Vele lezers hebben ongetwijfeld vaak de zin de peta?en zèn mùrg (de aardappelen zijn gaar) gehoord. En petat, sedert enkele eeuwen het volksvoedsel bij uitstek, komt van het Spaanse patata. Mùrg is de dialectische uitspraak voor murw (zacht, week, niet hard). Petazie kwam, zeker tijdens de winter, geregeld op tafel. Het is stamppot van aardappelen en in het bijzonder kroezelkolle?es (krulkool, boerenkool) of hojskol (huiskool) en loof van jonge rapen, die in de tuin gekweekt werden en rubben werden genoemd. Ook het gebruikte groensel zelf heette petazie. Het woord is een vervorming van het Franse potage (soep), dat teruggaat op pot, wat vaatwerk betekent en als basisbetekenis bolrond heeft. Wat ook als ingrediënt van petazie werd gebruikt, was hanne-vruug-óp (brave hendrik of algoede), een op spinazie gelijkende groente. Rapen dienden in de eerste plaats als veevoer, maar kinderen lustten ook wel een klein, mooi gevormd, bij voorkeur gelig gekleurd raapje, dat dan (booter)tùlle?en genoemd werd. As we meej pènsjoen zèn, dangôn we tùlle?en browen betekent dan zullen we samen er iets fijns van maken,genieten van het leven. En knuzzel is een stekelbes en sloeweren (sloren) duiden nog niet gesloten of zich niet sluitende koolplanten of het zaad ervan aan. Dat zaad werd gebruikt om olie te slaan. Sloor is verwant met slodder(en) en gaat terug op een Germaans basiswoord met de betekenis van slap zijn.
30-08-2008 om 00:00
geschreven door Gust Adriaensen
29-08-2008
Het Retiese dialect 6
En tómetkèjen is een katje uit een tweedeworp in het najaar, najaarskat. Deze katjes waren in zekere zin nakomertjes. Over 't algemeen waren ze zwakker, kleiner en fijner van bouw. Tómet (toemaat) heeft als basisbetekenis toegift, overmaat. Het betekent ook gras, hooi van de tweede snee,najaarshooi. De hoeveelheid was kleiner dan de eerste snee. Maat kan in deze betekenis verwijzen naar het Middelnederlandse made, maet (weide, hooiland) en is verwant met maaien. In het varkenshok is en gélt een onvruchtbaar wijfjesvarken of een varken dat men niet lietdekken en nen bèrg een gesnedenmannetjesvarken. Het woord gaat terug op het Middelnederlandse barch en is verwant met het Latijnse ferire (slaan). Vroeger werden namelijk voor castratie de testikels murw geklopt. Van die praktijk vind je dan weer sporen in het woord klophengst, wat in het dialect ne piet is. Ne piet duidt ook een hengst aan bij wie een der of beide testikels in de buikholte achtergebleven zijn. Ne kasj is een ram. Ne mù?en is een nuchter kalf en doet onwillekeurig denken aan het Engelse mutton en het Franse mouton, maar die woorden betekenen schaap, schapenvlees. Nen bè?el duidt een wat ouderkalf aan. Wellicht is er een verband met het Franse battre en battement, die slaan, kloppen, stoeien, geklop, gestamp betekenen. Bè?elen, gezegd van kinderen die wild tekeergaan, stoeien, wijst in die richting. Mù?en en bè?el waren vaak gebruikte scheldwoorden.
Een aantal woorden die in de kindertaal maar vooral in de 'aanwijstaal' van volwassenen voor kleine kinderen gebruikt werden om dieren aan te duiden, klinken heel wat lieflijker. E piejen, vogeltje, en tiksjen, kuikentje, en téjen, hondje, e kiebe?en, kalfje, e mieme?en, schaapje, en e koesken, biggetje, varkentje. Koes betekent bovendien (varkens)vlees en koes(ken) had de figuurlijke betekenis van deugniet.
29-08-2008 om 21:25
geschreven door Gust Adriaensen
28-08-2008
Het Retiese dialect 5
En biemèùsken is een koolmees en de klanknabootsing e suskewiet een vink. Ne klamper duidt verschillende roofvogels aan, in het bijzonder de sperwer. Het is duidelijk dat het woord verband houdt met klampen, in de betekenis van vastklemmen, vastgrijpen. Wellicht ving hij soms nen haajslènder of (hei)hagedis. Slender verwijst naar de Middelnederlandse woorden slenterlinge, slinderen (kruipen). Ne roeter is een nevenvorm van het gewestelijke roetaard en duidt de (Vlaamse) gaai aan. Ne kùlder is een wulp.
