een ambtenaar getuigt dat een schepen een bouwvallig pand aankocht in de gemeente, terwijl hij al op de hoogte was dat de gemeente vervolgens het ruimtelijk uitvoeringsplan zou aanpassen. Daardoor zou de grond veel meer waard worden. Diezelfde schepen legde vervolgens ook verschillende keren het negatieve advies van de gemeentelijke omgevingsambtenaar naast zich neer.

Een andere getuigenis spreekt over een schepen van Ruimtelijke Ordening die tegelijk ook bouwpromotor is in de eigen gemeente. Vóór de schepen in de politiek stapte, werden zijn bouwplannen voor een huis telkens geweigerd na meerdere negatieve adviezen van de gemeentelijke ambtenaar. Maar na de aanstelling als schepen werd de omgevingsambtenaar meteen onder druk gezet om het dossier alsnog goed te keuren.

‘In sommige getuigenissen geven de ambtenaren expliciet aan dat ze al op voorhand onder druk gezet worden door hun burgemeester of schepenen om het advies zo op te stellen dat het zeker goedgekeurd wordt’, zegt Willemstein. Het gaat dan bijvoorbeeld ook om bouwdossiers van vrienden en familieleden.

Nefast voor de motivatie

De neiging om het eigen kiespubliek iets te gunnen en zo in de gratie te komen, leidt er volgens een ambtenaar toe dat de situatie alleen maar verergert in de aanloop naar lokale verkiezingen van 2024. Het is meteen ook nefast voor het werk van plichtbewuste ambtenaren die hun motivatie om te werken voor gemeentebesturen en lokale politici steeds meer dreigen te verliezen. Een andere ambtenaar klinkt intussen zelfs berustend. ‘Afhankelijk van de politieke strekking zie je dossiers in beroep geweigerd of vergund worden. Belangenvermenging heeft en zal altijd blijven bestaan.’

Marc Reynebeau

Journalist, verbonden aan 'De Standaard'. Deze zomer houdt hij de thuiswacht, omdat iemand het moet doen.

Werd N-VA-voorzitter Bart De Wever laatst nog gesignaleerd in het chique Nederlandse stadje Wassenaar, waar hij ‘leve Oranje!’ uitriep, hij blijkt ook een thuiswachter te zijn. Andere thuiswachters, die niets beter te doen hebben dan oude koeien uit de sloot te halen, herinneren zich alleen dat Het Laatste Nieuws enkele weken geleden tot de conclusie kwam dat van alle Vlaamse Parlementsleden De Wever de meest luie is. Rijkelijk betaald, maar hij voert geen klap uit.

‘Ik werk er achter de schermen, waar niemand mij ziet’ was zijn gebromde verweer, met meer trilling van de onderlip dan overtuigingskracht. Oké, maar veel resultaat is daar niet van te merken, nu de Vlaamse regering al een jaar of zo op apegapen ligt.

Hoe dan ook, met zulke foefjes hoeft een werkloze die nooit uit zijn hangmat raakt bij de VDAB niet te komen aandraven. Van thuiswacht zijn is geen geldig excuus. Of De Wever denkt over zijn taak als volksvertegenwoordiger net zoals hij over de klimaatverandering denkt: een ‘constructief pleidooi voor vooruitgang’ volstaat en ‘apocalyptische sensatie’ is niet nodig.

Donderdag, terwijl het Vlaams Parlement eigenlijk met reces is, leek er toch sprake van een kentering. De eeuwige luiwammes diende een voorstel van decreet in. Maar vals alarm. Hij had het geplagieerd. Zijn tekst is precies dezelfde als die van het ontwerp van het stikstofdecreet van partijgenote, minister Zuhal Demir. Zij kreeg dat ontwerp al niet goedgekeurd in de Vlaamse regering, omdat, zoals een kroongetuige het plastisch wist te verwoorden, coalitiepartner CD&V zich ‘tegen de muur geplakt’ zou voelen.

Meer nog, voor dat knip- en plakwerk had De Wever hulp nodig van Tom Ongena, voorzitter van Open VLD, die zich in het parlement nooit met het stikstofprobleem heeft ingelaten, maar er des te vaker, o ironie, fulmineerde over luie werklozen en inactieven die dringend gekastijd moeten worden.

En voorts pakte De Wever er niet mee uit omdat zijn kiezers (of Ongena) eindelijk eens wat actie van hem verwachten, maar wel omdat de patroonsorganisatie Voka hem die ochtend ertoe had aangenaamd. Diezelfde dag nog werd ze op haar wenken bediend. Dat Voka zijn ‘echte baas’ was, zoals De Wever zich jaren geleden liet ontvallen, leek altijd een grapje te zijn geweest, maar niet dus.

De thuiswachter die hoopte zich te kunnen vermeien met futiliteiten, mag die zoete waan opbergen. Nu blijkt immers dat niet de immer in onzekerheid verkerende boeren of de zorgen van de abt van Averbode over stikstof de Vlaamse regering bekommeren, maar dat er alleen schot in de zaak komt als het grote geld zich bedreigd voelt.

Dat is nu zo sinds de nochtans altijd al omstreden ethaankraker van het Britse Ineos zijn omgevingsvergunning is kwijtgespeeld wegens stikstofalarm, in Nederland dan nog. Hoewel, schot in de zaak, het zal spoedig, rond september, vooral een schot in eigen voet blijken te zijn. Het wordt al niks met de zomer, en voor de Septemberverklaring ziet het er beroerd uit.