Ne geuber of geuver is een bermpje ofgebaarde modderkruiper. En neegenoeweg duidt de beekbrik aan, een visje dat uiterst zeldzaam is geworden maar nog voorkomt in zuiver rivierwater in onze streek. Ne zandlodder is de kleine modderkruiper. Hij zuigt zich met zijn bek, die zich onderaan bevindt, vast aan de rivierbodem. Zandlodderen werd gebruikt om de zwempogingen van kinderen aan te duiden die met hun voeten steun zochten op de rivierbodem. En mèrkkat kwam reeds vele jaren geleden nog maar uiterst zelden voor. Het is de grote modderkruiper of weeraal. Bij verandering van weer komt deze vis vaker naar de oppervlakte om lucht te happen.
28-08-2008 om 21:03
geschreven door Gust Adriaensen
27-08-2008
Bessentanka
Ruik bramengelei,
Verlustig je in zijn kleur,
Proef pure natuur.
Droom alreeds van volgend jaar:
De plukverse bosbessen
(een tanka is, zoals de haiku, een Japanse dichtvorm
bestaande uit vijf versregels van respectievelijk vijf, zeven, vijf, zeven, zeven versregels)
27-08-2008 om 20:51
geschreven door Gust Adriaensen
Het Retiese dialect 4
Dieren
In het zuivere water van de bovenlopen van de Kleine Nete, vind je nog steeds schêpers en nónne?es. Ne schêper is een schaatsenrijder,een langbenige roofwants, die zich snel over hetwateroppervlak kan bewegen. E nónne?en is een draaikevertje, een zwart watertorretje, eenschrijvertje. Iedereen kent wel het Schrijverke van Guido Gezelle, het krinklende, winklendewaterding met 't zwarte kabotseken (mutsje)aan. De oorsprong van nónne?en heeft te maken met het gewestelijke woord non, dat drijftol of priktol betekent. Je weet dat schêpers en nónne?es zich in mekaars buurt ophouden en wellicht is daaruit de volksetymologische verklaring gegroeid dat de schêpers of schapers, herders toezicht moeten houden op de nónne?es of kloosterzusters. Minder idyllisch klinken en zèksmójer, mier, en e kotvèr?en voor pissebed of (platte) zeug. Ne mùlder is een meikever. Die ging je bij voorkeur schudden in beukenhagen. Een ietwat groter, steviger exemplaar met 'wit bepoederde dekschilden', werd toepasselijk nen ba?er genoemd en was het meest gegeerd. Entietawjen is een zeer kleine, bloedzuigende mug die in zwermen voorkomt, een knut(je). Enlol duidt een vlees- of bromvlieg aan. Het woord gaat terug op Middelnederlands lol (deun, dreun), lollen (prevelen) en is verwant met lallen en het Latijnse lallare (in slaap zingen). Het zijn klanknabootsende vormingen.
27-08-2008 om 12:56
geschreven door Gust Adriaensen
26-08-2008
Het Retiese dialect 3
Weergave
Het schriftelijk weergeven van taalklanken is een hachelijke onderneming. Ons alfabet bestaat uit 26 letters. Vier daarvan, c-q-x-y, staan dan nog voor klanken die door andere letters worden uitgedrukt. Uiteraard gebruiken we bij het spreken veel meer klanken. Door scholing en overeenkomst ontstaan er ondanks dat beperkte letterarsenaal, weinig problemen voor het algemeen Nederlands. Voor het dialect is dat een ander paar mouwen. Om gesproken taal zo nauwkeurig mogelijk weer te geven, wordt gebruik gemaakt van fonetisch schrift, dat over veel meer tekens beschikt dan het alfabet. Voor deze artikels maak ik gebruik van de in 1999 ontworpen Referentiespelling voor de Brabantse dialecten. Een overzicht van de spellingtekens voor de klinkers en hun klankwaarde, maakt de lezing van de volgende artikels hopelijk gemakkelijker: ie (lied), iê (bier), i (lip), ee (peer), é (bed), ê (air), è (Engels: back), èè (Engels bad, lang), uu (fuut, kort), uû (guur), u (put), eu (deur), ù (Köln), èù (oeuvre), á (Ball, scherp), aa (zaak), oe (boek), oê (boer), ó (Duits Tod, kort), oo (boor), o (pot), ô (corps, lang), a (van), â (Engels large, lang), e (de, dof), ? (stembandslag, bv. ba?en, bakken).
26-08-2008 om 22:26
geschreven door Gust Adriaensen
25-08-2008
Het Retiese dialect 2
In deze reeks zal de aandacht uitsluitend naar woordenschat, uitdrukkingen en spreekwoorden gaan. Enkele klankverschijnselen die in de streek als kenmerkend voor het Reties worden aangevoeld, mogen evenwel niet onvermeld bliven.
Het meest opvallende is ongetwijfeld de zgn. glottisslag of stembandploffer,ook omdat deze klankeigenaardigheid in onze streek hoofdzakelijk in Retie voorkomt. Het is het vervangen van een k of t binnen een woord, door een sterk ingezette, ploffende klank, die diep in de keel, in het strottenhoofd,waar zich de stembanden bevinden, wordt gerealiseerd. Retienaars zeggen dus niet retie maar re?ie, niet bakken of ba?en, niet sjotten maar sjo?en. Een ander, weliswaar ruimer verspreid verschijnsel, is het grotendeels inslikken van een onbeklemtoonde eindlettergreep. Wat overblijft, is een verzwakte voorafgaande medeklinker en een sterk door de neus uitgesproken of genasaleerde klank. Denk maar aan maanden, meulen. Verlenging onder invloed van vooral st, ns, rs en cht, komt zeer vaak voor: gast wordt gaast uitgesproken, kans klinkt als kaans, dwars als dwèès, gracht als graacht. Tenslotte is er de inschakeling van een j voor de lettergreep (klankgroep) aar gevolgd door een t of d: stjèt voor staart, paard wordt pjèèd uitgesproken, maart mjèèt.
25-08-2008 om 18:33
geschreven door Gust Adriaensen
24-08-2008
Het Retiese dialect 1
Wat is een dialect?
Kort gezegd: een streektaal die in belangrijke mate afwijkt van de algemene taal. Die verschillen hebben betrekking op de woordenschat. Denk maar aan het zo goed als uitgestorven fli?etêr voor vlinder. Ook klanken kenmerken een dialect. In Retie wordt huis als hojs uitgesproken. Zelfs binnen de grenzen van onze gemeente waren en zijn er verschillen in uitspraak. Zout bv. hoor je zeit uitspreken, in andere delen van de gemeente klinkt het als zawt. Spraakkundige verschillen, zowel in vormen als in zinsstructuren, zijn er eveneens bij de vleet, bv. ik zèn in plaats van ik ben. Tenslotte is er het onderscheid in intonatie.
Dialectgroepen
Het Reties vormt natuurlijk geen dialecteiland. Het vertoont veel overeenkomst met de dialecten van een groot gebied dat historisch gezien grosso modo binnen de grenzen van het vroegere hertogdom Brabant valt en nu de provincies Antwerpen, Vlaams-Brabant en Noord-Brabant in Nederland, bestrijkt. Wij spreken dus een Brabants dialect, evenals de Diestenaar of de Eindhovenaar.
Evolutie
De laatste decennia is er door allerlei invloeden (onderwijs, media, mobiliteit, migratie) een sterke toename van het gebruik van het algemeen Nederlands en een grote nivellering van de dialecten. Als ze aandachtig naar hun ouders of grootouders luisteren, zullen jonge mensen zonder moeite klanken, woorden, uitdrukkingen horen die zij niet meer of nauwelijks nog gebruiken in hun dialect. De aandacht van de dialectonderzoekers gaat bijna vanzelfsprekend naar die oudere, zeldzame dialectwoorden en uitdrukkingen, alhoewel het Reties-van-nu ook wel boeiend taalmateriaal kan opleveren.
24-08-2008 om 21:24
geschreven door Gust Adriaensen
De pret niet bederven
De vierjaarlijkse Olympische Big Business-Show en vooral de Grote Chinese Propagandademonstratie, lopen op hun eind.
Politici van allerlei pluimage, uit alle 's heren landen, verdrongen zich op de tribunes en stonden als schooljongetjes, met popelend hart in het rijtje, om door de altijd breed -olympisch?- lachende Chinese dictatoriale leiders ontvangen te worden. Ook onze eigenste Leterme en De Gucht.
Wegkijken van de voortdurende grove schendingen van de mensenrechten, het verhinderen van de vrije meningsuiting, de arrestaties, de deportaties, de martelingen, de executies, werd voor de zogenaamde democratische politici ook een soort olympische sport.
'Wir haben es nicht gewusst' is geworden 'Wir wissen es aber wir schweigen'. Waarom? Omdat ook de democraten, de economische reus China niet voor het hoofd willen stoten, omdat men de 'brood-en-spelen-pret' van de eigen inwoners niet wil bederven.
Er kan niet genoeg op gewezen worden dat schending van de mensenrechten onmogelijk beschouwd kan worden als meer of minder erg, naargelang van de regimes die zich eraan bezondigen. Degenen die nu zwijgen als vermoord over de Chinese situatie, zijn niet langer geloofwaardig wanneer ze het onmenselijke Hitler- of Stalinregime hekelen en veroordelen.
24-08-2008 om 11:23
geschreven door Gust Adriaensen
23-08-2008
Hulst
Het Zeeuws-Vlaamse vestingstadje Hulst, is een bezoek overwaard.
De wallen, bolwerken, ravelijnen, enz. zijn zo goed als intact en op het marktplein met zijn imposante gotische basiliek heerst een gezellige drukte. In de onmiddellijke omgeving vind je de kilometerslange Liniedijk, een verdedigingswal aangelegd tijdens de Tachtigjarige Oorlog, nu een magnifieke wandel- en fietsweg.
Hulst is een van de vele fraai bewaarde en gerestaureerde vestingsteden in Nederland. In Vlaanderen blijven er bijna geen over. Het geeft nog maar eens aan dat onze noorderburen al veel langer en veel intenser bekommerd zijn om de ruimtelijke ordening en om het behoud van hun waardevol bouwkundig en urbanistisch erfgoed.
23-08-2008 om 10:31
geschreven door Gust Adriaensen
18-08-2008
Doel
Het al of niet verder bestaan van een dorpsgemeenschap afhankelijk maken van economische overwegingen, stelt hoe dan ook een ernstig ethisch probleem.
Politici die van mening zijn dat met het vergoeden van de getroffen families de zaak opgelost is, bezondigen zich aan een extreme materialistische kortzichtigheid. En zij dragen de zware morele verantwoordelijkheid voor het vernietigen van een leefgemeenschap, voor het ontwortelen van honderden mensen.
Het van de kaart vegen van het polderdorp Doel wordt nog wranger en degoutanter, wanneer je bedenkt dat er zelfs nog geen plannen bestaan voor een havendok en dat het uitgerekend de CHRISTENdemocraten zijn, die het al jaren vertikken ook maar een vinger uit te steken voor het behoud van Doel. Want commercie is natuurlijk zoveel belangrijker. Fraaie christenen!
18-08-2008 om 22:59
geschreven door Gust Adriaensen
14-08-2008
Biggesee in Zuid-Sauerland
Biggeseetanka
Grillige inktvis, de lieflijke Biggesee: verzwolg hij dorpen? bood hij de ontheemden troost?
de weemoedigen wortels?
14-08-2008 om 20:53
geschreven door Gust Adriaensen
11-08-2008
Kapel Werbeek
Op 15, 16 en 17 augustus, telkens van 14 tot 17 u.,heeft er in de gerestaureerde kapel van Werbeek-Retie een tentoonstelling plaats over de geschiedenis van de beschermde kapel en in het bijzonder over de eeuwenoude bedevaarten vanuit de Noord-Brabantse gemeenten Eersel en Veldhoven.
11-08-2008 om 00:00
geschreven door Gust Adriaensen
10-08-2008
Oorlog op de Kaukasus
Wie dacht dat het getouwtrek om de wereldmacht met het uiteenvallen van de vroegere Sovjet-Unie voorbij was, moet zijn mening herzien.
Het conflict tussen Georgië en Rusland om de Georgische gebiedsdelen Zuid-Ossetië en Abchazië toont pijnlijk aan dat Rusland onder leiding van Poetin, zich opnieuw wil profileren als wereldmacht naast de VS. Dat het daarbij eens te meer vooral gaat om economische belangen -in dit geval om olie en oliepijpleidingen-, is wel duidelijk. Het opgejutte patriottisme dient daarbij als dekmantel.
Dat de tienduizenden slachtoffers -doden, verminkten, vluchtelingen-, in de media amper aandacht krijgen nu de O.S. brood en spelen bieden, maakt scherp duidelijk waar de prioriteiten bij ons liggen en veroorzaakt wrange, pessimistische en opstandige gevoelens, zo hoop ik, bij al degenen die genoeg kritisch bewustzijn bewaard hebben.
Wat zogenaamde beschaafde staten elkaar aandoen, is een destructief staal van extreme domheid en van misdaden tegen de menselijkheid.
10-08-2008 om 21:04
geschreven door Gust Adriaensen
07-08-2008
Regimecrisis
Is het u, geachte lezer, ook al opgevallen?
Maandenlang besteden de media uren zendtijd en bladzijden tekst aan het onontwarbare communautaire adderkluwen. De grote woorden worden niet geschuwd: crisis van de instellingen, einde van België, onvoorstelbaar geknoei, de monarchie op haar laatste benen, enz., enz. Deadlines worden met veel poeha aangekondigd en probleemloos overschreden zonder dat de aankondigers nog een kik geven.
Dan breken de vakantie en het parlementair reces aan. De ministers en de andere politici lijken plotsklaps van de aardbodem verdwenen te zijn. In de media hoor of lees je nog amper een woord over de politieke crisis, die media concentreren zich op de Olympische Spelen, het fortuin van de koning , de perikelen rond Wendy Van Wanten en prinses Mathilde als stijlicoon. En ook het grote publiek is geen seconde meer bezig met het communautaire moeras, waarin we tot voor enkele dagen aan het wegzinken waren.
De volgende conclusie is m.i. dan ook niet onterecht. Heel dat gedoe: door de media geproduceerde gebakken lucht. Of: de ondraaglijke lichtheid van een zogenaamde serieuze 'Belgische politieke crisis'.
07-08-2008 om 18:19
geschreven door Gust Adriaensen
Migratie
Het Vaticaan:
Clandestiene migratie mag nooit als een misdaad worden beschouwd.
07-08-2008 om 10:17
geschreven door Gust Adriaensen
05-08-2008
Beiaardconcert
Op vrijdag 15 augustus om 15 u. bespeelt Carl Van Eyndhoven de beiaard van de Postelse abdij.
05-08-2008 om 19:31
geschreven door Gust Adriaensen
31-07-2008
Barbaars haatproza
Op een aantal internetfora wordt dezer dagen de vraag gesteld: 'Hebt u begrip voor de asielzoekers (die kranen bezetten)?
Dat op dergelijke vraag met 'ja' of 'neen', eventueel met de nodige argumenten, geantwoord wordt, behoort tot de spelregels van een 'forum'.
Maar het haatproza dat velen publiceren, tart de verbeelding. Een bloemlezing: laat ze maar zitten, ze vallen er wel uit als ze het moe zijn; chantage, afdreiging, bedriegerij, leugens, profitariaat, dat is de leuze van de asielzoekers; vorm van terrorisme;luiaards, vandalen; kliek van Belgische bandieten die die mensen nog opstoken;laat de brandweer er de spuit op zetten; vervolgde criminelen en economische profiteurs;al wat stinkt moet verwijderd worden; gespuis; dat ze springen...we zullen mee aftellen 10,9,8,, enz.Probleem lost zichzelf op; er stroom opzetten;zet gerust de kraan in werking;uit die kranen schudden en afvoeren; ze gewoon uitschieten; slaan, schieten, stampen.
Schokkend, primitief en intriest! Klaarblijkelijk dromen deze mensen van de toepassing in ons land van barbaarse methodes, die in verleden en heden in dictatoriale regimes (die vele asielzoekers ontvlucht zijn) gebruikt werden en worden.
31-07-2008 om 10:01
geschreven door Gust Adriaensen
27-07-2008
Christendemocraten?
Twee recente feiten doen je toch wel serieus twijfelen aan het etiket 'christen' waarmee de grootste Vlaamse politieke partij zich nog altijd zo graag tooit.
Uitpakken met evangelische inspiratie en waarden maar PS, Ecolo en CdH verwijten dat zij wanhopige asielzoekers steunen bij hun pogingen om, ook door hongerstaking, gehoord te worden.
En dan is er onuitstaanbare ijdeltuit en Rambo De Crem. Hij sleurt het Belgische leger mee in een uitzichtloze oorlog. De operatie is gevaarlijk en kost handenvol geld, dat dan bespaard moet worden op de lopende humanitaire activiteiten van het leger.
Hardvochtigheid ten aanzien van asielzoekers en liever vechten dan helpen: ziedaar wat CD&V klaarblijkelijk ook beschouwt als 'christelijke roots en waarden'!
27-07-2008 om 21:17
geschreven door Gust Adriaensen
23-07-2008
Thornhaiku
Een dag in juli. Zo stralend is jouw gezicht in het witte Thorn!
23-07-2008 om 07:47
geschreven door Gust Adriaensen
Het Zeeuws-Vlaamse vestingstadje Hulst, is een bezoek overwaard.
Op vrijdag 15 augustus om 15 u. bespeelt Carl Van Eyndhoven de beiaard van de Postelse abdij.
